PRAWO KARNE
PRZESTĘPSTWA
Przestępstwa publiczne i prywatne.
Przestępstwa publiczne - pociągały za sobą karę publiczną
Prywatne - karę prywatną plus grzywnę sądową zwaną mulkta
W XVI w. w prawie ziemskim upowszechniło się przekonanie, że również przestępstwa prywatne winny powodować obowiązkową represję karną
Zakaz jednania przy mężobójstwie (1588)
Jeśli krewni zabitego nie wystąpili z oskarżeniem, płacili karę państwową w wysokości główszczyzny szlacheckiej
Wtedy obowiązek wniesienia skargi subsydiarnej spoczywał na urzędzie starościńskim
Stosowanie od XVI w. w wypadku zabójstwa kar publicznych, podczas gdy prywatne kary kompozycyjne odgrywały rolę posiłkową
Według konstytucji 1588 w wypadkach zbrodni zdrady lub obrazy majestatu obok oskarżenia z urzędu, które wnosił instygator wymagano (chyba, że osk. Opierało się na dokumentach) udziału delatora - tego kto doniósł
W razie nieudowodnienia delator ponosił równą karę
Związek przyczynowy i wina.
Od schyłku XV w. ustawodawstwo i praktyka zmierzały do rozróżnienia winy umyślnej i winy nieumyślnej przy przestępstwie zabójstwa
Nie odróżniano winy nieumyślnej od przypadku (dopiero orzecznictwo trybunalskie XVIIw. Zasądzając tylko główszczyznę uwalniając od kary wieży dolnej.
Okoliczności wyłączające przestępność; zwolnienie od kary.
Bezkarność zabójstwa na infamisie lub banicie bez glejtu
Zabójstwo przestępcy na gorącym uczynku
Bezkarność zabicia plebejusza podającego się za szlachcica (1557)
Zabójstwo przez organy starościńskie lub miejskie przy tłumieniu tumultów (1593)
Początek ograniczony do granic obrony koniecznej
„zasięście drogi” (obsessio viae) - upoważniało do otworzenia jej sobie siłą
zwolnienie od kary w prawie miejskim w stanie wyższej konieczności (nędza)
Rodzaje przestępstw.
PRZESTĘPSTWA PUBLICZNE:
Crimen laesae maiestatis - wg konstytucji z 1588 tylko w stosunku do osoby króla
Zdrada ojczyzny - bunty z nieprzyjacielem, donoszenie nieprzyjacielowi, poddanie zamku, rokosz
Przestępstwa przeciw religii
Odstępstwo od religii przestało od poł. XVI w. być karane w wypadku przejścia na inne wyznanie chrześcijańskie
Przestępstwo apostazji - ograniczone więc do judaizmu i mahometanizmu
W dobie reformacji powrót - także arianizm
Czary
Przestępstwa przeciw moralności i dobrym obyczajom
Homoseksualizm i sodomia - kwalif. kara śmierci
Cudzołóstwo
Prostytucja pokątna
Kradzież na szkodę skarbu publicznego - dopiero w 1710 uznane za przestępstwo publiczne
Także fałszowanie monety krajowej
Bunty i spiski
Przestępstwa przeciw obowiązującym przepisom pracy
Przestępstwa przeciw pokojowi i porządkowi publicznego
Gwałty (napad na dom szlachcica)
PRZESTĘPSTWA PRYWATNE:
Przestępstwa przeciw życiu i zdrowiu
Zabójstwo „kryminalne” - umyślne
Zabójstwo „cywilne” - nieumyślne; wieża dolna w wymiarze 1 roku i 6 tygodni (od 1538) oraz główszczyzna
Kwalifikowane formy: ojcobójstwo, małżonkobójstwo, dzieciobójstwo, krewnobójstwo
Pojedynek - legalny tylko przy zgodzie króla; 1588 karalność samego wyzwania
Celem ograniczenia wróżd wprowadzono w XVI w. karalność tzw, odpowiedzi
Prawo ziemskie zakazywało jednania w razie zabójstwa (inaczej wiejskie)
W prawie wiejskim zabójca w koszuli stawał nad grobem zabitego i prosił jego rodzinę o przebaczenie
Przestępstwa przeciw wolności i czci. Porwanie.
Rapt - od drugiej poł. XV w. porwanie kobiety wbrew jej woli
1631 - w sprawach o rapt wprowadzono skrutynium, tj. śledztwo z urzędu
Potwarz-kalumnia - przestępstwo przeciw czci
Przestępstwa przeciw mieniu
Kradzieże (kwalif. - z włamaniem lub przy użyciu broni), było to przestępstwo hańbiące (powieszenie) tak jak fałszowanie pieniędzy, miar i wag
Udział w przestępstwie.
