1.1 Rodzina jako grupa społeczna
Instytucja rodziny istnieje od najdawniejszych czasów. Żadne społeczeństwo nie istniało bez grupy małżeńsko-rodzinnej. Jej doniosłość dla społeczeństwa osadza się na dwóch podstawowych faktach. Po pierwsze jest podstawową grupą rozrodczą poprzez rodzenie dzieci i dzięki temu utrzymuje ciągłość biologiczną społeczeństwa. Jest też najważniejszą instytucją przekazującą podstawowy zrąb dziedzictwa kulturowego szerszych zbiorowości. A w początkowym okresie życia człowieka jest niezastąpiona.
W rodzinie występują dwa typy stosunków społecznych: stosunek małżeństwa i stosunek rodzice-dzieci. Jest, więc ona grupą społeczną, w której występują stale i zalegalizowane stosunki seksualne pomiędzy dwojgiem ludzi płci przeciwnej, którzy powołują do życia istotę, która jest od nich zależna w początkowej fazie życia i którą muszą przygotować do dalszego dorosłego życia i funkcjonowania w społeczeństwie.
Te typy stosunków społecznych opierają się na wzajemnych normach oddziaływania poszczególnych członków grupy społecznej na siebie oraz na stałych wzorach postępowania. Role poszczególnych członków rodziny, w tym małżonków i dzieci są określone nie poprzez uczucia, ale przez szersze zbiorowości, do których ci członkowie należą: państwo, grupę religijną, społeczność lokalną.
Rodzina tworząc nowe życie, będąc podstawą jego istnienia i rozwoju, mając swoje własne prawa, uczestniczy w życiu społeczności lokalnej i religijnej narodu, społeczeństwa i państwa. Droga rozwoju społeczeństwa wiedzie właśnie przez rodzinę i wszyscy, którzy starają się kształtować nowe społeczeństwo muszą zacząć od niej, zabiegać o lepszą jej trwałość i lepsze warunki do spełnienia jej zadań.
Rodzina jest grupą złożoną z osób połączonych stosunkiem małżeńskim i rodzicielskim. To właśnie małżeństwo i pokrewieństwo stanowią podstawę więzi decydującej o istnieniu rodziny.
Rodzina jest jedną z najważniejszych grup pierwotnych, ma poczucie swej odrębności, ma własne zadania i cele życiowe, układ stałych międzyosobniczych stosunków, określoną strukturę. Jest małą grupą społeczna, w której występują bezpośrednie kontakty, twarzą w twarz, stosunki pomiędzy jej członkami są bliskie, nasycone emocjami.
Dochodzimy zatem do najogólniejszej definicji rodziny wedle której: ,,rodzina stanowi duchowe zjednoczenie szczupłego grona osób, skupionych we wspólnym ognisku domowym aktami wzajemnej pomocy i opieki, oparte na wierze w prawdziwą lub domniemaną łączność biologiczną, tradycję rodzinną i społeczną”.
Cechami, które wyróżniają grupę rodzinną spośród innych grup to:
Wspólne zamieszkanie członków,
Wspólne nazwisko,
Wspólna własność,
Ciągłość biologiczna,
Wspólna kultura duchowa.
Rodzina jak każda grupa społeczna ma określoną strukturę, którą według. Z. Tyszki określa „liczba i jakość członków rodziny (liczba dzieci, liczba innych krewnych), układ ich pozycji i ról społecznych, przestrzenne ich usytuowanie, siła więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków rodziny, świadcząca o większej lub mniejszej spójności rodziny, podział czynności oraz struktura wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów, łącząca się dość ściśle z układem pozycji społecznych, a także wewnątrzrodzinny rozkład miłości i względów”.
W dzisiejszych czasach rodziny składają się najczęściej z rodziców i dzieci, czyli dwóch pokoleń, są traktowane jako rodziny małe i noszą nazwę rodzin nuklearnych. Dominację tej formy osłabia rosnąca liczba rodzin z jednym rodzicem, rodzin bezdzietnych oraz związków par homoseksualnych.
Wyróżnia się tutaj dwa typy rodzin nuklearnych. Pierwszy to rodzina nuklearna określająca orientację życiową czyli ta, w której przychodzimy na świat i mamy status dziecka. Członkowie tej rodziny wpływają na nasz światopogląd. Z kolei drugi typ to rodzina zapewniająca prokreację, czyli ta, którą zakładamy wstępując w związek małżeński i w której mamy status dorosłego.
