Akademia Medyczna

im. Karola Marcinkowskiego

w Poznaniu

Wydział Nauk o Zdrowiu

Zdrowie Publiczne

Julia Karczmarek-Łuczak

Zmiany w pozycji ojca w rodzinie- dawniej i w dzisiejszych czasach.

Praca magisterska

pod kierunkiem

prof. dr hab. Doroty Żołądź- Strzelczyk

Poznań 2004 r.

„Zresztą ojcostwo opiera się tylko na przekonaniu,

jestem o tym przekonany, a więc jestem ojcem…”

Goethe

Spis treści

1. Rodzina jako jednostka społeczna

I.1. Pojęcie rodziny, struktura rodziny, typologie, funkcje rodziny

I.2. Zmiany modelu rodziny- przyczyny i kierunki tych zmian

I.3. Rodzina jako miejsce wychowania

I.4. Rodzicielstwo po męsku

II. Ojcostwo- miejsce ojca w rodzinie w ujęciu historycznym

II.1. Ojciec w Biblii- rola patriarchatu

II.2. Ojciec w starożytnym Rzymie

II.3. Ojciec w średniowieczu (X- XV w.)

II.4. XVI- XVIII wiek- postrzeganie ojcostwa

II.5. Rewolucja w postrzeganiu roli ojca w okresie preindustrialnym i industrialnym ( XIX w. i I poł. XX wieku)

II.6. Sytuacja mężczyzn- ojców po II wojnie światowej

II.7. Ojciec- rodzic współcześnie:

II.7.1. Kryzys ojcostwa w wymiarze społecznym i religijnym.

Ojcostwo jako wartość.

II.7.2. Wpływ obecności ojców na kształtowanie tożsamości dzieci.

II.7.2.1. Ojciec i syn

II.7.2.2. Ojciec i córka

II.7.3. Kreowanie współczesnego ojca w polskich mediach

III. Matka, czyli ojciec- samotne ojcostwo

IV. Ojcostwo w aspekcie prawnym

IV.1. Czy polskie sądy dyskryminują ojców

IV.2. Ustalanie ojcostwa

Podsumowanie

Streszczenie

Summary

Literatura

I. Rodzina jako jednostka społeczna

I.1. Pojęcie rodziny, struktura rodziny, typologie, funkcje rodziny.

Rodzina jest pierwotną grupą społeczną, uczestnictwa w której doświadczają prawie wszyscy ludzie na różnych etapach życia, niezależnie od zróżnicowania kulturowego, terytorialnego i dziejowego. Rodzina stanowi najbardziej uniwersalną formę społecznych i osobistych kontaktów człowieka i obejmuje wiele sfer jego życia. Jest definiowana jako naturalna i podstawowa komórka społeczeństwa, w której przychodzą na świat dzieci, socjalizowane przez nią do życia społecznego, a jako taka ma prawo do „ ochrony ze strony społeczeństwa i państwa” (Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, art. 16), oraz do „ odpowiedniej ochrony społecznej, prawnej i ekonomicznej dla zapewnienia jej pełnego rozwoju” (Konstytucja RP, art. 18).

Rodzina, której podstawę stanowi małżeństwo- rozumiane jako związek kobiety i mężczyzny- jest konstytucyjnie chroniona przez państwo. Podobnie jest z rodzicielstwem i macierzyństwem.

Dla socjologów rodzina to przede wszystkim grupa pierwotna, w skład której wchodzą osoby:

- powiązane więzią osobowa i rzeczową

- posiadające wspólne wartości( materialne i niematerialne)

- mające świadomość odrębności

Wzajemne stosunki małżeńskie i rodzicielskie( także w sensie prawnym, np. adopcja) regulowane są zespołem norm prawa naturalnego i stanowionego( np. Kodeks Rodzinny), wzorami i normami kulturowymi, a także zwyczajami i obyczajami lokalnymi.

W zakres analizy strukturalno- funkcjonalnej znajdują się dwa podstawowe pojęcia: struktura i funkcje rodziny wraz z odpowiadającym jej układem ról, realizowanych przez poszczególnych członków rodziny w zależności od zajmowanej przez nich pozycji.

Struktura rodziny analizowana jest przy uwzględnieniu szeregu elementów. Cecha najczęściej uwzględnianą w opisie społecznym i demograficznym jest liczba członków tworzących rodzinę. Są to;

• liczba dzieci( np. rodziny wielodzietne);

• liczba członków rodziny i pokoleń, np. rodzina:

- mała, dwupokoleniowa( rodzice- dzieci)

- duża trzy- lub czteropokoleniowa( dziadkowie- rodzice- dzieci- wnuki), z krewnymi w linii bocznej, stanowiąca zwykle jedno gospodarstwo domowe;

- wielka, wielopokoleniowa, obejmująca też osoby o dalszym stopniu pokrewieństwa lub połączone we wspólnocie rodzinnej małe rodziny.

Kolejną cechą charakterystyczną jest jej skład, uwzględniając rodziców i dzieci. Wyróżniamy wówczas rodziny:

- pełne( oboje rodzice i co najmniej jedno dziecko)

- niepełne(brak jednego z rodziców)

- niekompletne( dzieci w rodzinie tylko jednej płci)

- zrekonstruowane( ponowne małżeństwo samotnego rodzica).

W oparciu o układ władzy, autorytetów i pozycji poszczególnych członków rodziny, sposób dziedziczenia i dominacji kontaktów z rodziną pochodzenia wyróżnia się:

- rodzina matriarchalną

- rodzinę patriarchalną( z dominacją ojca; dziedziczenie i silne więzi z rodziną ojca).

Jeszcze inna typologia uwzględnia zróżnicowanie małżeństw ze względu na liczbę tworzących ją partnerów:

- monogamiczne: jeden mężczyzna- jedna kobieta

- poligamiczne: jeden mężczyzna- kilka żon, np. w religii muzułmańskiej

- bigamię: jeden mężczyzna- dwie żony.

Struktura rodziny obejmuje też układ ról przypisanych do poszczególnych członków oraz układ ich pozycji w rodzinie. Dotyczy to między innymi roli matki, ojca, dziecka oraz zadań, jakie realizują bądź powinni realizować na rzecz pozostałych członków rodziny. Układ tych ról, ich komplementarność i wewnętrzna organizacja, a także podział pracy i wzajemne świadczenia realizowane przez poszczególnych członów rodziny stanowią podstawę jej prawidłowego funkcjonowania. Wiąże się to zarówno z zabezpieczeniem podstawowych potrzeb i warunków rozwoju, jak i również prawidłowego funkcjonowania rodziny w środowisku jej życia i różnych form jej uczestnictwa w życiu społecznym.

Najważniejsze funkcje rodziny:

• Funkcja materialno- ekonomiczna

Wielu badaczy życia rodziny zwraca uwagę na szczególne znaczenie tej funkcji dla trwałości i zespolenia tradycyjnej rodziny wokół gospodarstwa i wspólnoty materialnej. Współczesna rodzina podejmuje działania w zakresie zabezpieczenia materialnych podstaw bytu, realizuje podfunkcje- zarobkową oraz usługowo- konsumpcyjną. Podfunkcja zarobkowa odnosi się przede wszystkim do tych rodzin, dla których podstawą jest praca wykonywana za wynagrodzenie pieniężne. W rodzinach wiejskich źródłem dochodów jest sprzedaż produktów z gospodarstwa rolnego lub hodowli. Podfunkcja usługowo- konsumpcyjna obejmuje wykonywanie wszystkich zadań usługowych niezbędnych do realizacji podstawowych czynności codziennego życia. Podfunkcję tę można odnieść do struktury wydatków, oszczędzania, preferencji konsumpcyjnych rodziny.

• Funkcja prokreacyjna i seksualna

Choć funkcje te w tradycji rodzinnej były traktowane łącznie i komplementarnie, Zbigniew Tyszka odrębnie analizuje każda z nich. Pierwsza definiuje jako zaspokojenie rodzicielskich i emocjonalnych potrzeb współmałżonków (potrzeba ojcostwa i macierzyństwa), drugą- jako społecznie akceptowaną formę współżycia płciowego. Jednocześnie należy dodać, że funkcja prokreacyjna rodziny ma określone znaczenie społeczne- stanowi podstawę realizacji reprodukcyjnych(populacyjnych) potrzeb społecznych, albo- jak określa to Jan Szczepański- podstawę zapewnienia biologicznej ciągłości narodu.

• Funkcja socjalizacyjna i kulturowa

Socjalizacja jest naturalnym procesem polegającym na wzajemnych oddziaływaniach między jednostką a środowiskiem społecznym i kulturowym, obejmuje wychowanie, nabywanie orientacji w oczekiwaniach i sposobach realizacji tych oczekiwań oraz przekazywanie dziedzictwa kulturowego i przygotowanie jednostek do różnych form partycypacji w kulturze. Pierwszym środowiskiem, w którym jednostka poddana jest procesowi socjalizacji jest rodzina (socjalizacja pierwotna). Rodzina stanowi specyficzną formę życia społecznego, z jednej strony spontaniczną, a z drugiej- zorganizowaną. Współpraca, współdziałanie, wzajemna pomoc, ofiarność, poszanowanie praw i potrzeb każdego członka rodziny unaoczniają młodemu człowiekowi podstawowe relacje społeczne i stanowią bezpośredni przekaz zasad i norm współżycia społecznego. Socjalizacja uwzględnia podstawowe wartości, normy i wzory przyjęte w danym kręgu kultury, a także uznawane przez rodzinę zasady i normy religijne, hierarchię wartości, aspiracje oraz cele życiowe młodego pokolenia. Pełni zatem również funkcję kulturową, polegająca na wprowadzeniu dziecka w świat kultury materialnej i niematerialnej, ludzkich wytworów i zasobów kulturowych społeczeństwa. Jest podstawą zachowania ciągłości kulturowej narodu, ma wpływ na tworzenie tożsamości narodowej, poczucie tożsamości etnicznej i przynależności do określonego kręgu kultury.

• Funkcja emocjonalno- ekspresyjna

Zaliczana jest do istotnych, niezbywalnych funkcji rodziny. Żadna grupa społeczna czy instytucja nie realizuje potrzeb emocjonalnych człowieka w takim zakresie, jak czyni to (powinna czynić0 rodzina. Miłość, wzajemne więzi, sankcjonowane społecznie fizyczne kontakty, trwała wymiana uczuć nie mogą być realizowane poza rodziną. Z drugiej strony, są one podstawą powstania i trwałości życia rodzinnego, pozwalają przezwyciężać różnice zdań czy pojawiające się trudności, a także nadają sens wspólnocie codziennego życia. Prawidłowo pod względem emocjonalnym funkcjonująca rodzina, dzięki wzajemnej miłości i zrozumieniu, daje poszczególnym członkom poczucie bezpieczeństwa, stanowi azyl i źródło oparcia w trudach życia codziennego.

