Starosta Gadulski
Starościna Gadulska
Podkomorzy
Podkomorzyna
Walery
Szarmancki
Utwór pt.: "Powrót posła" jest komedią polityczną wykorzystującą komizm sytuacyjny, charakterologiczny i słowny. Powstała w okresie ożywionej działalności politycznej Niemcewicza. Był on jednym z najaktywniejszych działaczy stronnictwa patriotycznego. Bronił on reformy szkolnictwa wprowadzonej przez Komisję Edukacji Narodowej. Wygłaszał mowy w sprawie ucisku na chłopów. Sprzeciwiał się on wolnej elekcji, uważał, że tron winien być dziedziczny. Szczególnie zaangażował się w walkę z zniesieniem Liberum Veto. Jego przemówienie dotyczące tych spraw wywołało burzliwą polemikę. Dlatego też postanowił wydać w roku 1791 "Powrót posła". Utwór ma na celu wpłynąć na opinię publiczną i postawę polityczna posłów.
Przedstawiona w tej komedii historia, jak i miłość jest jedynie pretekstem do podjęcia zagadnień politycznych. Utwór ukazuje konflikt, jaki zaistniał w końcu XVIII wieku między konserwatystami, a zwolennikami reform. Autor wręcz ośmiesza przedstawicieli konserwatystów, chcąc uzyskać jak najwięcej zwolenników dla swego obozu. W utworze można dojrzeć echo ważniejszych problemów rozpatrywanych w Polsce takich jak Liberum Veto, wolna elekcja czy przymierze z Prusami przeciwko Rosji.
Akcja toczy się w domu Podkomorzego w czasie przerwy obrad Sejmu Wielkiego w 1970 roku. Do domu powraca syn Podkomorzego - poseł stronnictwa patriotycznego, zwolennik reform oraz ukochany Teresy. W domu swego ojca spotyka on goszczących sąsiadów: Starostę będącego typowym konserwatystą, jego żonę i Szarmackiego (typowi kosmopolici). Co przyczynia się do dyskusji i sporów politycznych. W utworze pojawia się również intryga miłosna w postaci Szarmanckiego, który stara się o rękę Teresy by zdobyć jej posag. W tym celu posuwa się do licznych oszustw, a nawet do oszczerstwa. Ostatecznie jednak wszystko zmierza w dobrym kierunku, bohaterowie negatywni zostają skompromitowani i ośmieszeni, a Walery zdobywa ukochaną Teresę.
Najwięcej cech godnych potępienia zawiera postawa starosty: broni wolnej elekcji, Liberum Veto, burzy się na sejm, jest przeciwny uwolnieniu chłopów. Rolą jest pozyskanie zaufania szlachty oraz przekonania, że jej interesy leża po stronie patriotów. Starosta Gadulski jest przedstawiony jako nie wyedukowany człowiek, ponieważ tylko nieuctwo i brak orientacji politycznej mogły być przyczyną upartego trzymania się i wychwalania starego ustroju. Niemcewicz krytykuje też moralność sarmatów ukazując jej chciwość czy brak poczucia sprawiedliwości. Fałszywa jest również postawa patriotyczna konserwatystów będących tylko bezmyślnym przywiązaniem do tradycjii. Można w nich zauważyć niechęć do reform i nieustannie powtarzane: „Tak jest najlepiej jak przedtem bywało". Starostę i Starościnę cechowała "europejskość" oparta na modzie francuskiej. Zwłaszcza "mądra" jest tu żona starosty, gadająca ciągle po francusku i udająca niezwykłą czułostkowość. Postaciami pozytywnymi w utworze są : Podkomorstwo wraz z Walerym, Teresą i służbą. Są oni kontrastem w dyskusjach i postępowaniu Starostwa czy Szarmanckiego. Każdemu z tych bohaterów można przypisać określony typ postawy:
Oświeconym Sarmata będzie tu Podkomorzy, posługujący się jasną i logiczną mową. Reprezentujący rycerską postawę patrioty, jest on surowy w swych obyczajach. wręcz harmonijnie łączy cnoty obywatelskie jak i rodzinne.
Walery będący również pozytywnym bohaterem. Reprezentuje on ideę wolności, głosi hasła równości i braterstwa, jest demokratą. Jest człowiekiem wykształconym, pełniącym służbę publiczną, jest on stały i szczery w swych uczuciach do Teresy.
Podkomorzyna jest przedstawiona jako kobieta mądra kobieta, będąca wzorową matką. Rozumnie wspiera męża jak i godnie wychowuje dzieci.
Natomiast konserwatywny Sarmata, czyli starosta przedstawiony jest jako człowiek dbający bardziej o dobra materialne niż o dobra ojczyzny. Cechuje się dość handlowym podejściem do małżeństwa, człowiekiem niesłownym, niehonorowym. Gardzi on wykształceniem, jest ślepo zapatrzony w tradycję.
Szarmancki jest przykładem fircyka, zdecydowanie negatywnym bohaterem. Jest on cynicznym "łowcą posągów", jest lekkoduszny, wiedzie hulaszczy tryb życia, snuje intrygi i przyjmuje mody zagraniczne.
Starościna jest próżną osobą, przedstawioną jako kapryśna "dama" oderwana od rzeczywistości. Sfrancuziała kobieta podejmująca się obcych wzorów, zaczytana w romansach ,nie interesuje się niczym pożytecznym.
"Powrót posła" poruszał problematykę polityczną kraju, miał na celu wyłonienie w Polsce silnej i stabilnej władzy wykonawczej jak i ustawodawczej. Jest najstarsza pierwszą satyrą na niemoralnych posłów. Utwór przede wszystkim jednak pełni ogromną funkcję dydaktyczną, jest apelem do wszystkich o przyjęcie właściwej, patriotycznej postawy.
Bohaterowie mówią różnymi stylami (Starościna posługuje się francuskimi makaronizmami i frazeologią rodem z romansów; Szarmancki - słownictwem związanym z końmi i polowaniem, a jako intrygant potrafi styl zmienić w zależności od sytuacji; Gadulski to gawędziarz z sarmacką rozwlekłością snujący opowieści o gospodarstwie, polityce i życiu towarzyskim; natomiast język Podkomorzego cechuje jasny, logiczny, nieomal retoryczny styl).