Materializm to ogólna nazwa systemów filozoficznych twierdzących, że jedynym realnym bytem jest świat materialny, zaś wszelkie idee są tylko wytworem psychiki człowieka.
Spirytualizm - w filozofii (metafizyce) jeden z kierunków monizmu zakładający, że w świecie rzeczywistym istnieją tylko substancje duchowe (dusze). Tym samym spirytualizm przeciwstawia się wszelkim kierunkom materializmu. W historii filozofii pojawiają się dwie odmiany spirytualizmu.
Spirytualizm idealistyczny
Reprezentowany jest przez Berkeleya. Zakłada on, że w świecie rzeczywistym istnieją tylko substancje duchowe. Ciała są zaś układami wrażeń wytwarzanymi przez podmiot poznający a więc nie istnieją jako substancje.
Spirytualizm realistyczny
Zakłada, że w świecie rzeczywistym istnieją tylko substancje duchowe i nie ma innych substancji. Ciała istnieją rzeczywiście, lecz są tylko odmianą substancji duchowych. Pewną koncepcją bazującą na tym założeniu jest monadologia Leibniza. Leibniz zakłada, że ostatecznym budulcem świata są monady czyli dusze. Monady dzieli on na:
posiadające świadome życie psychiczne, czyli dusze
posiadające nieświadome życie psychiczne, czyli ciała.
Monizm - filozoficzny pogląd według wąskiej definicji uznający naturę wszelkiego bytu za jednorodną: materialną (materializm, monizm materialistyczny), duchową (spirytualizm, monizm spirytualistyczny) lub materialno-duchową (np. panteizm, choć nie tylko). Taki monizm jest przeciwstawnym poglądem do dualizmu i pluralizmu.
W szerszym znaczeniu (tzw. monizm atrybucyjny) monizm pozwala na istnienie wielu substancji, jednak głosi, że ich natura jest taka sama. Przykładowo atomizm albo monadyzm Leibniza to pluralizm nie mieszczący się w wąskim rozumieniu monizmu, ale mieszczący się w szerokiej definicji.
Ontologiczne stanowisko monistyczne było reprezentowane przez takich filozofów i kierunki jak:
monizm materialistyczny:
jońska szkoła przyrody, Leucyp i Demokryt, Epikur i Lukrecjusz, Vanini, franc. oświecenie, Ludwig Feuerbach, Marks, neomarksizm, pozytywizm, neopozytywizm (rzeczywistością jest materia; wszystko co duchowe jest wytworem materii)
monizm spirytualistyczny:
Platon, Filon, George Berkeley, Hegel (istnieją tylko idee; świat materialny jest pozorny)
monizm mieszany, panteistyczny:
Stoicyzm (pneuma, która jest jednocześnie duchem i materią), Baruch Spinoza (wszystko jest naturą, która posiada cechy zarówno materii jak i ducha oraz teoria paralelizmu), Gottfried Wilhelm Leibniz (teoria monad, które są bytami podstawowymi posiadającymi naraz cechy materialne i duchowe)
Arché, zasada, prazasada (etymologicznie oznacza zasadę, przyczynę, władzę) - w filozofi przedsokratejskiej termin oznaczający praprzyczynę wszystkich bytów i zarazem ich zasadę.
Pierwotna zasada kierująca światem, wszechświatem. Istnienie tej zasady postulowała jońska filozofia przyrody. Dla Talesa arché to woda, dla Anaksymandra arché jest bezkresem (apeiron), dla Anaksymenesa arche jest powietrzem, dla Pitagorasa liczbą.
Pierwsi filozofowie nazywani byli fizykami, czyli badaczami physis (przyrody). Pierwsze teorie filozoficzne charakteryzował włąsnie pogląd, że wszystko, co istnieje, posiada wspólną prazasadę, arché.
Logos - według stoików "rozum świata". Tak jak Heraklit, tak i stoicy uważali, że wszyscy ludzie są częścią rozumu świata, czyli logosu. Uważali, że człowiek to świat w miniaturze, czyli mikrokosmos, będący odbiciem makrokosmosu. Heraklit stwierdza, że "duszy jest logos sam siebie wspierający".