1. 2. Zmiany modelu rodziny- przyczyny i kierunki tych zmian

Rodzina jest kategorią historyczną, zmieniająca się z upływem czasu, w zależności od epoki. Zmian tych nie możemy uważać za spontaniczne. Siłą napędową zmian rodzin w skali masowej są procesy społeczne rozgrywające się w szerszych, ponadrodzinnych strukturach, strukturach ostatecznie procesy ekonomiczno - społeczne i kulturowe zachodzące w ramach całego społeczeństwa. Istotną rolę w kreowaniu cech rodziny i jej przemian odgrywają: formacja społeczno- ekonomiczna, poziom i stopień dynamiki rozwoju sił wytwórczych, względnie stałe lub przeobrażające się układy makrostruktur społecznych, przemiany kulturowe.

Podstawowe tezy tych przemian przedstawiały się następująco: postępująca industrializacja zmienia układ sił w ramach struktury rodziny; a więc emancypuje żonę i potomstwo, czyni bardziej równymi stosunki między mężem i żoną, które opierają się w większej mierze na więzi emocjonalnej niż rzeczowej. Innym efektem rozwoju techniki produkcji jest postępujące wyizolowanie rodziny podstawowej (małej) ze zbiorowości rodziny wielkiej (familii).

Zmiany najbardziej charakterystyczne dla współczesnych rodzin to:

- wzrost liczby rozwodów,

- rozpowszechnianie się kontroli urodzeń i zwiększenie rozmiarów kontaktów seksualnych poza małżeństwem

- wzrost liczby mężatek pracujących zawodowo,

- w coraz większym stopniu przerzucanie na państwo funkcji opiekuńczych spełnianych dotąd przez rodzinę,

- stopniowy zanik postępowania według norm religijnych w małżeństwie i rodzinie.

Całokształt przeobrażeń rodziny, zachodzący we wszystkich wymienionych aspektach, powinien być ujmowany w kontekście makroprocesów, przemian makrostruktury społecznej i całego społeczeństwa globalnego.

1. Przemiany biologicznych i materialnych podstaw życia rodzinnego.

- Wzrost w XX wieku opieki medycznej i higieny osobistej oraz komunalnej zmniejsza śmiertelność dzieci, oraz przedłuża średni wiek życia rodziców, w związku z czym maleje procent rodzin zdezorganizowanych przez śmierć.

- Wynikający z postępu technicznego, lepszy niż w wiekach wcześniejszych standard mieszkaniowy stwarza korzystniejsze warunki mieszkaniowe członkom rodziny.

- Uprzemysłowienie daje mężczyźnie pracę poza domem, zwiększając w społeczeństwie procent ludzi nieprodukcyjnych nie produkcyjnych stosunku do produkcyjnych (pracujących we własnym warsztacie rzemieślniczym lub własnym gospodarstwie rolnym).

- Zmniejsza się liczba małżeństw zawieranych z przyczyn ekonomicznych. Zmienia się charakter więzi małżeńskiej. Młodzi z coraz większą swobodą dokonują wyboru kandydatów do małżeństwa.

2.Szeroko pojęta struktura rodziny.

- Rozpowszechnia się kontrola urodzin i zmniejszają się rozmiary rodziny,

- Zróżnicowanie zadań członków rodziny z tytułu płci stopniowo zanika. Obserwuje się wykonywanie określonych zadań niezależnie od rodzaju płci,

- Zmniejsza się autorytet oraz zakres władzy męża i ojca w rodzinie przy jednoczesnym wzroście pozycji społecznej żony i matki oraz dzieci,

- Narasta osłabienie bezpośredniej więzi rodzinnej,

- Następuje wzrost indywidualizmu i wolności osobistej członków rodziny

3. Świadomość członków rodziny dotycząca życia rodzinnego.

- Poglądy ideologiczne rodziców i dzieci są często różne: różnią ich też poglądy na temat życia rodzinnego i seksualnego.

- Liberalizują się poglądy, dawniej restrykcyjne, na temat pracy zawodowej mężatek.

- Coraz wyraźnie zarysowuje się egalitaryzm w małżeństwie.

- Odnotowuje się coraz większą wyrozumiałość dla pozamałżeńskich i przedmałżeńskich kontaktów seksualnych,

- Wzrasta tolerancja wobec osób rozwiedzionych oraz niezamężnych matek i par nie zalegalizowanych.

- Pobłaża się seksualne związki homogeniczne (względnie trwałe związki kobiece lub męskie).

Wszystkie wyliczone powyżej procesy nie wyczerpują całokształtu przemian rodzin europejskich XX wieku. Tych przemian, które w bardziej rozwiniętych i wcześniej rozwijających się krajach sięgają XIX wieku. Te wyartykułowane jednak procesy wskazują jednak podstawowe kierunki przeobrażeń rodziny współczesnej, które mogą dać wyobrażenie o jej podstawowych cechach, a tym samym- obraz rodziny współczesnej.

Przemiany rodziny w wieku XIX i XX polegały właśnie na stopniowym oddalaniu się od modelu rodziny tradycyjnej (patriarchalnej) i przybliżaniu się do modelu rodziny nowoczesnej.

I.3. Rodzina jako miejsce wychowania.

Nauka Kościoła przedstawia wychowanie jako proces, w którym dokonuje się specyficzne spotkanie osób. Wychowanie w tym ujęciu może być równocześnie uważane za prawdziwe apostolstwo. Jest wspólnym uczestnictwem w prawdzie i miłości, w tym ostatecznym celu, który stanowi powołanie człowieka ze strony Boga Ojca, Syna i Ducha Świętego” (LR 14).

Człowiek ma prawo do wychowania, do rozwoju osobowego, niezależnie od pochodzenia, rasy, kultury i tradycji. W szczególnej sytuacji są dzieci, które oczekują od dorosłych przygotowania do życia. Człowiek zrodzony z miłości i powołany do miłości równolegle zostaje powołany do rozwoju i wzrostu przy pomocy rodziców. Zadanie, jakim jest wychowanie dzieci spoczywa na wspólnocie rodzinnej.

„Wychowanie jest więc przede wszystkim obdarzaniem człowieczeństwem - obdarzaniem dwustronnym. Rodzice obdarzają swym dojrzałym człowieczeństwem nowo narodzonego człowieka, a ten z kolei obdarza ich całą nowością i świeżością człowieczeństwa, które z sobą przynosi na świat. Nie przestaje to być aktualne również w przypadku dzieci ułomnych i niedorozwiniętych fizycznie lub psychicznie. Pod tą postacią również objawia się człowieczeństwo, które może być wychowawcze i to w sposób szczególny” (LR 16).

Miłość jako podstawa istnienia małżeństwa i rodziny nadaje kształt i sens wychowaniu. Autentyczna prawdziwa miłość małżonków przechodzi samoczynnie na dzieci, które same doznają miłości jako autentycznego przeżycia w rodzinie. Atmosfera domu oparta na miłości wpływa pozytywnie na rozwój emocjonalny i duchowy dzieci.

Rodzina jest miejscem, w którym człowiek uczy się prawdziwej miłości. Doznawanie, przeżywanie i obdarowywanie miłością prowadzi do ukształtowania pozytywnych postaw u człowieka. Rozwój miłości w rodzinie następuje stopniowo, w pierwszej kolejności jest to miłość między małżonkami, później między rodzicami i dziećmi.

Obraz miłości, atmosfera życia we wspólnocie rodzinnej wpływa na rozwój dziecka od pierwszych chwil jego życia. Dom, w którym jest prawdziwa miłość sprawia, że wszyscy się szanują, chcą razem przebywać i ufają sobie.

Środowisko rodzinne kształtuje rozwój dziecka, jego osobowość, psychikę. Relacje panujące w rodzinie oraz więź małżeńska i rodzicielska mają istotne znaczenie.

Psychologia i pedagogika zwracają uwagę na zależność między cechami dziecka - człowieka a jego rodziną. Brak miłości, ciepła rodzinnego prowadzi do zaburzeń osobowości dziecka, jego rozwój emocjonalny zostaje zahamowany. Dziecko szuka zainteresowania swoją osobą poza rodziną, często są to grupy nieformalne, przestępcze. Niebezpieczna dla rozwoju dziecka jest nadopiekuńczość, która prowadzi do nieumiejętności nawiązywania zdrowych relacji z drugim człowiekiem.

Rodzina przygotowuje człowieka do zadań, ról pełnionych w małżeństwie, rodzinie w społeczeństwie. Przygotowanie to ma na celu umiejętne współżycie z drugim człowiekiem oparte na gotowości służenia rodzinie i społeczeństwu.

Naturalnym powołaniem rodziny jest służyć wychowaniu dzieci i młodzieży. W procesie wychowawczym rodzina ma prawo liczyć na pomoc ze strony państwa. Na straży praw i obowiązków rodziców oraz osób, które odpowiadają i pomagają w procesie wychowania stoi państwo.

Rodzina jest miejscem kształtującym postawę miłości, poprzez którą dziecko buduje obraz swojej godności. Staje przed zadaniem bycia odpowiedzialnym za innych. Wdrażanie dzieci do wykonywania prostych obowiązków na rzecz rodziny sprzyja dostrzeganiu potrzeb innych.

Dziecko poprzez rozwój psychofizyczny doskonale obserwuje i naśladuje zachowania dorosłych, odbiera atmosferę domu rodzinnego, co jednocześnie wpływa na kształtowanie jego postaw i zachowań.

W rodzinie dziecko nabywa cechy, postawy i stosunek odniesienia wobec drugiego człowieka, życia. Formuje się wzór matki i ojca. Kształtuje się odniesienie do miłości ludzkiej, rodzicielstwa. Dziecko w rodzinie uczy się szacunku do osób starszych, współżycia z rodzeństwem, relacji z ludźmi.

Rodzina uczy właściwych postaw wobec problemu cierpienia i śmierci. Kształtuje ona postawy religijne dziecka, ponieważ rodzice stają się wzorem osobowym obrazu Boga. Matka i ojciec swoją postawą uczą modlitwy, wychowywania zasad moralnych, przedstawiają sens, cel nauki i pracy. Wzbudzają w dziecku szacunek dla ojczyzny, ukazują najistotniejsze wartości w życiu.