1588 - równa kara dla wszystkich współsprawców
Odpowiedzialność indywidualna
Odpowiedzialność reprezentacyjna - Konstytucje (1521, 1538) przewidywały ścięcie burmistrza i jednego z rajców w wypadku samowolnego ukarania śmiercią szlachcica przez sąd miejski z powodów gwałtów popełnianych na terenie miasta.
Odpowiedzialność karna rodziców i gospodarzy za złe prowadzenie się dzieci czy służby
Kary
Zasady wymiaru kary.
Przynależność stanowa przestępcy i poszkodowanego wpływała na złagodzenie lub zaostrzenie wymiaru kary.
Użycie broni palnej powodowało wyższą karę
Skrucha łagodziła
Okoliczności obciążające:
Należenie ofiary do stanu wyższego niż sprawca
„zły umysł”
gorący uczynek
recydywa (prawo chełmińskie - 2; magdeburskie i ziemskie - 3)
kumulacja kar
od schyłku XV w. zaostrzano represję karną
recepcja zasady odstraszania - prewencja ogólna
szeroki zakres penalizacji życia poddańczej wsi
Podział kar.
Kryminalne - śmierci, mutylacyjne, infamii
Kary śmierci
Zwykłe: powieszenie, ścięcie, utopienie, rozstrzelanie
Kwalifikowane: spalenie na stosie, wbicie na pal, zakopanie żywcem i następnie przebicie kołem, ćwiartowanie, łamanie kończyn, wplecenie w koło
Kary mutylacyjne
Kary odzwierciedlające
Infamia i banicja
Wygnanie z miasta, wyświecenie ze wsi
Kary na czci
Kara pręgierza (przywiązanie do słupa)
Kuna (odpowiednik pręgierza w prawie wiejskim) - przywleczenie do kościoła za obręcz na szyi
Kara gąsiora - dwie deski z otworami na kończyny
Kara kłody - zakucie w dyby
Kara „biskupa” tułów skazanego zamykano w wydrążonym drzewie
Korbacz - bat, który służył do wymierzania kary chłosty, zwanej plagami
Kara pozbawienia wolności
Kara wieży (1493 i 1496), 1538 - wieża dolna (nieogrzewana)
Kara więzienia
Publiczne kary majątkowe
Konfiskata majątku (na rzecz delatora)
Skonfiskowane dobra musiały być nadane innemu szlachcicowi (od 1576 na najbliższym sejmie)
Pieniężne kary prywatne
Półkryminalne (cywilne)
POSTĘPOWANIE SĄDOWE
Uwagi ogólne.
Różnolitość procedur
Proces ziemski (unormowany przez Formula Processus - 1523)
Miejski (od schyłku XV w. przejmowanie procesu inkwizycyjnego, recepcja CCC (1532))
Wiejski
Procesy specjalne
Zastępstwo procesowe
Palestra.
Zastępcy ustawowi - znani procesowi ziemskiemu
Zastępcy z urzędu - na prośbę strony
Prokurator - płatny zastępca procesowy. Ich stanowisko i obowiązki zostały określone przez ordynacje królewskie.
Patron - samodzielny zastępca procesowy
Dependent - jego pomocnik
Palestra - ogół zastępców procesowych
W Trybunale Koronnym w XVIII w. przyjęto zasadę, że palestra przy Trybunale może składać się tylko ze szlachty osiadłej.
Postępowanie przed sądami
Pozew.
Pozew pisemny - w stosunku do szlachty osiadłej
Pozew ustny - dla szlachty-gołoty
1543 - równouprawnienie języka polskiego w postępowaniu sądowym
rekognicja - relacja woźnego o doręczeniu pozwu
regestr, wokanda - księga zawierająca pozwy
Terminy i dylacje.
Formula Processus wprowadziła, że terminem zawitym jest drugi termin z kolei
W wypadku zabójstwa szlachcica już pierwszy termin był terminem zawitym
Dylacje (odkłady)
Dylacje zwyczajne - sąd na rządanie strony musiał udzielić
Dylacje nadzwyczajne - tylko w razie zgody obu stron lub sądu
Formula processus dopuszczała tylko 4 dylacje zwyczajne (następny termin był zawity)
W sądach miejskich nie dochodziło do upadków w sprawie a jedynie do utraty terminu oraz obowiązku zwrotu kosztów pozwanemu.
Środki dowodowe.
Skrutynium - (od XVI w.) śledztwo przeprowadzane przez sąd z inicjatywy pokrzywdzonego bądź specjalnego urzędnika zwanego instygatorem, który przedstawiał dowody winy i świadków oskarżenia. W najcięższych sprawach mógł też (obok delatora) wnosić skargę subsydiarną.