Logos jest słowem wieloznacznym. Może oznaczać "rozum", lecz także "słowo", "myśl" i "prawo"; pochodzi od czasownika (lego), znaczącego "liczyć" (także "zaliczać" oraz "rozumować"), a także "mówić" i "zbierać", "łączyć". Stąd u Heraklita ci, którzy słuchają logosu "mają jeden wspólny świat" - są połączeni we wspólnym zrozumieniu. Dochodzą tu do głosu trzy znaczenia terminu "logos" - 1. logosu się słucha, bo jest on słowem, 2. logos obdarza zrozumieniem, gdyż jest rozumem, 3. logos łączy ludzi, bo oznacza "połączenie".
Nous - słowo pochodzące z greki, w dosłownym znaczeniu duch, rozsądek, intelekt, rozum, w znaczeniu przenośnym:
siła kształtująca wszechświat (Anaksagoras)
boska część duszy (Arystoteles)
logistikon, racjonalny aspekt indywidualnej duszy (Platon)
aspekt uczestnictwa człowieka w życiu duchowym (neoplatonizm).
logos (stoicyzm)
emanacja boskości bądź boskiej natury człowieka (Plotyn)
U Arystotelesa nous rozdzielony jest na część aktywną i część pasywną, aspekt przyczynowości i aspekt wiedzy.
Heraklit najwcześniej myślał o rozumie: "Człowiek posiada subtelniejszy organ poznawczy"
Apeiron (bezgraniczny, nieskończony) - w filozofii Anaksymandra z Miletu: bezkres - bezgraniczna, nieskończona pramateria, zasada świata (arché), będąca jego podstawowym tworzywem i regułą, według której funkcjonuje.
Paradoks - sformułowanie zawierające efektowną, zaskakującą myśl, skłóconą z powszechnie uznawanymi przekonaniami, sprzeczną wewnętrznie, powstałą przez zestawienie całości znaczeniowo maksymalnie kontrastowych (opartych często na antytezie).
Relatywizm to pogląd filozoficzny, wedle którego prawdziwość wypowiedzi można oceniać wyłącznie w kontekście systemu, w którym są one wypowiadane. Tym samym relatywizm stwierdza, że nie istnieją zdania niosące absolutną treść, których ocena byłaby identyczna i niezależna od jej kontekstu. Prawdziwość dowolnego sądu zależy od przyjętych założeń, poglądów czy podstaw kulturowych.
Relatywizm występował w wielu prądach filozoficznych i artystycznych, przyjmującym bardzo różne zabarwienie i rozmaite znaczenie dla tych dziedzin. Poglądy o słabym zabarwieniu relatywizmem zwracają uwagę na znaczenie wspólnych podstaw pojęciowych koniecznych do znalezienia z innymi wspólnego języka i wskazującymi, że przy braku takich podstaw nie istnieje w zasadzie możliwość porozumienia. W skrajnym zabarwieniu relatywizm jest poglądem bliskim niemal solipsyzmowi rozciągając swoje znaczenie także na sądy dotyczące rzeczywistości fizycznej i jej postrzegania.
Relatywizm jest w filozofii terminem przeciwnym do terminu absolutyzm, który ustanawia, że istnieje prawda absolutna - tzn., że prawda jest jedna i obowiązuje wszystkich, niezależnie od tego, czy ktoś potrafi w danej chwili do niej dotrzeć czy nie.
Dogmatyzm - filoz. stanowisko bezkrytycznego przyjmowania danych twierdzeń jako prawdy, bez weryfikacji i podawania w wątpliwość, na zasadzie wiary. Dogmatyzm jest przeciwieństwem sceptycyzmu.
Irracjonalizm pogląd filozoficzny głoszący, że rzeczywistości nie da się poznać w racjonalny sposób, przypisujący najwyższą wartość pozarozumowym środkom poznawczym; odmiana idealizmu epistemologicznego. Irracjonalizm często odrzuca też możliwość, by słowa, jako środek komunikacji, mogły odpowiadać wewnętrznym ideom (por. iluminacja).
Irracjonalizm był postawą typową dla romantyzmu i modernizmu. Henri Bergson uważał, że człowiek ma do dyspozycji dwie władze poznawcze: intelekt i intuicję, stawiając wyżej intuicję.
Irracjonalizm to także postawa umysłowa, stawiająca przyjmowanie argumentów rozumowych niżej niż argumentów na mocy tradycji, autorytetu, wiary, instynktu, intuicji, czy emocji
Transcendencja (przekraczający) - filozoficzny termin mający wiele różnych, lecz spokrewnionych znaczeń; m.in.: istnienie na zewnątrz, poza (ponad) czymś, w szczególności: istnienie przedmiotu poznania poza umysłem poznającym, bądź bytu absolutnego poza rzeczywistością poznającego".