Znaczące stają się wzajemne relacje i stosunek członków rodziny do siebie nawzajem. Zdrowe i prawidłowe relacje między matką i ojcem, żoną i mężem budują w dziecku obraz prawidłowego oddziaływania i współpracy kobiety i mężczyzny wynikającej z płciowości. Dziecko uczy się roli płci poprzez rodziców jednocześnie samo określa swoją przynależność do płci.

Wychowanie w rodzinie kształtuje postawy dziecka wobec problemów płciowości. Zadaniem rodziców jest ukazać prawdziwy sens i cel seksualności człowieka. W wychowaniu seksualnym zachodzi potrzeba podkreślenia, ukazania wartości integralnego patrzenia na człowieka, czyli jego ciała, duchowości oraz odniesienia do drugiego człowieka na fundamencie miłości.

Rodzina jest miejscem kształtującym obraz własny dziecka, daje poczucie bezpieczeństwa, określa wartość osoby, przynależność do społeczności.

Wspólnota rodzinna jest miejscem poznawania i dostrzegania potrzeb innych, dzielenia się z drugim i niesienia pomocy.

Rodzina na swoim fundamencie powinna wskazywać na godność każdego człowieka. Ukazując młodym sens czystości, rodzice przygotowują ich do godnego narzeczeństwa i małżeństwa.

Wychowanie obejmuje całego człowieka jego rozum, wolną wolę, emocje, które prowadzą do zjednoczenia sfery psychicznej, biologicznej i duchowej.

Rodzina będąc szkołą „bogatszego człowieczeństwa” ma pierwszorzędne miejsce w wychowaniu dzieci jednocześnie rodzice powinni opierać się na współpracy z wychowawcami.

Wychowanie osiąga swój cel na fundamencie zdrowej, kochającej się rodziny, prawdziwej wspólnoty miłości. Autentyczność rodziców, przykład, zaufanie, pomoc wzajemna oparta na miłości pozwoli na wypełnienie zadań wynikających z wychowania.

I.4. Rodzicielstwo po męsku

Rodzina to najlepsze dla dziecka naturalne środowisko rozwoju. Dziecko, oprócz akceptacji i miłości, potrzebuje kontaktu z rodzicami. Po okresie, który określa się jako „społeczność bez ojca”, dzisiaj wszystkie badania z zakresu socjologii i psychologii podkreślają znaczenie wpływu ojca na rozwój dzieci.

Wbrew pozorom ojcostwo nie jest tylko określaną rolą społeczną. To prawda, że żyjąc w społeczeństwie spotykamy się z rozmaitymi oczekiwaniami i wymaganiami, jakie się zwykle ojcom stawia. Istnieją także konkretne obowiązki ojcowskie, na przykład opiekuńcze i alimentacyjne, których naruszenie pociąga zna sobą pewne sankcje. Znana jest ingerencja prawa w zakres ojcowskiej władzy. Przy tym wszystkim jednak stanowczo nie wystarczy pełnić rolę ojca, wywiązywać się z zaciągniętych obowiązków. Ojcostwo to nie tylko funkcja, a właściwie to najmniej funkcja. Ojcem się jest albo nie jest. Jeśli się jest, wówczas całe życie jest tym ojcostwem przeniknięte. Nie przestaje się być ojcem nawet wtedy, gdy się żadnych wymaganych obowiązków ojcowskich już nie wypełnia - na przykład wobec dorosłego dziecka. Na odwrót, można czynić przy dzieciach rozmaite posługi, dawać pieniądze na ich utrzymanie, wyprowadzać je na spacer, cieszyć się uznaniem ze strony otoczenia - ani na chwilę nie będąc ojcem. Ojcostwo to relacja osobowa - tak głęboka i istotna, że wchodząca niejako w naturę człowieka, decydująca o jego tożsamości.

Ciągle jednak tatuś jest dla dzieci rodzicem mniej znanym. Dlaczego tak się dzieje? Przyczyną tego zjawiska jest:

- brak czasu(przeciążenie pracą zawodową, dojazdy, zmianowość, delegacje, poszukiwanie dodatkowych źródeł dochodów, przemęczenie).

- brak chęci( ojcowie łatwo „rozgrzeszają się” z obowiązków wychowawczych swoich dzieci tłumacząc się przyczynami rzeczywistymi i fikcyjnymi. Wolą poświęcić czas na podniesienie standardu ekonomicznego rodziny niż żmudny wysiłek wychowawczy wymagający cierpliwości i poświęcenia. Zamyka się to w zdaniu: „Dam Ci wszystko, co chcesz, ale zostaw mnie w spokoju”.

Prawie wszystkie statystyki stwierdzają, że ojciec spędza średnio mniej niż 5 minut dziennie w sposób autentycznie wychowawczy ze swoimi dziećmi. Tymczasem obecność ojca w procesie wychowania jest nie tylko ważna i potrzebna, ale praktycznie niemożliwa do zastąpienia. Ojciec, bowiem, dostarcza dziecku tych bodźców w rozwoju społecznym, których matka nie może zupełnie lub w tak szerokim zakresie, jemu zaoferować.

Matka nie posiada tych cech osobowości, które ma ojciec. A są one dziecku potrzebne jako wzorzec, zarówno chłopcu jak i dziewczynce. Chłopiec obcując z ojcem uczy się męskich zachowań, identyfikuje się z własną płcią, a dziewczynka na podstawie obserwacji ojca, jego zachowania wobec matki- kształtuje swój stosunek do płci odmiennej.

„Chcę być taki jak tatuś”- te słowa często słyszymy z ust pięciolatka. Być jak tatuś to dla niego wszystko. Mały chłopiec wierzy, ze jego ojciec jest najsilniejszym, najmądrzejszym i najbogatszym człowiekiem na świecie. Stara się naśladować jego zachowanie, timbre głosu, powtarza jego słowa, a nawet przekleństwa. W zabawie kopiuje sposób prowadzenia samochodu przez ojca, jego pracę, a w czasie zabaw „w dom” odgrywa dokładnie taka rolę, jak jego ojciec w rodzinie. Troszczy się o swoje dzieci- lalki, okazuje im czułość, uznanie lub niezadowolenie, czy też je karze. Rozmawia ze swoją „żoną”, okazuje przywiązanie lub rozdrażnienie, pomaga jej, lub wręcz przeciwnie, uchyla się od pomocy starając się jak najwierniej naśladować ojca. To nie jest tylko zabawa. Chłopiec uczy się być mężczyzną- mężem i ojcem.

U małych dziewczynek( do 6 roku życia) powstaje mocne, romantyczne przywiązanie do ojca. Mała uważa go za najprzystojniejszego, najbardziej interesującego i fascynującego mężczyznę na świecie. Jego wygląd, praca, zainteresowania, jego osobowość, stosunek do matki i córki wpłynie na obraz, jaki dziewczynka wytworzy w sobie o swoim przyszłym mężu. Matka kocha swoje dziecko za to, że ono jest. Natomiast miłość ojca nie jest bezwarunkowa. On nie kocha tylko dlatego, że ono jest jego dzieckiem, ale dlatego, że spełnia jego oczekiwania, a więc np. dobrze się uczy, rokuje nadzieje na to, ze będzie dobrym fachowcem itp. Miłość ojca jest potrzebna ze względu na stymulację rozwoju. Miłość matki dziecko otrzymuje, o miłość ojca musi zabiegać. Istnieją badania, które potwierdzają związek między nieobecnością ojca, a nikłymi wynikami w szkole, niskim współczynnikiem inteligencji, agresywnością.

Aby ojciec miał dobry wpływ na dzieci, muszą one widzieć, ze jest nimi rzeczywiście zainteresowany, kocha je i zasadniczo aprobuje, niezależnie od tego, jak często musi korygować ich zachowanie. Dzieci tak bardzo potrzebują wyobrażenia ojca, że kiedy on znika z ich życia( rozwód, śmierć), kreują ten obraz i przechowują w pamięci. Psychologowie twierdzą, że aby być dobrym ojcem trzeba być obecnym( interesować się dzieckiem, uczestniczyć w zabawie, wspólnie pracować, jak najczęściej rozmawiać). Należy zdobywać swoim postępowaniem zaufanie i szacunek dzieci. Dobry ojciec słucha dzieci „ sercem” i często powtarza magiczne zdanie: „Jestem z Ciebie dumny”.

II. Ojcostwo- miejsce ojca w rodzinie w ujęciu historycznym

II.1. Ojciec w Biblii- rola patriarchatu

„Czcij ojca swego i matkę swoją”

„Kultura europejska(…) ma charakter patriarchalny. Człowiek rodzaju męskiego oraz jego funkcja reprodukcyjna, ojcostwo, ma w niej priorytet wobec rodzaju żeńskiego i macierzyństwa.

Patriarchat jest powszechny i tak niepodważalny, że mówi się o nim, iż sama natura stworzyła relację podporządkowania kobiet mężczyznom. Podrzędność i drugoplanowość kobiet w stosunku do mężczyzn ma w nim być tak naturalna- odwieczna i niezmienna- jak wschód i zachód słońca, jak przemijanie pór roku.

Podstawowe cechy patriarchatu to męskie bóstwo naczelne, patrylinearność, czyli męska genealogia( tzn. dziedziczenie nazwiska i własności po linii męskiej, historia pisana na podstawie dokonań mężczyzn itp.), oraz patrylokalność, czyli tworzenie struktur społecznych w oparciu o mężczyzn( mężczyźni są osią struktur społecznych, podczas gdy kobiety są elementem dodatkowym).

Niemal odwieczny problem kwestii kobiecej i arbitralnego do niej stosunku ze strony mężczyzny widoczny jest już na kartach Starego Testamentu. Nie ulega wątpliwości, że pisali ją mężczyźni. Biblia bowiem wyrosła w kręgu kultury patriarchalnej, jaką była kultura żydowska, korzeniami mocno zakotwiczona również w dużym stopniu w patriarchalnych, historycznych cywilizacjach Bliskiego wschodu.