Zastosowanie w sądach szlacheckich tortur jako środka wymuszania przyznania się do winy.
W procesie wiejskim XVI-XVIII w. i niektórych miastach prywatnych dla uzyskania dowodów stosowano tzw. Rug - odbywał się na ogólnym zebraniu gromady.
Rozprawa.
Początkowo rozstrzygano dylacje i akcesoria tj. sprawy uboczne
Akcesoria sąd załatwiał postanowieniami zwanymi wyrokami przedstanowczymi.
Przy rozpoznawaniu sprawy głównej rozpoczynano od przedstawienia sprawy przez powoda, co nazywano także propozycją, później induktą.
Po wywodzie powoda następował wywód pozwanego, zwany repliką
Z chwilą odpowiedzi pozwanego na wywód powoda następowało zagruntowanie sporu - odpowiednik średniowiecznej litis contestatio.
Gwar - kiedy powód sformułował skargę główną, pozwany mógł wystąpić z żądaniem gwaru, na który udzielał zgody sędzia. Po udzieleniu powód nie mógł zmienić skargi ani przytaczać nowych dowodów; zobowiązywał się też zastępować pozwanego w sporach o rzecz będącą przedmiotem procesu z osobami trzecimi.
Prawo ziemskie przyznało pierwszeństwo do dowodu stronie, która zaofiarowała lepszy dowód. Przy dowodach równej wartości (np. świadkowie) pierwszeństwo przyznawano na ogół stronie należącej do wyższego stanu lub pozwanemu.
Wyrok.
Wyrok stanowczy wpisywano do księgi zwanej sentencjonarzem i po podpisaniu przez sędziów ogłaszano stronom.
Na tej podstawie pisarz sądowy sporządzał pełny tekst wyroku, zwany dekretem, który wpisywano do księgi dekretów
Od XVI w. rozpowszechniło się coraz bardziej postępowanie zaoczne, zwane procesem niestannym lub inaczej kontumacyjnym.
Tu już 2 termin był zawity, a w razie niestawienia się pozwanego sąd wydawał wyrok zaoczny zwany kondemnatą.
Za niestawiennictwo karano także tzw. Banicją procesową - powodowała utratę zdolności sądowej. Nazywano ją kondemnatką.
Środki prawne przeciw wyrokom.
Wprowadzenie apelacji - usankcjonowana w sądach szlacheckich przez Formula Processus. W przeciwieństwie do nagany sędziego proces toczył się między tymi samymi stronami. Dopuszczalna tylko przeciw wyrokom stanowczym.
Od utworzenia Trybunału rozpatrywanie apelacji od wyroków sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich należało wyłącznie do niego. Złożenie apelacji wstrzymywało egzekucję wyroku (z wyjątkiem egzekucji w sprawach granicznych)
W sądach wiejskich w królewszczyznach chłopi mogli się odwołać od ławy wiejskiej do tzw. Sądu zamkowego, a od niego do sądu referendarskiego. W dobrach prywatnych służyło odwołanie do sądu pana, który był zawsze ostatnią instancją.
Formula Processus zniosła naganę sędziego, przywrócono ją w 1538 pod nazwą mocji. Nie była już skierowana przeciwko czci sędziego. Wstrzymywała jedynie sądzenie sprawy, w której został naganiony. W razie przegrania sędzia nie tracił urzędu, zwracał tylko kocz i płacił na rzecz naganiającego prywatną karę pieniężną.
Mocję przeciw sędziemu grodzkiemu rozpatrywano przed sądem sejmowym. Przeciw sędziom ziemskim i podkomorzemu przed Trybunałem Koronnym.
Gravamen - miał zapobiegać nadużyciom sędziego, odmawiającego przyjęcia apelacji lub mocji. Polegał na pozwaniu takiego sędziego przed sąd wyższej instancji, co nie wstrzymywało wykonania wydanego przezeń wyroku.
Wznowienie procesu - tylko w razie znalezienia nowych dokumentów, o których nie wiedziała strona przed wydaniem wyroku oraz w razie skasowania wyroku przez dekret nowego kompletu Trybunału (konstytucja z 1726)
Male obtentum - stosowany przeciwko wyrokowi zaocznemu. Oznaczał wyrok niewłaściwie uzyskany. Sąd badał okoliczności. Jeśli się czegoś dopatrzył, uchylał wyrok, polecając ponowne rozpatrzenie sprawy.
Proces w sprawach karnych.
Wprowadzenie postępowania inkwizycyjnego, którego cechą było połączenie w ręku sędziego funkcji śledztwa i wyrokowania. Dominowała w nim zasada pisemności postępowania. Nie przyjęła się w prawie miejskim zasada tajności.