Określenie wywodzące się z kultury rzymskohellenistycznej z biegiem czasu wyewoluowało do kultury judeochrześcijańskiej, później zostało spopularyzowane w innym znaczeniu przez Immanuela Kanta w jego filozofii. Transcendencja stała się również słowem-kluczem do zrozumienia tradycji i rytuałów szamańskich ludów eurazjatyckich .
Transcendentny to inaczej wymykający się zwykłemu ludzkiemu doświadczeniu, wykraczający poza zasięg ludzkiego poznania przy pomocy podstawowych pięciu zmysłów; niepoznawalny przy użyciu dostępnych środków naukowych.
Transcendentalny - dotyczący apriorycznych form poznania, teoretycznie wykraczających poza przedmiot i treść poznania, a odnoszący się do warunków poznania pełnej rzeczywistości poznawczej tzn. prawdy absolutnej pojmowanej uniwersalnie przez wszystkie podmioty poznawcze. Innymi słowy, taka forma poznania otaczającej rzeczywistości, by każdy bez względu na jego umiejscowienie w niej, mógł stwierdzić jednoznaczność poznawczą, czyli prawdę - uniwersalną dla wszystkich istot poznawczych we wszechświecie.
Transcendentalizm - nurt filozofii amerykańskiej zapoczątkowany między innymi przez R.W. Emersona i H.D. Thoreau. Głosi ideę równości, niezależności oraz samodzielności. Podkreśla autonomiczność każdego człowieka w dochodzeniu do prawd moralnych, duchowych oraz społecznych. Za pierwszy tekst traktujący o transcendentalizmie, uważany jest "Nature" Emersona. Jego samego uważa się za prekursora ruchu.
Transcendentalizm skupia się na doświadczeniu jednostki, głosząc, że człowiek jest pewien tego, czego sam w życiu doświadczył, bądź do czego sam doszedł. Narzucone z góry wartości mogą być i często są nieodpowiednie dla każdej jednostki. Transcendentalizm zatem sprzeciwia się niejako uniwersalizmowi pojęć i wartości. We wczesnym stadium transcendentalizm Emersona odrzucał "boskość", jednak z czasem skłonił się ku wyższej istocie, ale w indywidualnym rozumieniu.
Transcendentalizm kładzie nacisk na świadomość własnych czynów, jak i na wyciąganie z nich wniosków i nauk.
Ruch ten mówił także, iż natura ma wielki, jeśli nie ostateczny wpływ na to, jak wygląda życie na Ziemi. Traktował siły natury, jako nadrzędne, nieskażone, ale i nieosiągalne .
Łączy racjonalizm (dusza, rozum, wola uczucie; to co transcendentalne) i empiryzm (ciało, zmysły; to co immanentne).
W filozofii kultury egzystencja, cechująca się ofiarnością, dla której główne wartości to wartości duchowe, realizowane we wspólnotach duchowych, jak dom, ojczyzna, kościół, uważanych także za ołtarze ofiary. Zdolność do poświęceń oraz chęć wpływania na życie innych ludzi (sprawowania kontroli) sprawia, że nurt ten przeciwstawia się eutanazji i aborcji. Jest przeciwieństwem naturalizmu.
Absolut - pojęcie oznaczające byt doskonały, najwyższy, pełny, niezależny, nieuwarunkowany, bezwzględny. Występuje w wielu filozofiach idealistycznych. Absolut może być traktowany jako filozoficzny odpowiednik pojęcia Boga, pozbawionego jednak przymiotów osobowych, choć w niektórych systemach pojęcia Boga i absolutu są właściwie równoważne. Jako termin filozoficzny, absolut został wprowadzony przez Schellinga i Hegla, choć doszukiwać się można go również w systemach wcześniejszych, zwłaszcza w panteizmie Spinozy i oświeceniowym deizmie.
Niektóre systemy przypisują pojęciu "absolutu" dodatkowe atrybuty. Tak jest na przykład u Hegla, gdzie absolut jest całością istniejących rzeczy rozpatrywaną w całej jej złożoności. Całość ta jest rozumna i zmienna, a jej rozwój podlega dynamicznym prawom dialektyki, będącymi w mniemaniu Hegla i jego następców czymś więcej niż "statyczną" logiką.
Podobne koncepcje absolutu występują u neoheglistów angielskich, w szczególności zaś u Bradleya, w systemie, którego wszystkie zjawiska (fenomeny) istnieją samodzielnie i są jednocześnie składnikami wszechobejmującego absolutu.