Wszystko, co męskie oceniane jest na kartach Biblii jako lepsze i bardziej wartościowe. Teza ta znajduje swe potwierdzenie m. in. w preferowaniu męskich potomków nad żeńskimi. W rodzinie hebrajskiej wielka liczba dzieci była zawsze pożądana, zaś ideałem i szczęściem było mieć jak najwięcej synów. W pragnieniu posiadania zwłaszcza męskich potomków grały rolę nie tylko motywy o charakterze religijnym i ezoterycznym, ale przede wszystkim określona kalkulacja pragmatyczna, której wynikiem było przeświadczenie, że chłopiec, a w przyszłości mężczyzna, będzie kontynuował imię rodu oraz stanowić będzie lepszą siłę roboczą, będąc przydatnym do różnorakich prac.

Tekst Biblii nie jest jednolity pod względem formy. Można w nim wyróżnić wiele gatunków, a wśród nich ważne miejsce zajmują przypowieści.

Przypowieść, a raczej parabola, jest to gatunek narracyjny o charakterze moralistycznym. Przedstawione postacie i wydarzenia nie są ważne ze względu na swe cechy jednostkowe, służą do wypowiadania uniwersalnych prawd moralnych, religijnych i filozoficznych (o prawdach ludzkiej egzystencji, o postawach wobec życia, o kolejach losu ludzkiego). Przypowieść zestawia dwie rzeczywistości - pierwsza to realistyczne obrazy życia codziennego, druga natomiast jest dana w sferze pojęciowej, np. dobro - zło w tematyce moralnej. Dlatego też w interpretacji Biblii odkrywamy znaczenia alegoryczne lub symboliczne.

W jednej z takich właśnie przypowieści możemy znaleźć odpowiedź na pytanie: Jaki powinien być ojciec? Jakie wartości powinien sobą reprezentować? Jest to przypowieść O synu marnotrawnym. Wiąże ona wzorce postaw z systemem wartości ideowych i moralnych. Mówi o ojcu, który podzielił majątek pomiędzy dwóch synów. Młodszy zabrał swoją część i poszedł w świat. Szybko wszystko roztrwonił, a gdy zaczął go nękać głód, postanowił wrócić do ojca i błagać o przebaczenie. Ojciec przyjął syna z otwartymi ramionami i uczcił jego powrót wystawną ucztą. Wzbudziło to zazdrość starszego syna, który przez wszystkie lata służył ojcu wiernie i uczciwie pracował w jego gospodarstwie. Jednak, gdy starszy syn, obrażony serdecznym przyjęciem brata, nie chciał wejść do domu, by uczestniczyć w uczcie, wówczas ojciec wielkodusznie wyszedł do niego i z ogromną serdecznością i wyrozumiałością powiedział: "Moje dziecko, ty zawsze jesteś przy mnie i wszystko moje należy do ciebie. A trzeba się cieszyć i weselić z tego, że ten brat twój był umarły, a znów ożył, zaginął, a odnalazł się." Trzej bohaterowie przypowieści reprezentują różne postawy, które są nacechowane wartościami uniwersalnymi. Ojciec jest wyrazicielem bezgranicznej miłości Bożej, zawsze skłonnej do przebaczenia. Wyraża troskę o duchowy rozwój swych dzieci, jest wzorem miłosierdzia i wyrozumiałości, a także subtelnej opiekuńczości. Nie tylko wybacza synowi marnotrawnemu, ale cieszy się z jego nawrócenia i żąda radowania się powszechnego. Jest dobrotliwy również wobec starszego syna. Z cierpliwością i wyrozumiałością uświadamia mu niewłaściwą reakcję, poucza go, że wraz z innymi powinien przeżywać radość z powrotu brata na dobrą drogę, przekonuje go również, że swoją wiernością na co dzień dostępuje łaski, korzysta stale z wszystkich dobrodziejstw ojca.

Źródłem teologii ojcostwa jest prawda wiary mówiąca, że Bóg jest Ojcem Jezusa Chrystusa i wszystkich ludzi. Pomijając różnice ontologiczne, trzeba stwierdzić, że Ojcostwo Boga jest źródłem i prawzorem wszelkiego ojcostwa na ziemi. Podobieństwo do Boga wskazuje mężczyźnie sposób realizacji ojcowskiego powołania.

Wizja ojcostwa zależy w dużej mierze od wizji Boga-Ojca.

Właściwy obraz Boga-Ojca ukazuje Biblia, która przedstawia Boga w kontekście Jego dzieł zbawczych, począwszy od wybrania swego ludu, aż po wydanie swego Syna, by odkupić swój lud i wyzwolić go z jego grzechów. Bóg w Biblii jest: doskonały ( Mt 5,48), miłosierny (Mi 7,18), daje dobre dary (Mt 7,11), prowadzi i chroni (J 10,27-29), zależy Mu na człowieku (1P 5,7), karci w razie potrzeby (Hbr 12,5-11), troszczy się i karmi (Oz 11, 3-4), sądzi obiektywnie (1P 1,17), przybiera za synów (Rz 8,15). Taki obraz Boga-Ojca jest w stanie ukształtować właściwą postawę i wzór ziemskiego ojcostwa.

II.2. Ojciec w starożytnym Rzymie

Aby przybliżyć obraz najstarszej, monogamicznej rodziny patriarchalnej należy posłużyć się przykładem rodziny starożytnego Rzymu.

Rodzina w Rzymie stanowiła już w czasach najdawniejszych silną i zwartą komórkę społeczną, w której władzę miał wyłącznie ojciec - pater familias. Familia - rodzina ma szerokie znaczenie, bowiem w jej skład wchodzili nie tylko członkowie rodziny jak : ojciec- pater familias, matka - pater familias, córki - niezamężne oraz te, które były już mężatkami lecz zawarły związek małżeński bez przejścia pod władzę męża - in manum, synowie - nawet żonaci, ze swoimi żonami i dziećmi. Częścią składową familii była też wartość majątkowa należąca do tego domu, a więc i niewolnicy.

Do rodziny ( pod władzę ojca) wchodziło się:

• bądź przez urodzenie w prawnie uznanym małżeństwie i przez przyjęcie dziecka do familii,

• bądź przez akt prawny-adoptowanie, przysposobienie.

Władza ojca rozciągała się na wszystkich członków rodziny. Wobec niewolników, jako członków familii, ojciec miał władzę nieograniczoną. Miał prawo traktować ich jak każdą własność, mógł decydować o ich życiu i śmierci: mógł go zabić, sprzedać, odstąpić, ale też przywrócić mu wolność drogą formalnego wyzwolenia - manumissio.

Pierwotnie ojciec miał prawo życia i śmierci nad swymi dziećmi, ograniczone jedynie opinią sądu domowego. Mógł porzucić słabowite dziecko (z wyjątkiem pierworodnego), miał prawo sprzedać dziecko w niewolę, mógł też oddać dziecko poszkodowanemu, jeżeli wyrządziło ono szkodę. Poszkodowany zaś był zobowiązany wyzwolić dziecko, jeśli ono szkodę odrobiło. Prawo życia i śmierci przysługujące ojcu rodziny zniósł dopiero cesarz Walentynian I w roku 365 roku naszej ery. Zabicie lub porzucenie własnego dziecka było karane. Ojcu pozostawiono karcenie dziecka (według własnego uznania).Edykt cesarza Walentyniana I uważa się za przełom w historii praw przyznawanych dzieciom.

Władza ojca, jeżeli chodzi o sprawy majątkowe, pozostawała jednak nieograniczona. Syn nawet pełnoletni i żonaty, za życia ojca, nie miał prawa posiadać własnego majątku. Dopiero na podstawie testamentu przejmował spuściznę po śmierci ojca.

Istniała możliwość zwolnienia spod władzy ojcowskiej przez tzw. emancipatio, ale pociągało to za sobą konsekwencje prawne połączone z utratą uprawnień do majątku rodzinnego. O emancipatio decydowały różne okoliczności:

• niekiedy synowie dążyli do usamodzielnienia się,

• czasami ojciec emancypował jednego syna lub kilku, by majątek pozostawić w rękach jednego,

• czasami było to formą kary w stosunku do syna, ponieważ oznaczało wydziedziczenie.

W II w. n.e. ojciec stracił w stosunku do dzieci prawo życia i śmierci, które przyznało mu XII Tablic i tak zwane święte ustawy królewskie.

Wraz ze zmniejszającą się stale władzą ojca nad dziećmi traciły także swą moc prawa męża wobec żony. Z trzech form rzymskiego małżeństwa żadna nie przetrwała do II w. n.e.

Kobieta, podobnie jak w Grecji, nie miała praw obywatelskich. Była formalnie odsunięta od spraw państwowych, albowiem uważano, że ,,cechy właściwe kobietom...”, jak wstydliwość, słabość, brak wytrwałości, nieznajomość spraw państwowych nie pozwalają im zajmować się polityką.

Jednak w życiu prywatnym Rzymianka korzystała ze znacznie większych swobód niż kobiety greckie okresu klasycystycznego. Brała udział w życiu towarzyskim, bywała na przyjęciach, co w Grecji było niedopuszczalne.

Zależność kobiety od ojca czy męża ograniczała się zasadniczo do spraw majątkowych; kobiety nie mogły zarządzać majątkiem ani nim rozporządzać.

Jednak z biegiem czasu zdobyły prawo wyboru opiekuna do spraw majątkowych, a nawet miały prawo rozporządzać swoim posagiem przy pomocy biegłego w tych sprawach niewolnika. Jednak nie mogła kobieta, nawet uwolniona spod władzy mężczyzny, mieć nikogo pod ,,swoją władzą” - to pozostało przywilejem mężczyzn.

Wprowadzenie prawnego obrońcy majątku podważało nieco autorytet ojca rodziny, gdyż żona stawała się niezależna materialnie.

Niektórzy Rzymianie przeciwni byli temu, by żony wychodziły z domu bez ich wiedzy; np. Publiusz Semproniusz Sofus (konsul w 304 r. p.n.e.) rozszedł się z żoną, ponieważ poszła na widowiska bez jego pozwolenia.

Brak niezależności miała nie tylko kobieta, ale i dzieci. Jakież to przerażające, że ojciec rodziny miał pierwotnie w stosunku do syna prawo życia i śmierci, a mógł go także sprzedać w niewolę. Tym bardziej więc, uważał za swój przywilej a nawet obowiązek wybranie mu małżonki, kierując się interesem domu. Małżeństwo było przecież przede wszystkim sposobem umacniania więzów między rodami, a nierzadko powiększenia zasobów materialnych.