W socjologii występuje również pojęcie rodziny poszerzonej, składającej się z dwóch lub więcej rodzin nuklearnych opartych na więzi rodzic - dziecko i obejmujące również stosunki między rodzeństwem. Taką poszerzoną rodzinę tworzą dziadkowie, rodzice i dzieci. Ognisko wiążące stanowią w niej rodzice, ponieważ są oni powiązani zarówno z dziadkami, jak i z dziećmi. Inaczej mówiąc jest to rodzina spokrewniona.
Współczesna rodzina ulega głębokim przeobrażeniom pod wpływem przemian cywilizacyjnych i powszechnej globalizacji. Dzisiaj jest ona bardziej otwarta na świat, w obecnych warunkach wzrasta liczba zajęć wykonywanych przez rodziców i dzieci, dlatego coraz rzadziej spotykają się oni razem w domu. Zmiany cywilizacyjne powodują zmianę pozycji rodzica oraz dziecka w rodzinie. Wzrastają aspiracje rodziców dotyczące przyszłości ich dzieci, a co za tym idzie rodzice stwarzają im coraz lepsze warunki do nauki, podnoszenia umiejętności i kwalifikacji oraz doskonalenia zawodowego. Do obowiązków rodziców należy stworzenie odpowiedniej, przepełnionej miłością i szacunkiem atmosfery, która sprzyja osobistemu i społecznemu wychowaniu dzieci. Chodzi tu przede wszystkim o przekaz pojęć, ukształtowanie uczuć i wytworzenie postaw, które czynią dziecko aktywnym członkiem społeczeństwa.
Osoby tworzące rodzinę podkreślają swoją odrębność w stosunku do tych, którzy do niej nie należą poprzez przyjmowanie wspólnego nazwisko, np. Malinowscy. Rodzina kształtuje u swych członków, a szczególnie u dzieci umiejętność postrzegania rzeczywistości, widzenia problemów, stawiania pytań i poszukiwania odpowiedzi na nie. Kształtuje również u swoich członków obraz świata, a przede wszystkim człowieka i życia społecznego. Od tego obrazu najbardziej zależy ich postawa wobec innych ludzi i społeczeństwa.
Podstawą klasyfikacji rodzin bywa najczęściej liczebność jej członków, źródło utrzymania, charakter środowiska zamieszkania bądź też dominujący styl życia rodzinnego. W polskich warunkach nie wszystkie wymienione kryteria odgrywają praktyczną rolę. Istotna jest klasyfikacja rodzin ze względu na główne źródło utrzymania rodziny i środowisko jej zamieszkania, a także styl życia rodzinnego. Te trzy kryteria pozwalają mówić o rodzinie chłopskiej, robotniczej, inteligenckiej, prywatnych właścicieli itp. Na podstawie tej cechy wyróżniamy rodziny wiejskie, małomiasteczkowe, miejskie czy też wielkomiejskie.
1.2 Pojęcie i funkcje rodziny
Funkcją nazywamy działalność skierowaną na określony cel, która jest kontynuowana w ramach danej struktury społecznej, bądź dla podtrzymania danej społeczności w jej stanie normalnym, lub też dla zaspokojenia potrzeb jednostek. Każda instytucja mając wyznaczone funkcje społeczne wykonuje określone czynności, których oczekuje od niej społeczeństwo, przynosi skutki, a także wywołuje efekty ważne dla innych instytucji społecznych. Na przykład ludzie nie istnieją jako organizmy biologiczne i reprodukujące się inaczej niż za pośrednictwem rodziny i członkowstwa społecznego, a społeczeństwo nie może istnieć bez swoich członków. Rodzina jest instytucją realizującą podstawowe funkcje społeczne, czyli takie, bez których nie można sobie wyobrazić istnienia i funkcjonowania społeczeństwa..
,,Przez pojęcie funkcji rodziny rozumie się wyspecjalizowane działania i współdziałania członków rodziny, wynikające z bardziej lub mniej uświadomionych sobie zadań, podejmowanych w ramach wyznaczonych przez obowiązujące normy i wzory. Prowadzą one do określonych efektów głównych i pobocznych”.