Rodzaj dowodu nie wprost na istnienie absolutu przedstawił amerykański filozof Josiah Royce. Doszedł on do wniosku, że tylko przyjęcie istnienia absolutu prowadzi do niesprzecznej teorii poznania, w której jest możliwe zrozumienie, w jaki sposób można tworzyć pojęcia i obiekty, których nie da się bezpośrednio wyprowadzić z opisów zewnętrznej rzeczywistości.
Dowód ten ma jednak sens tylko wtedy, jeśli uzna się a priori obiektywne, tj. niezależne od ludzkiej psychologii myślenia, istnienie takich obiektów. Według pozytywistów logicznych pojęcia i obiekty, których nie da się odnieść do zewnętrznej rzeczywistości są tylko ubocznym efektem działania ludzkiej psychiki i nie wnoszą one konkretnych treści do ludzkiego poznania. Część z nich to swoisty metajęzyk(np. matematyka), potrzebny jako narzędzie do porozumiewania się, a część to wirusy umysłu.
Jednia, w filozofii eleatów, prabyt, prapoczątek, istota wszechświata, czyli wszystko cokolwiek istnieje, stanowi Jednię, nie mającą początku, nie podlegającą żadnym zmianom i wieczną. Jednia była nazywana także przez nich bóstwem.
W filozofii neoplatończyków Jednia jest pełnią bytu i emanuje z siebie swoje odbicie w postaci Rozumu. Jednia jest absolutnie pełna i doskonała, co powoduje, że można tylko o niej orzekać, czym nie jest. Przez zespolenie z Jednią za pośrednictwem ekstazy człowiek zdobywa spokój.
W filozofii Schellinga pojęcie Jedni zostaje zastąpione przez Ja.
Ateizm - pogląd odrzucający wiarę w istnienie wszelkich bogów. Ateizm tłumaczy zjawiska świata bez odwoływania się do przyczyn nadnaturalnych, a jako składnik refleksji filozoficznych, najczęściej łączy się z postawą racjonalistyczną i materialistyczną.
Deizm - pogląd filozoficzny uznający istnienie Boga jako stwórcy świata materialnego (w rozumieniu duchowej siły sprawczej), lecz odrzucający przekonania religijne, w myśl których, Bóg ma moc ingerowania w życie człowieka i kierowania światem materialnym. Według deistów, o istnieniu duchowej siły sprawczej świadczy racjonalny porządek świata materialnego i stałość praw fizyki.
Deiści nazywani niekiedy bywają agnostykami poznawczymi z uwagi na to, że wyznają pogląd, iż bezpośrednie poznanie duchowej siły sprawczej nie jest dostępne dla człowieka. Deiści twierdzą natomiast, iż o istnieniu stwórcy można wnioskować w sposób pośredni, a mianowicie poprzez odkrywanie porządku świata w rozumieniu praw fizyki rządzących materią. Deistów, jako uznających istnienie metafizycznej siły sprawczej, nie należy zatem mylić z agnostykami sensu stricto.
Deiści odrzucają głoszone przez wyznawców religii monoteistycznych przekonania religijne, w myśl których objawienia, cuda, proroctwa i święte księgi posiadają faktyczną wartość poznawczą.
Demiurg - rzemieślnik, robotnik, sprawca, twórca, siła twórcza.
W filozofii Platona (w Timaiosie) określano tak budowniczego świata nadającego kształty wiecznej, bezkształtnej materii według wzorców, jakie stanowią doskonałe idee. W nowoczesnej filozofii termin ten oznacza doskonałą siłę twórczą.
Teizm (bóg) to wiara w istnienie Boga, bogów lub bogiń, którzy są osobami ingerującymi w losy świata, który jest ich dziełem; czuwającymi nad biegiem wydarzeń lub podtrzymującymi świat w istnieniu. Antonimem wyrazu "teizm" jest słowo "ateizm", czyli zaprzeczenie istnienia Boga/bogów.
Pluralizm jest to w filozofii:
Stanowisko ontologiczne w myśl którego rzeczywistość składa się z bytów różnorakich, niesprowadzalnych do wspólnego mianownika; reprezentowane m.in. przez takich filozofów jak: Empedokls, Anaksagoras, Leibniz czy egzystencjonaliści.
Stanowisko metodologiczne, (częściej nazywane pluralizmem teoretycznym) w myśl którego dopuścić należy wielość metod lub teorii przy wyjaśnianiu zjawisk, reprezentowane
Pluralizm jest w opozycji z monizmem w wąskim rozumieniu, jednak niekoniecznie z monizmem atrybucyjnym.