Od samych początków, nawet w czasach, gdy obyczaje były najczystsze, ślub stanowił akt polityczny. Dla Rzymianina zostać przyjętym na zięcia potężnego rodu znaczyło zdobyć pewność poparcia w zabiegach o zaszczytne stanowiska. Małżeństwo, było wówczas po prostu rodzajem instrumentu, przydatnego przy uzyskiwaniu bądź utrzymywaniu wpływów. Pod koniec republiki ludzie ambitni zawierają i zrywają związki małżeńskie zależnie od wymagań kariery.

Zmiany w Rzymie, doprowadziły do rozluźnienia więzi rodowych, do osłabienia współżycia członków rodziny.

II.3. Ojciec w średniowieczu (X- XV w.)

Epoka feudalizmu zaczerpnęła pewne wzorce z patriarchalizmu starożytnego Rzymu, jednakże niewolnictwo upadło, a zatem i prywatna własność niewolnicza, która została zastąpiona feudalną, zazwyczaj skupioną w rękach mężczyzny. Ich domeną nadal była polityka i wojny, natomiast kobieta posiadała niższą pozycje od mężczyzny, zdarzało się stosowanie kar śmierci wobec niewiernych żon, stosowano pasy cnoty by utrudnić cudzołożenie. Patriarchalne rodziny feudalizmu można uznać za klasyczny przykład preindustrialnych rodzin monogamicznych.

Rodzina wczesnego średniowiecz charakteryzowała się mocna pozycją mężczyzny, był on kierownikiem grupy. Natomiast kobieta- córka wychodziła z rodziny pochodzenia, by jako żona wejść do rodziny męża, po uprzednim zapłaceniu za nią daru ślubnego. W konsekwencji zachodziło wielożeństwo bogatych i bezżeństwo najbiedniejszych. Z tej perspektywy zauważyć można, że kobieta była własnością męża, często po jego śmierci popełniała samobójstwo; obecnie zaobserwować to można jeszcze w krajach islamu.

W epoce wczesnopiastowskiej tylko księżniczki zajmowały stosunkowo wysoka pozycję, uczestnicząc towarzysko w ucztach i zabawach dworskich. Młodzi potomkowie możnych rodów już od wczesnych lat dziecięcych wprawiani byli w sztukę rzemiosła rycerskiego, oddawali się łowom, uczestniczyli w wyprawach wojennych. Istniała już instytucja opiekuna, który sprawował piecze nad synami możnych. Według podań nie zarysowała się wtedy różnica między ślubnymi, a nieślubnymi dziećmi. Z chwilą przyjęcia przez Polskę chrześcijaństwa, Kościół zniósł wielożeństwo, dzięki czemu pozycja kobiety wzrosła, jednocześnie jako instytucja sama sprawowała opiekę nad małżeństwem. Zakazano kar śmierci za cudzołóstwo, jednocześnie i mężczyzna miał ponosić konsekwencje za zdradę, oraz wprowadzono zakaz zabijania nowonarodzonych dziewcząt. Pogorszyła się sytuacja dzieci nieślubnych, miało to związek ze stygmatem grzechu, a takiemu potomkowi, owocowi zakazanej miłości odmawiano wszelkich praw.

W Polsce, kraju opóźnionego nieco feudalizmu, rodziny oparte na wzorach feudalnych ukształtowały się w pełni stosunkowo późno. O stosunkach panujących w tego typu rodzinach polskich informuje nas w oparciu o wiarygodne źródła A. Zawisza. „ Podstawą rodziny była władza ojcowska. Dzieci czciły ojca zwąc go panem ojcem, witając całowały go w rękę, obejmowały za kolana, lub padały do nóg. Decydował w domu o wszystkim. Jego woli podlegała również żona, która w wielu przypadkach była tylko jego służebnicą, mając pod swą opieką nieletnie dzieci i część gospodarstwa domowego.

Rodzina chłopska była stosunkowo mobilna, ponieważ przemieszczając się, nie miała możliwości przekazywania tradycji rodowych. Natomiast zacieśnieniu uległa rodzina podstawowa chłopa, ponieważ ten przenosił się wraz z nią. Dało to początek nowej jednostce społecznej, tj. rodzinie podstawowej i rozszerzonej. Wraz z nastąpieniem prawa niemieckiego chłop miał własność użytkowa, ale władza zwierzchnia należała do pana. W konsekwencji chłop mógł swe gospodarstwo przekazać synowi, jeśli takowego posiadał, w innym przypadku własność przechodziła na pana. Więź sąsiedzka nabierała na znaczeniu, wynikało to ze wspólnoty zamieszkania. Ponad rodziną była grupa złożona z osób mieszkających w jednej wsi i należących do jednego właściciela. Kilka wsi tworzących parafię, stawało się centrum życia rolników, w granicach parafii zawierano małżeństwa. Jednostka wraz z rodziną chroniona była przez sołtysa i pana wsi. Sytuacja prawna kobiety była niższa niż mężczyzny, choć była materialnie zabezpieczona, ponieważ po śmierci męża otrzymywała posag od swego pana. Często zdarzało się, że właściciel wsi dawał we władanie cały majątek po mężu wdowie lub córce zmarłego chłopa.

Życie w mieście zdecydowanie różniło się od życia na wsi.

Jeżeli chodzi o sytuację średniowiecznej rodziny mieszczańskiej, to oczywiście warsztat rzemieślniczy był zwykle prowadzony przez ojca i stanowił jego własność. Rolę siły roboczej w tym zakładzie pełniło w pierwszym rzędzie potomstwo. Rodzina była ściśle zespolona z warsztatem pracy i stanowiła jego załogę produkcyjną znajdującą się pod kierownictwem ojca.

Podobnie do rzemieślniczej kształtował się podział ról w rodzinie przeciętnego kupca. W sklepie będącym własnością ojca sprzedawali zwykle zdolni do wykonywania tej czynności (z uwagi na dojrzałość i względy obyczajowe) członkowie rodziny. De facto był zarówno kierownikiem instytucji pracy dającej zatrudnienie i utrzymanie członkom rodziny, jak i zwierzchnikiem rodziny.

W rodzinach bogatych mieszczan (np. kupców) wymóg pracy u ojca był już liberalniej traktowany. Przynajmniej część członków rodziny mogła być zwolniona od tego obowiązku. Podobnie sytuacja wyglądała w rodzinach ziemiańskiej szlachty. Ojciec miał pieczę (sam lub za pośrednictwem rzadcy) nad produkcją rolno- hodowlaną, żona- matka nadzorowała niektóre sprawy gospodarcze i domowe.

Władza ojcowska opierała się tu na własności i obyczajach. Patriarchalny ustrój średniowiecznej rodziny był także podtrzymywany przez chrześcijańską religię, która władzy ojca i męża nadawała sankcje religijne.

Tak więc, w okresie średniowiecza pracowano najczęściej w gronie rodzinnym pod kierunkiem głowy rodziny- ojca, który był właścicielem instytucji pracy lub co najmniej jej zarządcą. Warsztat pracy był ściśle zespolony z rodziną, a role produkcyjne członków rodziny z ich rolami rodzinnymi. Warunkowało to w pełni patriarchalny system władzy i dużą spójność rodziny.

II.4. XVI- XVIII w. - postrzeganie ojcostwa

Rodzina była w XVI i XVII wieku podstawową organizacją społeczną, a więź krewieństwa silniejsza ponad inne łączniki. Rodzina tworzyła całość, na tle której dopiero silniej mogła występować jednostka; rodzina odgrywała rolę polityczną, rodzina prowadziła gospodarstwo, była wreszcie zespołem współżyjących najbliżej ludzi.

Krewieństwo liczono po ojcu i po matce, czyli jak powszechnie mówiono po mieczu i po kądzieli, przy czym nierównie większą wagę przywiązywano do krewnych odojcowskich, noszących to samo nazwisko i pieczętujących się tym samym herbem.

Podstawą organizacji rodzinnej była władza ojcowska, patria potestas. We wcześniejszych czasach ojciec był bezwzględnym panem całej rodziny, dowolnie rozporządzał żona i dziećmi, miał prawo zupełnie swobodnej decyzji. Stopniowo zaczęły się te stosunki zmieniać i władza ojcowska, nie przestając być bardzo znacząca, nie jest już bezwzględna; prawo zaczyna coraz to istotniej regulować stosunki między małżonkami i między rodzicami i dziećmi, znane są nawet przykłady sądowego odebrania ojcu opieki nad synem. Oczywiście, w praktyce pożycie rodzinne układało się nie tyle wedle postanowień statutów, jak wedle tradycyjnych pojęć etycznych; tutaj rządzi amor et pietas.

Cześć dla ojca była bardzo wielka; „panem ojcem” nazywały go dzieci, wiedząc, że on nie tylko ojcem jest, ale i władca. Młodzież, choćby najbardziej niesforna milkła na widok ojca; nie mówiono głośno w jego obecności, nie odważono się siadać. Należnym powitaniem ojca było pocałowanie jego ręki, objęcie za kolana, w szczególnych wypadkach także i do nóg padano. Nauki religijne łączyły się z tradycją rodzinną, nakazującą bezwzględna cześć dla ojca. Odmowa błogosławieństwa ojcowskiego oznaczała nieszczęście. Zakaz ojcowski zamykał wszystko; nie było tu możliwości sprzeciwu, a zakaz ten obowiązywał dzieci, chociażby dorosłe, żyjące pod tym samym dachem; zakazy te dotyczyły nie tylko drobnych spraw życia codziennego, ale także i spraw majątkowych, matrymonialnych, wyboru zawodu itd.

Młodzież doroślejsza, której znudziła się ta zależność, opuszczała dom rodzinny, udawała się na dwór, wstępowała do wojska, nawet i do zakonu; dopiero przez niezależność majątkową, a więc przez bogaty ożenek czy też uwłaszczenie przez ojca dochodził młody szlachcic do samodzielności, Najczęściej jednak śmierć kończyła ten stosunek, który mógł nieraz być niewolą, jeśli ojciec był despotą, dziwakiem, psychopatą lub też zdziecinniałym starcem.

Ale w niewoli również znajdowała się żona, która mogła mieć własny majątek, ale własnej woli mieć nie mogła. W domu, w którym mąż o wszystkim decydował, żona mogła być tylko pierwszą służebnicą, której powierzano dozór nad dziećmi, nad częścią domu i częścią gospodarstwa; żona najczęściej nie brała udziału w życiu towarzyskim, nie wiedziała nic o zajęciach i kłopotach męża, często nawet mieszkała wraz z młodszymi dziećmi pod tym samym co prawda dachem, co mąż, ale z daleka od niego.