Funkcje rodziny są to cele, do których zmierza życie i działalność oraz zadania poszczególnych członków rodziny. Polegają one na tworzeniu, rozwijaniu, pielęgnowaniu i sprzyjają poprawnym stosunkom między małżonkami, rodzicami, dziećmi oraz między rodzeństwem. Związki zachodzące między spokrewnionymi osobami współżyjącymi w jednym domu dają niejednokrotnie obraz całej rodziny.
W literaturze w bardzo różnorodny sposób ujmuje się funkcje rodziny.
Norman Goodman wyróżnia pięć uniwersalnych funkcji.
Uregulowanie życia seksualnego,
Wymiana członków społeczeństwa,
Socjalizacja,
Umiejscowienie społeczne,
Intymność i partnerstwo,
Według J.A Pielkowej ważne jest zorganizowanie i prowadzenie gospodarstwa domowego, zaspokojenie takich potrzeb jak na przykład :
Pożywienie,
Ubranie,
Mieszkanie,
Zabezpieczenie finansowe, stworzenie ogniska domowego - poczucie bezpieczeństwa
Szczegółową analizę pojęcia funkcji rodziny przedstawił Z. Tyszka. W ramach funkcji wyróżnił on trzy elementy stanowiące jedność, i są to:
Działania,
Zadania,
Efekt działania
Autor określił je jako zadania ukierunkowujące działania, których wynikiem są określone rezultaty, zaznaczające się w swym przedmiocie działania, jak też i w innych elementach systemu.
Z. Tyszka wyróżnia cztery grupy funkcji:
Funkcje biopsychiczne, w ramach, których znajdują się funkcje:
Prokreacyjna
Seksualna
Funkcje ekonomiczne, w których skład wchodzą funkcje:
Materialno - ekonomiczna
Opiekuńczo - zabezpieczająca
Funkcje społeczno-wyznaczające, do których należą funkcje:
Klasowa
Legalizacyjno - kontrolna
Funkcje socjo- psychologiczne, do których możemy zaliczyć funkcje:
Socjalizacyjną
Kulturalno - rekreacyjno - towarzyską
Emocjonalno- ekspresyjną
Religijną
Określona funkcja rodziny służy zaspokojeniu wydzielonych potrzeb, wchodzących w jej skład oraz potrzeb i wymogów społeczeństwa. Poszczególne funkcje rodziny są jedną z najistotniejszych podstaw określania więzi w rodzinie, a także podstawą określenia więzi rodziny z otoczeniem społecznym. Ludzie świadomie tworzą idealny model, który jest dla nich w pewien sposób punktem odniesienia, identyfikują się z daną grupą jako jej członkowie i reprezentanci. Według socjologów to właśnie na małżonkach spoczywa obowiązek założenia nowej organizacji społecznej, zapewnienie ciągłości społeczeństwa. Dlatego też funkcja prokreacji jest stawiana z reguły na pierwszym miejscu. Rodzice zobowiązani są tak przygotować swoje potomstwo, aby było zdolne do funkcjonowania w określonej społeczności. Przygotowywane są też do współdziałania i współtworzenia na jej rzecz. Dla każdego narodu ważne jest utrzymanie tradycji i kultury. Poprzez przekazywanie dziedzictwa z pokolenia na pokolenie utrzymywana jest ciągłość tego procesu. Uświadamianie następuje przede wszystkim na gruncie rodziny. ,,Procesy wewnątrzrodzinne związane są ściśle z losami całego społeczeństwa globalnego; są one z jednej strony uwarunkowane przez procesy ogólnospołeczne, z drugiej zaś wtórnie na te procesy wpływają. Na przykład styl wychowania wewnątrzrodzinnego może mieć wpływ na funkcjonowanie w okresie późniejszym dojrzałych osobników w ramach społeczeństwa, po podjęciu przez nich odpowiednich ról społecznych przewidzianych dla dorosłych obywateli”. Małżonkowie, krewni, dziadkowie mają obowiązek przekazywania dzieciom wzorców, umiejętności, tak, aby w przyszłości były one w stanie uczynić to samo. W związku z tym tak ważne staje się zapewnienie jak najwłaściwszych warunków dla rozwoju w rodzinie.
1.3 Typologia rodziny
Rodziny nie da się jednoznacznie zdefiniować, ponieważ podlega ona zmianom w warunkach historycznych, kulturowych i społecznych. Występuje w różnych formach, ale jest terminem uniwersalnym dla wszystkich zbiorowości ludzkich. Rodzinę spotykamy w każdej kulturze, w każdej epoce i w każdym społeczeństwie. Jan Piotrowski stwierdził, że „rodzina występuje w każdym społeczeństwie, od najbardziej pierwotnych i prostych, do najbardziej rozwiniętych i złożonych, niezależnie od sposobu zdobywania środków do życia i form gospodarowania, a więc niezależnie od ustroju społecznego, rodzina jest komórką zaspokajającą podstawowe potrzeby swoich członków.”