Dualizm - stanowisko w filozofii umysłu analogiczne do dualizmu ontologicznego. Według dualistów umysł i ciało są od siebie całkowicie odrębne i niezależne. Historyczne formy dualizmu, z których najbardziej charakterystyczną jest kartezjanizm, rozumiały ciało i umysł jako odrębne substancje, substancję duchową (u Katezjusza res cogitans) i substancję materialną (res extensa).
Dualizm co do substancji, dualizm ontologiczny - obok monizmu i pluralizmu, jedno z głównych stanowisk ontologicznych co do głównych klas substancji. Wyróżnia dwie: ciało (materię, substancję fizyczną) i ducha (substancję duchową).
Dualizm zakłada, że w istnieją zarówno substancje duchowe jak i substancje cielesne. W sensie ontologicznym dualizm przeciwstawia się więc kierunkom monistycznym: (materializmowi, spirytualizmowi, monizmowi właściwemu i immanentnemu). Według dualizmu ciała są podłożem zjawisk fizycznych, dusze są podłożem zjawisk znanych nam z doświadczenia wewnętrznego (myślenie, cierpienie, radość, itp.).
Panteizm - poglądy teologiczne i filozoficzne lub przekonania religijne utożsamiające Boga ze światem, często rozumianym jako przyroda. Panteizm często łączył się z ideami rozumnego rozwoju wszechświata, jedności, wieczności oraz żywości świata materialnego. Neguje istnienie Boga jako istoty rozumnej, głosi zaś przenikanie Boga we wszystkie substancje ziemskie.
Do ważniejszych filozofii panteistycznych można zaliczyć stoicyzm, neoplatonizm, teozofię, filozofię Jana Szkota Eriugeny, Giordana Bruna oraz Barucha Spinozy.
Panteizm Spinozy
Poruszając kwestię Boga, niderlandzki filozof przeprowadzał dowód ontologiczny - wnioskował, że skoro w umyśle istnieje pojęcie rzeczy najdoskonalszej, to musi ona istnie realnie. Bóg to substancja, czyli przyczyna samej siebie, niemająca żadnej zewnętrznej przyczyny sprawczej: „Przez substancję rozumiem to, co istnieje samo w sobie i pojmowane jest samo przez się”. W ten sposób Bóg został złączony z naturą, ale również pozbawiony nimbu Stwórcy świata, który nie mógł być wykreowany, skoro samemu będąc substancją - Bogiem - jest wieczny i nieskończony.
Jedność Boga z naturą i brak rozróżnienia natury - były to dwie podwaliny Spinozjańskiego systemu filozoficznego - monizmu panteistycznego. „Nie może też natura ta istnieć poza Bogiem; gdyby bowiem poza Bogiem istniała, to jedna i ta sama natura, która zawiera w sobie konieczne istnienie, istniałaby podwójnie; to zaś (…) jest niedorzecznością”.
Pomimo tego substancja przejawia się w dwóch porządkach:
rozciągłości - jest ciałem,
myślenia - jest ideą.
Oba porządki są zgodne i to, co dzieje się z ciałem, to także dzieje się z duszą. Z tego też wynika koncepcja człowieka - nie jest on złożony z dwóch oddzielnych części: duszy oddzielonej od ciała i ciała pozbawionego myśli, lecz raczej spójnym bytem, który można rozpatrywać w dwóch różnych aspektach. „Mówimy tu bowiem o wyłącznie o tych atrybutach, które wolno nazwać atrybutami w sensie właściwym, tj. tymi, dzięki którym dochodzimy do znajomości Boga samego w sobie, nie zaś Boga jako działającego na zewnątrz”. A jednocześnie przecież człowiek stanowi jedną z emanacji substancji, tworzy jedność z naturą, która jest jego rzeczywistością.
Samym światem rządzą stałe prawa. „Nie istnieje nic, z czego natury nie wynikałby jakiś skutek”. Nie ma jednak jakiegoś celu, a wszystko powodowane jest mechanizmami przyczynowo-skutkowymi: „Przyroda nie postawiła sobie żadnego celu, a wszystkie przyczyny celowe są jedynie ludzkimi urojeniami”. Światem rządzą stałe prawa, a przypadek to wyłącznie wytwór ludzkiego umysłu, niewiedzy i nieznajomości przyczyn oraz mechanizmów. Wszystko jest zdeterminowane, co oznacza, że każdy moment zawiera w sobie całą przeszłość i całą przyszłość. Spinoza obala także utarte pojmowanie czasu, twierdząc, że są to tylko subiektywne sposoby pojmowania rzeczy. Czas - to jak się powszechnie uważa - pewna fragmentaryzacja, a przecież świat to jedność, którą rozpatrywać można tylko całościowo.