Na wychowanie dzieci nie zwracano baczniejszej uwagi; niewiele na ten temat myślano i najczęściej trzymano się starych tradycji. Dzieci mniejsze pozostawały pod opieką matki, względnie nianiek czy piastunek; opieka ta była dość powierzchowna, zwłaszcza, że piastunki, proste kobiety z ludu nie przejmowały się zbytnio swym zadaniem, względnie nie umiały mu sprostać. Obok obojętności spotykamy się także z przesadnym pieszczeniem dzieci, obdarowywaniem łakociami, zabawkami, ubieraniem wystawnym i kosztownym, co nieraz moralistów obrażało.

Cieszy się ojciec synem, choć jeszcze niewielki,

Stroi, kupuje łuczki, kupuje szabelki,

Chwaląc w domu, w gościnie, wierzchu nie dokłada,

Że dowcipny, pojętny, każdemu powiada.

(Potocki)

Synowie podrósłszy nieco, przechodzili pod opiekę ojca. Opieka ta nie była zbyt staranna ani też konsekwentna; chłopcy żyli razem, płatali różne figle, gonili po wsi, próbowali naśladować starszych, samodzielnie nabywali doświadczenia, a starsi cieszyli się buńczucznością młodzieży, podniecali ją do psot i bójek, a gdy im za dużo tego było, stosowali generalny środek wychowawczy, w rozmaitych zresztą formach, kija, rózgi, czy rzemienia. Lekarstwo to, nie zawsze w porę stosowane, nie zawsze sprawiedliwie, nie dawało większych efektów, ponad żołnierską dyscyplinę, ale też o to tylko chodziło.

Zupełnym wyjątkiem zdaje się być ojciec, który innymi środkami próbował działać na młodzież:

Znałem takiego, ba, w jednym domu z sobą żyjem,

Co się rózgą, kauczukiem, kauczukiem dopieroż kijem

Żadnego nie tknął z dzieci, choć też i zarobi;

Miłością swą miłość nim do cnoty sposobi,

Miłością głupstwa jego młodości zwycięża,

(Potocki)

Nauka ojcowska dawała właściwie jeden tylko rezultat; przyzwyczajenie do form towarzyskich. Młody szlachcic mógł być zupełnie ciemny, niepiśmienny, nie wiedzieć o tym co się na świecie dzieje, ale musiał odróżniać godności sąsiadów, każdemu nich należyte świadczyć grzeczności, musiał wiedzieć, komu ukłon złożyć i jaki, kogo za kolana chwycić, przy jakich sytuacjach paść do nóg.

Oddanie syna pod opiekę ojca było przełomowym faktem w życiu młodego człowieka; przestawał być on dzieckiem, stawał się młodzieńcem, uzyskiwał długi szereg praw. Zależnie od rozwoju fizycznego i poglądów ojca to przejście z pokojów kobiecych do izb ojcowskich odbywało się wcześniej lub później; czasami ambitna lub zazdrosna matka dłużej przechowywała syna u siebie, na co zresztą patrzono niechętnie.

Jeśli chodzi o dzieci nieślubne, to los tych dzieci, zrodzonych poza małżeństwem i wobec tego niemających praw do opieki i majątku ojcowskiego, ojcowskiego poza tym pozbawionych praw obywatelskich i czci, był ciężki. Zwano je rozmaicie: bękartami, pokrzywnikami, wylegańcami. Oczywiście, syn nieprawy szlachcica nie miał prawa do tytułu szlacheckiego ani do ojcowskiego nazwiska;

Bękarci…

Niech do koni, do wołów rostą i kominów,

pisze Potocki.

Ale, jak to zwykle bywa, życie łagodziło surowość prawa. Zdarzało się często, że ojciec otaczał swe nieprawe potomstwo opieka, nadawał im ziemię czy majątek, mimo że ustawy tego nie dopuszczały, ułatwiał im uzyskanie jakiejś intratnej sytuacji. Zwyczajem dość powszechnym było nadawanie nieco odmiennych lub zniekształconych nazwisk ojcowskich. „Idowski, bękart Zebrzydowskiego- notuje Liber- rzekł temu to, iż nie zow się moim tytułem, ale odjąć Zebrz, a zow się Idowski.”

Zmazawszy Mił, Miłkowski bękarta zwał Kowskim,

Wstydząc się go przezwiskiem mianować ojcowskim,

pisze w jednej z fraszek Potocki.

W XVIII wieku rodziny drobnomieszczańskie i chłopskie pozostały patriarchalne, ojciec występuje z pozycji kierownika gospodarstwa, decyduje w sprawach produkcji rolnej i osobistych swych najbliższych. Rdzeniem tych rodzin jest gospodarstwo, w którym członkowie spędzają całe swe życie. Taki stan rzeczy zapewniał jej trwałość.

W rodzinach zamożnej szlachty, jeszcze patriarchalnej można zauważyć rozluźnienie więzów rodzinnych. Podupadł autorytet ojca, ponieważ synowie mogli rozwijać się na dworze, lub robić karierę w wojsku. Docierał do nich nowy światopogląd, różny od ojcowskiego, ale jako alternatywa bywał często bardziej atrakcyjny. Pozycja ojca zmalała, gdyż synowie mogli zdobyć własne źródło utrzymania, stając się niezależnymi od majątku ojca.

Miejska rodzina rzemieślnicza nie została dotknięta znaczącą zmianą. Nadal warsztatem kierował ojciec, jednocześnie prowadził produkcję, zajmował się sprawami żony i dzieci. Rodzina pozostawała najmniejszą komórką społeczną i jednostką produkcyjną, każdy się w niej odnajdywał spełniając podobne role w życiu społecznym i zawodowym. Życie przepełnione było harmonią, nie występowały w nim konflikty ról. Z pokolenia na pokolenie przekazywane były umiejętności prowadzenia warsztatu, nie było również problemów z dziedziczeniem majątku.

Druga połowa XVIII wieku charakteryzuje się pojawieniem wolnych zawodów. Byli to przede wszystkim lekarze, prawnicy i urzędnicy, którzy nie posiadali majątku, co w rezultacie rozluźniło ich więzy rodzinne. Wśród powstałej inteligencji zaobserwować można oddzielenie życia rodzinnego od zawodowego. Ojciec nie był już kierownikiem, tylko żywicielem rodziny, zatem jego rola drastycznie zmniejszyła się, a wzrosła pozycja matki. Rozluźniły się również więzy z dalszymi krewnymi.

W wielkich rodzinach magnackich nastąpiła obyczajowości, dotyczyło to osłabienia trwałości małżeństwa. W tym okresie Polska była krajem o największej liczbie rozwodów w całej Europie. Ponadto zaobserwowano wyraźne rozprężenie moralne, ponieważ istniała moda na zdrady małżeńskie. Spowodowało to upadek jej znaczenia i osłabienia więzi rodzinnych, szczególnie między rodzicami a dziećmi, które wychowywane były przez odpowiednich wychowawców. Trwałość tych rodzin zapewniała tylko jeszcze silna tradycja rodzinna.

II.5. Rewolucja w postrzeganiu roli ojca w okresie preindustrialnym i industrialnym (XIX w. i I poł. XX wieku)

Dziejów rodziny nie można rozpatrywać wyodrębniając ją ze społeczeństwa, nie żyje bowiem samodzielnym życiem, lecz na kształt jej wpływają stosunki polityczne, prawne, gospodarcze, obyczajowe i społeczne. Toteż, badając rodzinę polską w XIX i na początku XX wieku, trzeba brać pod uwagę przemiany tych stosunków w poszczególnych zaborach oraz zróżnicowanie regionalne wynikające z odrębnych praw i wzorów kulturowych. Jednocześnie jednak należy pa­miętać o wspólnocie tradycji, religii i języka, które integrowały zarówno rodzinę, jak i naród.

Rodzina patriarchalna jest charakterystyczna dla społeczeństwa w naszej kulturze. Cechuje ją stałość i zwartość, nierozerwalność małżeństw, wielki autorytet głowy rodziny - ojca, który reprezentuje siłę i przymus, a daje członkom rodziny obronę. Oboje rodzice czerpią autorytet z faktu zaspokajania potrzeb fizycznych i duchowych dzieci, duże znaczenie ma dawany przez nich przykład.

Takie cechy miała u nas w XIX wieku rodzina chłopska i małomiasteczkowa. Wiele z tych cech odnosiło się również do rodziny szlacheckiej czy ziemiańskiej.

Podstawą zwartości rodziny wiejskiej była jej naczelna funkcja - produkcyjna. Indywidualizacja członków rodziny nie istniała, wszyscy byli całkowicie podporządkowani sprawom gospodarstwa, którego kierownikiem był ojciec. Rodzenie dzieci nie było sprawą osobistą, lecz racją istnienia rodziny ustanowionej przez Boga.

Sytuacja dzieci zależała od ich roli i przydatności w gospodarstwie, dziecko liczyło się jako siła robocza i gwarant kontynuacji gospodarki, a nie jako indywidualność.

W codziennej pracy dzieci traktowane były przez swojego ojca jak służba. Rodzice decydowali o zawarciu małżeństwa swego potomstwa, priorytetem był majątek. Sytuacja żony czy męża uzależniona była od posiadanego majątku. Jednakże to mąż miał zdecydowana przewagę nad żoną, mógł ją źle traktować, nawet posuwać się do rękoczynów, ale nie powinien tego robić publicznie.

Stosunki z rodzicami, a zwłaszcza z ojcem były sformalizowane, na okazywanie uczuć nie było miejsca, choć przyjaźń czy miłość nie były wykluczone, a kobieta nieraz wnosiła pierwiastek emocjonalny wyróżniając np. swymi staraniami dziecko słabsze, więc z punktu widzenia interesu rodziny mniej warte.

Podsumowując obraz rodziny przed okresem industrializacji, po raz kolejny przedstawiono rodzinę tradycyjną, czyli patriarchalną, instytucjonalną, będącą często również produkcyjną. W swej klasycznej wersji członkowie rodziny pracują w gronie rodzinnym pod kierownictwem ojca, który jest właścicielem tejże instytucji pracy, lub co najmniej jego zarządcą. Życie codzienne dzielone jest pomiędzy praca a rodziną, gdzie władzę zwierzchnią ma mąż- ojciec, zapewnia to spójność wewnętrzną rodziny, jednocześnie warunkuje brak indywidualizmu jej członków i przewagę stosunków materialno- rzeczowych nad emocjonalno osobistymi.