Strukturę rodziny wyznacza liczba i wiek jej członków, formy organizacyjne życia rodzinnego, charakter źródła utrzymania rodziny, środowisko zamieszkania oraz styl życia. Strukturalne definicje przyjmują pewne minimum- jednostkę rodzinną tworzy przynajmniej jeden rodzic i jedno dziecko. Strukturą nazywamy całościowy system społeczny. W jego ramach pełnione są określone role społeczne i kształtowane pozycje społeczne. Jest on więc modelem powiązanych ze sobą pozycji społecznych, z których każda jest wyznaczona przez specyficznego rodzaju role.
Strukturą rodziny nazywamy stale ramy, nie zawsze sformalizowane. Wewnątrz nich przebiega życie małżeńsko-rodzinne oraz związane z nim zachowania. Jest to system zachowań między czynnikami zewnętrznymi a członkami rodziny.
Do struktury rodziny zaliczamy przeto:
a) Formy instytucjonalne tworzące małżeństwo i rządzące nim, a więc uznane społecznie formy wyboru partnera, o których była mowa wyżej; wiek uznany za odpowiedni do zawarcia małżeństwa; instytucjonalne formy zawarcia małżeństwa i jego rozwiązania; liczbę partnerów w małżeństwie i pokoleń w rodzinie;
b) Wzory regulujące współżycie wewnątrz rodziny oraz wyznaczające hierarchię władzy i autorytetu;
c) Układ wzajemnie powiązanych ról - chodzi tu o pozycje i role małżonków (role instrumentalną męża i ekspresyjną żony) - oraz charakter stosunków zachodzących między rodzicami i dziećmi;
d) Struktury dziedziczenia majątku, władzy czy nazwiska;
e) Cykle czy też fazy życia małżeńsko rodzinnego.”
Wyróżnić można wiele typów rodzin, przy czym za kryterium tego wyróżnienia przyjmuje się najczęściej:
Strukturę rodziny:
Rodzina pełna -
Rodzina niepełna -
Kolejnym podziałem rodziny jest podział ze względu na charakter źródła utrzymania i środowiska zamieszkania. Dzieli się je na następujące typy:
Rodzina chłopska - dla której gospodarstwo wiejskie stanowi główne źródło utrzymania. Pracują tu na wspólnym gospodarstwie wszyscy zdolni do pracy. Główną pracą rolniczą prowadzi gospodarz. Obecnie ten typ występuje w różnych modyfikacjach:
Rodzina chłopsko robotnicza zachowuje gospodarstwo dawnego typu, a głowa rodziny łączy zajęcia rolnicze z pracą w przemyśle.
Rodzina chłopsko urzędnicza również zachowuje gospodarstwo dawnego typu, a głowa rodziny zajmuje się rolnictwem jak i pracą jako urzędnik.
Rodzina robotnicza - źródło utrzymania stanowi dochód uzyskiwany z fizycznej pracy najemnej członków rodziny, nie posiadających własnej działalności gospodarczej
Rodzina inteligencka - główne źródło utrzymania stanowi praca umysłowa, a przede wszystkim charakteryzuje się stylem życia oraz udziałem w kulturze.
Rodzina miejska - została wyróżniona na podstawie kryterium miejskiego charakteru środowiska zamieszkania, związanej z tym sprawy organizacji wolnego czasu i udziału w kulturze, co w sumie sprowadza się do tzw. Miejskiego stylu życia.
Rodzina wiejska - może być zarówno rodziną chłopską, robotniczą jak i inteligencką, ale ze względu na wiejskie środowisko zamieszkania różni się od rodziny miejskiej korzystaniem z urządzeń cywilizacyjnych, organizacją wolnego czasu i stylem życia jej członków.