Sensualizm (zmysł) - pogląd filozoficzny głoszący, że wszelka wiedza pochodzi od wrażeń zmysłowych (poznanie odbywa się poprzez przeprowadzanie logicznych doświadczeń) i jest tylko bardziej lub mniej złożonym kompleksem spostrzeżeń. W starożytności sensualizm głosili epikurejczycy, cynicy i stoicy. W czasach nowożytnych między innymi Étienne de Condillac, David Hume, Herbert Spencer. Echa sensualizmu, choć w mocno przetworzonej postaci są też obecnie w fenomenologii. Przedstawiciel tego kierunku w teorii poznania, angielski filozof John Locke (1632-1704) twierdził, iż "nie ma niczego w umyśle, co nie istniałoby w zmysłach".
Fenomenalizm - pogląd filozoficzny głoszący iż bezpośrednio dostępne są ludziom tylko układy doznań zmysłowych i emocjonalnych (nazywane fenomenami) i nie istnieje możliwość bezpośredniego poznania bytów "samych w sobie". Pogląd ten pozostaje w opozycji do esencjalizmu.
Koncepcję fenomenalizmu wprowadzili do nowożytnej, europejskiej filozofii George Berkeley i David Hume jako rezultat doprowadzenia do ostatecznych konsekwencji koncepcji brytyjskich empiryków. Koncepcje fenomenalizmu rozwinął znacznie Immanuel Kant, który starał się przezwyciężyć niektóre jego paradoksy poprzez koncepcję umysłu praktycznego. Współczesnym rozwinięciem fenomenalizmu jest z jednej strony neokantyzm, a z drugiej fenomenologia.
Racjonalizm - (łac. ratio - rozum; rationalis - rozumny, rozsądny) to filozoficzne podejście w epistemologii zakładające możliwość dotarcia do prawdy z użyciem samego rozumu z pominięciem doświadczenia, poprzez stworzenie systemu opartego na aksjomatach, z których poprzez dedukcję można wywieść całość wiedzy. Racjonalizm w nowożytnej filozofii wywodzi się od Kartezjusza. W anglosaskiej tradycji filozoficznej bywa nazywany racjonalizmem kontynentalnym.
Racjonalizm w filozofii greckiej
Przekonanie o rozumności świata i jego uporządkowaniu wywodzi się od Heraklita, który wprowadził do filozofii pojęcie rozumu (logos), który rządzi światem. Eleaci zaprzeczyli wiarygodności danych zmysłowych, dowodząc ich sprzeczności z logicznym rozumowaniem i jednocześnie zapoczątkowując spór racjonalizmu z empiryzmem. Eleata Parmenides pierwszy świadomie zastosował rozumowanie dedukcyjne, i utożsamiając myśl z bytem zbudował pierwszy system filozofii racjonalistycznej. Demokryt próbował dokonać syntezy racjonalizmu i empiryzmu, rozróżniając "ciemną" wiedzę zmysłową, która wymaga wyjaśnienia i wiedzę "prawdziwą", pochodzącą z rozumu. Program zreformowania praw, języka oraz stosunków społecznych według kryterium racjonalności przedstawił sofista Protagoras. Rozumowanie jako sposób dochodzenia do prawd etycznych był przedmiotem rozważań Sokratesa. Empiryzm odrzucił Platon, którego zdaniem poznanie zmysłowe jest raczej domysłem (doksa), dotyczy tylko zjawisk, ma charakter ułomny i wymaga pomocy rozumu, wyprzedzającego i współdziałającego w poznaniu zmysłowym. Tylko umysł jest zdolny do poznania (episteme) idei dzięki wrodzonej wiedzy, którą dysponuje. Wyższość poznania rozumowego podkreślał również Arystoteles, choć poznanie zmysłowe według niego dostarczało rozumowi niezbędnego materiału do rozumowania. Nowy kierunek racjonalizmowi nadał Grzegorz z Nysy który jako pierwszy dowodził zgodności objawienia chrześcijańskiego z rozumem i jego racjonalnego charakteru.