Taka struktura rodziny chłopskiej, niezmienna prawie do II wojny światowej, najpełniej utrzymywała się w konserwatywnym gospodarstwie „kmiecym”, czyli dużym. Rozluźnienie spoistości, osłabienie tradycyjnych autorytetów i budzenie się indywidualnych postaw, dążeń i ambicji pojawiało się, gdy ojciec pracował dłuższy czas poza domem, gdy któreś z dzieci wyruszało do miasta szukać pracy, gdy ktoś z rodziny decydował się na emigrację. Bliskość miasta czy przemysłu przyspieszała ewolucję ku zwiększeniu praw członków rodziny.

Rodzina przeniesiona do miasta była słabo „zakorzeniona”, system więzi ogromnie się kurczył, powstawała typowa rodzina podstawowa. Znikała też, zwłaszcza w dużym mieście, kontrola społeczności lokalnej, choć kultura współżycia sąsiedzkiego u robotników nosiła długo cechy półwiejskie; było ono regulowane plotką, okiem sąsiada, naradami w kuchni czy na schodach.

Indywidualizacja jednostki następowała szybko, lecz ojciec tradycyjnie uważany był za głowę rodziny, tym bardziej, że w przeważającej liczbie rodzin robotniczych aż do II wojny światowej był on jedynym żywicielem dopóty, dopóki dzieci nie poszły do pracy. Kobiety pracowały przed zamążpójściem, natomiast mężatki znacznie rzadziej (w 1931 r. kobiety zamężne stanowiły 22% ogółu kobiet czynnych zawodowo).

We wspomnieniach robotników podkreślona jest wzajemna miłość dzieci i matki, jej oddanie i troskliwość, choć, podobnie jak u chłopów, zachowywano dużą powściągliwość w deklarowaniu uczuć. Ojciec często za to budził strach, a czasem nienawiść za bezwzględne okazywanie swej przewagi, szczególnie fizycznej, za maltretowanie rodziny pod wpływem alkoholu, nieraz za obojętność i brak troski o rodzinę. Więź z ojcem rozluźniała się też, gdyż często przebywał poza domem, jeżdżąc w poszukiwaniu pracy czy czasowo emigrując. Nasilenie tych patologicznych zjawisk obserwuje się tam, gdzie konserwatyzm ojca i jego autorytatywne stanowisko łączyło się z niskim poziomem umysłowym, a także w warunkach nędzy. Robotnik o wyższym poziomie umysłowym i kulturalnym bywał częściej dobrym i dbałym ojcem.

Największa nędza panowała w rodzinach, gdzie ojca nie było lub nie pracował. Tam matka musiała utrzymać dom, pracując dorywczo lub w fabryce, a dzieci chowała ulica. W rodzinach robotniczych dzieci od najmłodszych lat były zaprawiane do pomagania i jeszcze przed ustawowym wiekiem zatrudnienia (15 lat) pracowały, np. chałupniczo. W grupie najbiedniejszych, niewykwalifikowanych robotników w okresie kryzysu dzieci nie kończyły szkoły, lecz wykonywały pracę taką jak ojciec. Rodzice nie myśleli o przyszłości swoich dzieci, gdyż codzienna troska o przeżycie zasłaniała wszystko. W takiej rodzinie istniała silna więź rzeczowa (materialna).

Największy dualizm panował w rodzinach inteligencji miejskiej i bogatej burżuazji. Inteligencja rekrutowała się głównie ze szlachty, której tłumy znalazły się na bruku miejskim najpierw po powstaniu listopadowym, potem po uwłaszczeniu; wreszcie po I wojnie światowej również wielu ziemian przeszło do miast. Przenieśli oni ze sobą swój obyczaj, tradycję, światopogląd oraz strukturę rodziny, w której później niż u burżuazji zmniejszył się dystans w stosunkach międzyosobowych (ilustruje to np. zwracanie się dzieci, nawet dorosłych, do rodziców: w rodzinach, które wyszły z ziemiaństwa mówiło się - podobnie jak u ziemian - w trzeciej osobie do ojca i matki, podczas gdy w domu od paru po­koleń inteligenckim zdarzało się już zwracanie na „ty”}

Więź rodzinna słabła tam, gdzie dzieci rzadko widywały ojca, np. u górników. Rozluźniała się ona znacznie także w rodzinie emigranta, mimo że, jak to często bywało, ani na chwilę nie przestawał on z daleka kierować gospodarką, dawać wskazówek żonie, upominać dzieci.

Dawniej, a również i do ostatnich czasów na wsi i u robotników, zdarzające się patologiczne życie rodzinne nie ujawniało się w formalnym rozpadzie rodziny, choć surowość ojca przeradzała się niekiedy w despotyzm, a spoistość rodziny w niewolę. Maltretowanie żony i dzieci łączyło się często z nadużywaniem alkoholu.

W Królestwie w końcu XIX wieku podniesiono sprawę kształcenia kobiety na rozumną towarzyszkę męża i wychowawczynię dzieci. Zresztą żona dzielna i rozumna ceniona była w Polsce wysoko i w dawnych czasach.

W latach dwudziestych XX wieku również wśród robotników powszechne było dążenie, by dać dzieciom wykształcenie i możność awansu. I tak, niewykwalifikowany robotnik oddawał dziecko do terminu, wykwalifikowany oraz rzemieślnik - do szkoły zawodowej. Jednak przejście na samodzielnego rzemieślnika utrudniały wymagane egzaminy cechowe, a miejsc w szkołach zawodowych było zbyt mało. Zamożny robotnik aspirował wyżej: kształcił syna na wojskowego, nauczyciela lub księdza.

Tak więc, jak widać, w tym okresie trwałość systemu rodzinnego zostaje skutecznie zachwiana, ponieważ maleje zakres realizowanej przez ojca roli rodzicielskiej. Autorzy coraz częściej mówią o wytworzeniu się niekorzystnego wizerunku ojcostwa, który niejednokrotnie bywa dziecku nieznany przez swoja nieobecność w domu. Umożliwienie pracy zawodowej kobietom likwiduje postawy patriarchalne, następuje zmiana w obyczajach, zmniejszenia roli gospodarstwa domowego i przerzucenie opieki nad potomstwem na instytucje pozarodzinne.

II.6. Sytuacja mężczyzn- ojców po II wojnie światowej

Okres II wojny światowej boleśnie dotknął polskie rodziny i cały naród. Rozdzielonych na zawsze zostało wiele bliskich sobie osób. Groby rozsiane po całym świecie, niewyjaśnione do dzisiaj losy wielu ojców i matek, to bilans dla rodziny polskiej. Wraz z wojną zakończył się również pewien etap w historii rodziny polskiej, którego symbolem był "biały dworek" i typ Polaka szanującego tradycje, oddanego Ojczyźnie. Wskutek wzrostu uprzemysłowienia po II wojnie światowej zanikł ziemiańsko - chłopski model rodziny, a mieszkańcy "białych dworków" musieli je opuścić i często opuścić także Ojczyznę. Wiele z majątków ziemskich zamieniano w PGR -y i piękne, stylowe dworki i pałace przez dziesięciolecia ulegały powolnemu zniszczeniu. Wiele wspaniałych budowli zdewastowanych, nie miało właścicieli, bywało, że przy milczącej aprobacie władz wspaniałe zabytkowe budowle były niszczone przez mieszkańców okolicznych miejscowości. Zmiany społeczno-polityczne były przyczyną licznej migracji ze wsi do miasta w poszukiwaniu pracy i "swojego miejsca na ziemi".
Typową dla socjalizmu realnego stała się rodzina utrzymująca się z pracy najemnej w tzw. upaństwowionych działach gospodarki. Coraz więcej kobiet motywowanych aspiracjami, a częściej ekonomicznie podejmowało pracę. Praca zarobkowa obojga rodziców wpływała na rozluźnienie więzów rodzinach. Dominujący wcześniej typ rodziny wielodzietnej stopniowo zastępował typ rodziny ograniczającej dzietność. Zmniejszała się również sukcesywnie liczba rodzin wielopokoleniowych. Polityka rodzinna władz komunistycznych zaowocowała uchwałą o warunkach przerywania ciąży w 1956 r., a wkrótce potem rodzina polska zebrała straszliwy plon, gdyż Polska stała się krajem o najwyższych w świecie wskaźnikach aborcji.

Praca obojga rodziców powodowała, że częściowo niektóre jej funkcje przejmowały instytucje państwowe: żłobki, przedszkola, szkoły, świetlice, itp.
Taka sytuacja wpływała destruktywnie na więź emocjonalną w rodzinie. Poza tym coraz większy wpływ, szczególnie w miastach zaczynały wywierać środki masowego przekazu: prasa, telewizja, które swoją powszechnością stały się konkurencyjne dla teatrów, literatury będących nośnikami głębszych wartości kulturowych. Tak więc siła tradycyjnej rodziny słabła, częściej występowała jeszcze na wsi niż w mieście. Jednak ciągłe zmiany cywilizacyjne wpływają na dalsze przemiany rodzin w mieście i na wsi.

Trwałość systemu rodzinnego skutecznie jest zachwiana, ponieważ systematycznie maleje zakres realizowanej przez ojców roli rodzicielskiej. Autorzy coraz częściej mówią o wytworzeniu się niekorzystnego wizerunku ojcostwa, który niejednokrotnie bywa dziecku nieznany, poprzez swoja nieobecność w domu. Powodem tego jest nadmierne zaangażowanie zawodowe. Dzieje się tak między innymi dzięki zapoczątkowanemu w XIX wieku procesowi industrializacji.

Życie rodziny zdeterminowane zostało w znacznym stopniu szybkimi przemianami, jakie zaszły w procesie urbanizacji uprzemysłowienia i zmian demograficznych. Zmiany te nasiliły się szczególnie na przełomie XIX i XX w. Spowodowały one podział na rodzinę tradycyjną i współczesną. Ta tradycyjna to przede wszystkim: wielopokoleniowa, wielodzietna, patriarchalna, oparta na wspólnym gospodarstwie. Z kolei rodzina współczesna jest mała, dwupokoleniowa. Dominuje w niej średnio 2 dzieci. Zazwyczaj szybko uniezależniają się od rodziców, zmniejszają się też więzi pokrewieństwa. Rodzice na ogół pracują poza domem, co powoduje zanik wspólnego gospodarstwa. Rodzina z patriarchalnej ewoluuje w kierunku związku partnerskiego, a kobieta staje się niezależna materialnie i duchowo. Następuje też zmiana pozycji dziecka- dziecko to wartość sama w sobie, w które warto inwestować.