Pierwszy etap (inkwizycja generalna) polegał na ustaleniu faktu popełnienia przestępstwa, jego okoliczności i domniemanego sprawcy.
Przeprowadzenie śledztwa powierzano często specjalnemu urzędnikowi zwanemu instygatorem.
Decyzję o uznaniu sprawy za kryminalną podejmował sąd. Podejrzanego osadzano w więzieniu.
Rozpoczynał się drugi etap postępowania (inkwizycji specjalnej), którego celem było uzyskanie przyznania się oskarżonego do zarzucanego mu czynu.
Głównym dowodem było przyznanie się oskarżonego (confessio est regina probationum). Upowszechniły się tortury. Wolni od tortur byli: szlachta osiadła, patrycjusze miejscy i urzędnicy, osoby z tytułem doktora, dzieci, starcy i kobiety brzemienne.
Okoliczności uzasadniające tortury: próba ucieczki, pochwalanie popełnionego przestępstwa, znalezienie u oskarżonego dowodów rzeczowych lub udowodnienie, że je sprzedał lub ukrył, utrzymywanie przez niego kontaktów ze złoczyńcami.
W razie nieprzyznania się, tortury powtarzano trzykrotnie. Jeśli się przyznał, przyznanie (konfesata) miało być powtórzone przez niego wobec pełnego składu sądu.
W postępowaniu inkwizycyjnym nie było przysięgi oczyszczającej.
Ułaskawienie i łagodzenie kary.
Ograniczanie prawa łaski królewskiej w odniesieniu do szlachty. Konstytucja 1538 zakazała królowi ułaskawiać skazańców zasądzonych na wieżę dolną w sprawach zabójstwa między szlachtą.
Prawo łaski do szlachty przeszło na sejm.
Od końca XV w. nie wolno też było królowi wydawać glejtów osobom skazanym, a od 1543 poddanym, którzy mieli zamiar wnieść skargę przeciw swemu panu.
Prawo magdeburskie nie znało ułaskawienia ani złagodzenia kary.
Znany był zwyczaj wypraszania od kary śmierci przez kobietę, jeśli oświadczyła, że pragnie ze skazańcem zawrzeć natychmiast związek małżeński.
Postępowanie egzekucyjne
Egzekucja wyroków sądów szlacheckich.
Warunkiem wszczęcia postępowania egzekucyjnego był prawomocny wyrok, odmowa jego dobrowolnego wykonania oraz nieprzedawnienie wyroku (3 lata i 3 miesiące od chwili wydania)
Dominując formą była egzekucja z ruchomości, którą Formula Processus zastąpiła egzekucja z nieruchomości.
Egzekucje:
Z nieruchomości - w stosunku do posesjonatów (4 etapy)
Osobista - wobec szlachty-gołoty.
Rolę organów egzekucyjnych odgrywali woźni, towarzyszący im świadkowie-szlachcice, a także urzędnicy grodzcy i pachołkowie starościńscy.
Egzekucja rozpoczynała się od wysłania woźnego z dwoma świadkami do dóbr egzekwowanych w celu dokonania wwiązania (intromisji) strony zwycięskiej w procesie. Jeśli posiadacz nie dopuścił do niej (odbicie wwiązania) woźny składał relację (protest) w aktach. Na tej podstawie strona zainteresowana wzywała przeciwnika specjalnym pozwem przed sąd grodzki. Ten ustanawiał tzw. Zakład potrójny, będący sześciokrotną wartością pretensji głównej i zarządzał ponowną intromisję.
Jeśli ponowna próba została znowu odbita, urząd starościński skazywał winnego na zapłatę potrójnego zakładu (w połowie zwycięskiej stronie, w połowie staroście) i zarządzał rumację - usunięcie siłą strony opornej z nieruchomości.
W razie odmowy rumacji starosta orzekał na specjalnym roku banicję winnego niedopuszczenia do egzekucji.
Etap 4 to dokonanie rumacji przy użyciu uzbrojonych pachołków starościńskich.
Gdy siły okażą się za małe starosta wzywał szlachtę powiatu, co nosiło nazwę zajazdu.
Procesy specjalne
Proces graniczny.
Toczył się przed sądem podkomorskim.
Strona wnosiła skargę do sądu ziemskiego, który po jej rozpatrzeniu przyznawał aktorat - prawo pierwszeństwa w dowodzie powodowi.
Proces o zbiegłych poddanych.
Był to proces windykacyjny
Procesy o czary.
Wszczęcie procesu w drodze oskarżenia lub powołania przez osobę już oskarżoną.
Pławienie.
Beczka czarownic.
Procesy o mord rytualny.