Zachodni racjonalizm
Filozofowie racjonaliści od czasów Kartezjusza starali się znaleźć zbiór ponad podstawowych aksjomatów, którym nie dało by się zaprzeczyć bez popadania w logiczną sprzeczność i od których drogą dedukcji dałoby się wyprowadzić całą ludzką wiedzę.
Racjonalizm rozwijał się intensywnie w wiekach XVII i XVIII. Do najbardziej znanych filozofów racjonalistów należą: Kartezjusz, Isaac Newton, Baruch Spinoza, oraz w pewnym sensie Gottfried Wilhelm Leibniz.
Od czasu Hegla nikt już nie próbował tworzyć systemów filozoficznych opartych na ścisłym racjonalizmie, gdyż zadanie znalezienia doskonałego zbioru podstawowych aksjomatów mogących skutecznie tłumaczyć i opisywać całą ludzką wiedzę okazało się zadaniem niewykonalnym.
woluntaryzm filoz. kierunek w filozofii, wg którego wola jest podstawowym czynnikiem poznawczym i istotą bytu.
Idealizm poznawczy - pogląd epistemologiczny odrzucający możliwość poznania rzeczywistości zewnętrznej wobec umysłu, stanowiący przeciwieństwo realizmu epistemologicznego. Idealizm poznawczy nie istniał w filozofii starożytnej i średniowiecznej, a w filozofii współczesnej nie ma dużego znaczenia. Istniał głównie od XVII do XIX wieku, a jego nowość wobec koncepcji starożytno-sredniowiecznych stanowi jeden z głównych powodów grupowania ich we wspólną kategorię filozofii klasycznej.
Według idealistów podmiot poznania nie ma możliwości wykroczenia w aktach poznawczych poza własną sferę immanentną - pogląd taki nazywamy idealizmem immanentnym, lub poznanie nie dotyczy rzeczywitości zewnętrznej wobec umysłu ("rzeczy samych w sobie"), ale wyłącznie własnych konstruktów umysłu - pogląd taki nazywamy idealizmem transcendentalnym. Za typowego przedstawiciela idealizmu immanentnego można uznać np. George'a Berkeleya, a za typowego przedstawiciela idealizmu transcendetalnego Immanuela Kanta. W skrajnej postaci idealizm poznawczy zakłada, że nie ma sposobu, aby wyjść poza własne "ja", a zatem dla każdego, jego świat składa się wyłącznie z niego samego.
Krytycyzm Kant poddał dotychczasowe osiągnięcia filozofii przeglądowi oraz krytycznej ocenie. Podejście takie nazywał idealizmem transcendentalnym lub krytycznym. Polegało ono na badaniu elementarnych warunków, jakie muszą być spełnione, aby możliwe było przeprowadzanie jakichkolwiek innych badań. Największym jego dokonaniem była rewizja dotychczasowych koncepcji w dziedzinie teorii poznania.
Schopenhauer, Artur (1788-1860)
Poprzednicy:
Kant - punktem wyjścia przyrodnicza, zwłaszcza fizjologiczna wiedza XIX w.
filozofia indyjska (wiele wspólnego z filozofią VIIIw.- Wolter, Diderot, Helvetius)
(biegunowo przeciwni- Fichte, Schelling, Hegel) (+jego wielbicielem Nietsche)
Poglądy:
Podstawą rzetelnej wiedzy jest intuicja, którą należy rozumieć jako bezpośredni ogląd, nieuprzedzoną obserwację. Powstająca w ten sposób myśl człowieka nadaje temu oglądowi postać pojęciową. Tak skonstruowane pojęcie jest cieniem swojego przedmiotu. Jednakże myśl nie chce ograniczyć się tylko do tego zadania i usiłuje konstruować świat wedle własnych prawideł, budować go w zgodzie z zasadami logiki. W ten sposób zamiast wyjaśniać rzeczywistość - zaciemnia ją, bo każdy człowiek dysponuje innym wizerunkiem świata, co prowadzi do subiektywności. (A pojęcia ogólne nie są w stanie dotrzeć do tego co indywidualne, osobowe, specyficzne). Na tej podstawie pisał Schopenhauer: Świat - jest moim przedstawieniem. Termin przedstawienie miał sygnalizować nierozerwalny związek między doświadczającym podmiotem i doświadczanym przedmiotem. Jest to świat zjawiskowy. Toteż zawsze poznajemy jedynie zjawiska. A (zgodnie z filozofią indukcyjną) zjawiska to tylko złuda (jest to Fenomenalistyczna teoria poznania). A jak możemy dojść do prawdy? Przebić się przez te złudzenia(i tu wkracza Metafizyka irracjonalno-woluntarystyczna):
a). na drodze poznania obiektywnego, biorąc za punkt wyjścia wyobrażenie-ogląd, jednak nigdy poza nie, nie wyjdziemy, zawsze pozostaniemy przy zjawiskach, przy zewnętrznej stronie rzeczy i nie wnikniemy do ich wnętrza (z Kanta)
b). ale my jesteśmy nie tylko poznającymi podmiotami, ale też przedmiotami do poznania, sami jesteśmy rzeczami w sobie. I dlatego do istoty rzeczy, do której nie możemy dojść z zewnątrz możemy dojść od wewnątrz, rzecz sama o sobie może uzyskać samowiedzę
c). samowiedza zaś poucza nas, że jesteśmy wolą, to jedyne, co nam bezpośrednio dane, wszystko inne przynoszą wyobrażenia, a więc pozyskujemy to jako zjawiska.