Liczbę osób w rodzinie, tutaj wyróżnić można:
Rodzinę małą - czyli rodzinę małżeńską, nazywaną czasem nuklearną. Składa się ona z męża i żony i ich własnych dzieci (rodzina mala pełna) a, czasem tylko z jednego rodzica i dzieci (rodzina mala niepełna). Ten typ rodziny występuje często w społeczeństwach zachodnich. Jest to typ rodziny dwupokoleniowej. Małżeństwo bezdzietne jest więc także niepełną rodziną malą, ale najczęściej spotykaną malą niepełną rodziną jest matka z dziećmi lub ojciec z dziećmi. Rodzina pełna może ulec zdekompletowaniu poprzez śmierć lub odejście jednego z rodziców lub śmierć ostatniego bądź jedynego dziecka. Rodzina niepełna może na nowo stać się pełną poprzez urodzenie się lub adopcję dziecka, a także poprzez pojawienie się macochy lub ojczyma. Model ten został zapoczątkowany w XIX wieku, w okresie gwałtownej industrializacji i urbanizacji, której najważniejsze zmiany w zakresie dominującego modelu rodziny dotyczyły „przejścia od rodziny dużej, wielopokoleniowej do rodziny małej. Sprzyjało temu życie w mieście, szeroki rynek pracy zapewniający możliwość osiągnięcia zabezpieczenia materialnego w młodym wieku, a tym samym uniezależnienie się od szerszej rodziny. Co znalazło odbicie też w ograniczeniu kontaktów z szerszą rodziną, spadkiem wagi więzów pokrewieństwa.” Model rodziny malej jest upowszechnionym typem rodziny od XX wieku.
Rodzinę wielką - rodzina wielopokoleniowa, występują w niej co najmniej trzy rodziny nuklearne, które są podporządkowane organizacyjnie jednemu kierownictwu rodzinnemu. Charakteryzuje się ona tym, że pod jednym dachem zamieszkuje kilka pokoleń uznających patriarchalną władzę „ojca rodziny”. Taki typ rodziny znany był w licznych społeczeństwach historycznych. Dzisiaj spotykany jest w niektórych rejonach krajów Trzeciego Świata.
Ród - tworzyli go rozproszeni przestrzennie i usamodzielnieni majątkowo bliżsi i dalsi krewni wywodzący się od jednego przodka. Przynależność do rodu dawała poczucie wspólnoty i zobowiązywała do solidarności. Taka forma zbiorowości występowała w epoce feudalizmu, najczęściej w środowiskach szlacheckich. Ród pełnił funkcje społeczno - integracyjne oraz polityczne. Przyjmowano do niego czasem zupełnie obcych ludzi.
F. Adamski, Rodzina wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002, s.27
J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1963, s.149
Z. Tyszka, Podstawowe pojęcia i zagadnienia socjologii rodziny, Poznań 1997, s.58
F. Adamski, Rodzina wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002, s.29
F. Adamski, Rodzina wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002, s.29
Z. Tyszka, Podstawowe pojęcia i zagadnienia socjologii rodziny, Poznań 1997, s.58
N. Goldmann, Wstęp do socjologii, 1992, s. 187-189
Z. Tyszka, Współczesne rodziny polskie - ich stan i kierunek przemian, Poznań 2001,
s. 247
Z. Tyszka, Współczesne rodziny polskie - ich stan i kierunek przemian, Poznań 2001,
s. 245
F. Adamski, Rodzina wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002, s.29
Z. Tyszka, Z metodologii badań socjologicznych nad rodziną, Bydgoszcz 1988, str. 23
N. Goodman, Wstęp do socjologii, Poznań 1997, s. 189
J.A Pielkowa, Rodzinne uwarunkowania rozwoju i wychowania dziecka w młodszym wieku szkolnym, Szczecin 1992
Z. Tyszka, Podstawowe pojęcia i zagadnienia socjologii rodziny, Poznań 1997, s. 59
Z. Tyszka, System metodologiczny poznańskiej szkoły socjologicznej badań nad rodziną, stan aktualny, Poznań 1997, s. 37
Z. Tyszka, Z metodologii badań socjologicznych nad rodzin, Poznań 1991, str. 25
Piotrowski J. Socjologia, Warszawa 1970, str. 171
F. Adamski, Rodzina wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002, s.34
F. Adamski, Rodzina wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002, s.33
F. Adamski, Rodzina wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002, s.33
F. Adamski, Rodzina wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002, s.35
F. Adamski, Rodzina wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002, s.34
Z. Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa 1974, str. 70
D. Duch-Krzystoszek, Małżeństwo, seks, prokreacja, 1995, str.177-178
F. Adamski, Rodzina wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002, s.33
Z. Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa 1974, str. 86