Jak pisze filozof Jednostce, która występuje jako podmiot poznania, dany jest klucz do zagadki: tym kluczem jest wola. Co oznacza, że zdarzenia z życia, istniejącego w świecie zjawiskowym, podmiotu poznającego są zawsze wyrazem jakiegoś dążenia, ukierunkowanego pragnienia, często nieświadomego. U podłoża tych pragnień leży wola. Człowiek jest zatem również podmiotem woli, jej zaś przedmiotem okazuje się ludzkie życia oraz sam świat. O tym, że jesteśmy wolą, poucza nas samowiedza. Rzeczy, jako ukierunkowane i spełnione dążenia są uprzedmiotowioną wolą. Jednak wola sama w sobie jako irracjonalny pęd, ślepe dążenie bez celu i bez kresu, chaotycznie dąży do samookreślenia. W tym dążeniu wola dokonuje wyboru jednej spośród wielu możliwości i na tym wolność definitywnie kończy się zamieniając w wieczystą niewolę. (Bo dokonują wyboru wola poddaje się konieczności). Uprzedmiotowiona w świecie wola jest zachłanna i żarłoczna. Rzeczywistość jest polem bitwy gdzie wszyscy walczą ze wszystkimi. Człowiek staje w obliczu wyboru: narzucać innym swoją wolę lub podporządkować się woli cudzej. Dodatkowo świat jest zły z samej swojej istoty czy natury, zatem winą świata jest samo jego istnienie. Istnienie jest synonimem cierpienia, bo kiedy stwierdzam ”chcę”, konstatuję, że czegoś mi brak, wiecznie cierpię na niedostatek, do tego dołącza się lęk metafizyczny człowieka, obawa przed tym co przyszłe i nieuchronne, przed śmiercią. Dążymy do szczęścia, a nie możemy go osiągnąć, dążymy do tego, żeby utrzymać życie, ale to też jest nieosiągalne,
byt schodzi na drobnych troskach i zabiegach (np. miłość, zaspokajanie głodu). To są podstawowe źródła pesymizmu Schopenhauera.
Metoda w filozofii preferowana przez S: bezpośrednia introspekcja
(nie dialektyka, jak u Hegla - bo osnowa świata jest irracjonalna,
nie doświadczenie - bo zewnętrzne, poznaje tylko zjawiska)
Człowiek szuka ulgi i pociechy w filozofii i religii, wytwarza majaki i złudzenia aby uniknąć swego losu.
Dwa sposoby przeciw męce życia:
etyka współczucia - widok męki innych ludzi musi wzbudzać w nas współczucie (etyka chrześcijańska), jest ono czynnikiem wyzwolenia- przejąwszy się cierpieniem cudzym, odrywamy się i wyzwalamy od własnego, przez wyzbycie się pożądań i potrzeb możemy oderwać się od świata, stać mu się obcymi i wyzwolić z cierpienia jakie niesie, osiągnąć nirwanę (filozofia indyjska - buddyzm)
sztuka i kontemplacja - Sztuka jest w stanie zatrzymać pęd woli. Wobec sztuki zatapiamy się w kontemplacji, ustaje działanie popędów i woli. Kontemplacja jest bezinteresowna i wyzbyta pożądań, a sztuka przynosi nie tylko ulgę i wskazuję drogę ucieczki przed nędzą życia, ale też umożliwia najwyższe poznanie: zatrzymuje zmienność, przepływ obrazów rzeczy, tylko tak można poznać wieczne idee stanowiące wzór i osnowę rzeczywistości.