II.7. Ojciec- rodzic współcześnie

II.7.1.Kryzys ojcostwa w wymiarze społecznym i religijnym.

Ojcostwo jako wartość.

W literaturze poświęconej rodzinie podkreśla się dziś kryzys roli ojca. Współczesną cywilizację nazywa się (może nieco prowokacyjnie) „cywilizacją bez ojca”.

Obszerna praca monograficzna francuskich autorów pt. Historia ojców i ojcostwa rozpoczyna się od dramatycznie brzmiących pytań: Czy ojciec ma jeszcze przyszłość na Zachodzie? (...) Czy nie jesteśmy świadkami - współwinnymi albo zobojętniałymi rozpadu ojcostwa? ·

Rosnąca liczba rozwodów i uciekania się do metod sztucznego zapładniania sprawiają, że w wielu przypadkach nie można wskazać tego jedynego mężczyznę, który jest naprawdę ojcem. Jest wszakże jeszcze inne zmartwienie: czy mnożenie się faktów życia w konkubinacie nie oznacza kresu ojcostwa? W każdym razie można powiedzieć, że obraz ojca stał się kruchy: czy już nie rozpadł się ostatecznie na kawałki? Teraz nie sposób nie zadawać sobie pytań (odpowiedzi na nie, nie są bynajmniej oczywiste). Co to znaczy być ojcem? Jaka jest funkcja ojcowska?

Wielu autorów poszukuje przyczyn kryzysu ojcostwa zarówno na płaszczyźnie społecznej i psychologicznej, jak też religijnej i duchowej. Niewątpliwie jedną z zasadniczych przyczyn, na którą wskazuje się może najczęściej, jest rozwój cywilizacji technicznej. Domaga się ona od mężczyzn ogromnego zaangażowanego zawodowego i pochłania znaczną część ich energii i zainteresowań życiowych. Minęło zaledwie sto czterdzieści lat od zapoczątkowania na Zachodzie pracy fabrycznej w pełnym tego słowa znaczeniu, a w przeciągu tego okresu z każdym pokoleniem słabły więzi ojca z synem, z katastrofalnymi skutkami.

Przewrót cywilizacyjny, jaki dokonał się na przełomie XIX i XX wieku, wpłynął nie tylko na relację ojca do dziecka, ale także na więź pomiędzy mężczyzną a kobietą. W ciągu paru pokoleń (...) pojawia się nowy typ kobiety zagrażający granicom wyznaczonym wcześniej pomiędzy płciami.(...) Kobiety domagają się pełnych praw obywatelskich, chcą zarabiać na swe utrzymanie poza domem. Większość mężczyzn wrogo reaguje na ruch emancypacji kobiet. Na każdym szczeblu drabiny społecznej czują się zagrożeni w swojej tożsamości. Zachwianie relacji pomiędzy mężczyzną a kobietą - mężem a żoną - w sposób istotny wpływa oczywiście na relacje ojca do dziecka.

Niektórzy wskazują również, iż ważnym elementem kryzysu ojcostwa stał się także czynnik ekonomiczny: Teraz, kiedy większość kobiet zamężnych zaczęła dzielić z mężczyznami obowiązek łożenia na utrzymanie rodziny, odkąd wielkość zarobków żony zbliża się lub zrównała z mężowskimi - mężczyzna stracił swoją wyjątkową pozycję głowy rodziny. Sytuacja jego stała się trochę nijaka, do końca nieokreślona.

Inną ważną przyczyną kryzysu ojcostwa w wymiarze społeczno- psychologicznym jest niewątpliwie kult sukcesu, jakim naznaczona jest nasza cywilizacja. Obok wysiłku poświęconego pracy zarobkowej dzisiejszy mężczyzna traci wiele energii także na rywalizację zawodową. W pogoni za sukcesem najważniejsze relacje emocjonalne (w tym także relacje z dziećmi) schodzą na dalszym plan.

Z kultem sukcesu rośnie znaczenie uczucia zazdrości. Odczucie to rodzi się nie tylko z braku własnego sukcesu, ale z rywalizacji. Świadomość, iż rywal osiąga większy sukces, wprowadza wielu w stan napięcia i poczucie zagrożenia. Brak sukcesu w pracy sprawia, iż dzisiejszy ojciec przychodzi do domu w drażliwym nastroju płynącym z bezsilności i bezradności, zamieszanych z zadawnionym wstydem i odrętwieniem typowym dla osób nienawidzących swojej pracy. Szczególnie syn otrzymuje zazdrosnego, jak go nazywa Bly „niczyjego ojca”. Kiedy dziecko - szczególnie zaś syn - nie widzi twórczej pracy swojego ojca, a jedynie jego frustrację i niezadowolenie z siebie, wówczas łatwo rodzą się w nim demony podejrzliwości. Demony te, niewidzialne, ale rozmowne, zachęcają do podejrzliwości wobec wszystkich starszych. Podejrzliwość taka prowadzi do rozbicia wspólnoty starszych i młodszych mężczyzn.

Wydaje się, iż kryzys ojcostwa we współczesnej cywilizacji wypływa także z podważenia doświadczenia religijnego i duchowego. Zakwestionowanie Boga jako praźródła ludzkiego istnienia uderza w człowieka oraz w jego doświadczenie ojcostwa i macierzyństwa. Bez Boga Ojca człowiek przestaje rozumieć siebie i swoje powołanie do miłości i przekazywania życia. Próbę usuwania Boga ze współczesnej cywilizacji dobrze oddaje tzw. "teoria śmierci Boga". Jest to "bezbożny mit", jaki stworzyła dziewiętnastowieczna ateistyczna filozofia. Mit o "śmierci Boga" pojawił się w "romantycznych majakach" Jeana Paula Richtera: Cmentarz nieco przed północą. Groby otwierają się, wychodzą z nich cienie umarłych. Żądają wyjaśnienia od Chrystusa. A Ten odpowiada: "Nie ma Boga... Wszyscy jesteśmy sierotami. Wy i ja nie mamy już Ojca".

Odrzucenie Boga jako Ojca, Dawcy wszelkiego życia, w jakiś sposób istotny rzuca cień na ojcostwo i macierzyństwo. Miłość małżeńska i rodzicielska jest bowiem odbiciem miłości Ojca do Syna w Duchu Świętym. Odrzucenie miłości Stwórcy do stworzenia sprawia, iż traci swój grunt także miłość ludzka. Odrzucając odwieczne Źródło miłości, człowiek współczesny pyta bezradnie:, Dlaczego jedynym odniesieniem w miłości ludzkiej dla mężczyzny ma być kobieta, a dla kobiety mężczyzna, dlaczego nie może nim być drugi mężczyzna, a dla kobiety - inna kobieta? Dlaczego miłość ludzka musi być miłością płodną? Dlaczego miłość małżeńska winna być wierna aż do śmierci? Dlaczego nie można przerwać życia nienarodzonego dziecka? Takie wątpliwości i pokusy zrodzą się w każdym, kto zachwieje się w wyznawaniu wiary w Boga jako Ojca i Dawcę życia ludzkiego. Tylko doświadczenie Boga jako kochającego Ojca i kochającej Matki może być ostatecznym fundamentem miłości małżeńskiej i rodzicielskiej.

Prawdziwe ojcostwo nie ogranicza się jedynie do płodności fizycznej, ale rozciąga się także na płodność duchową i emocjonalną. Stąd też dojrzałość, jakiej ono się domaga, ujawnia się nie tylko w relacji do dziecka, ale w każdej relacji międzyosobowej: do własnych rodziców, do kobiet, do społeczeństwa, do świata, do siebie samego oraz do Boga. Stąd też "naturalne ojcostwo" przeżywane w rodzinie, (jak też "duchowe ojcostwo" przeżywane w celibacie), domaga się z jednej strony uzdrawiania relacji konfliktowych, z drugiej zaś pozytywnego budowania dojrzałych więzi międzyosobowych.

Kryzys ojcostwa opisywany przez psychologów i socjologów można wyraźnie dostrzec także w kontakcie z młodymi ludźmi. Wielu z nich czuje się głęboko zranionych emocjonalnie przez swoich ojców. Zranienia te posiadają różną postać. Najczęściej przejawiają się one w niewrażliwości czy wręcz oschłości uczuciowej. Zdecydowana większość młodych ludzi, z którymi pracowałem w kierownictwie duchowym, nosiło w sobie głęboki żal do swoich ojców z powodu braku kontaktu emocjonalnego zarówno w okresie dzieciństwie, jak też w czasie dojrzewania. Wielu z bólem stwierdzało, iż "ojciec nigdy się ze mną nie bawił, nie rozmawiał o moich sprawach, nie chodził ze mną na spacery, do kina".

Niewrażliwość uczuciowa ojca objawia się z jednej strony w postawie "twardego" zachowania wyrażającego się w krzyku, częstym karaniu, braku szczerej rozmowy, w zbytnim ograniczaniu osobistej wolności, z drugiej strony zaś w postawie wycofywania się z życia rodzinnego oraz ucieczki we własne sprawy: w pracę zawodową, w mało znaczące hobby czy też w poza rodzinne życie towarzyskie. Szczególnie boleśnie dzieci przeżywają ucieczkę ojca w nadużywanie alkoholu.

Przygotowanie do dojrzałego ojcostwa wymaga najpierw przeanalizowania tego ojcostwa, którego młody człowiek doświadczył w dzieciństwie i okresie dojrzewania. Nie analizując osobowości własnego ojca, nie dociekając przyczyn, dla których jest on taki, jaki jest - (synowie) wpadają w ponurą beznadziejność wynikającą z przyjęcia ogólnej koncepcji pomniejszonego ojca: „Pochodzę od wybrakowanego materiału męskiego i będę zapewne taki sam jako on”. Dusząc w sobie rozpacz - załamują się, żyją w wewnętrznym odrętwieniu i w ciemnościach, bo w ciemnościach żyje też ojciec. Analiza postaw własnego ojca konieczne jest także dla córki. Niedojrzałe postawy ojca mogą poważnie naruszyć zdolność córki do późniejszego życzliwego odnoszenia się do mężczyzn. Furia, z jaką niektóre kobiety atakują patriarchat, wyrasta w dużej mierze z zawodu doznanego ze strony ich ojców, którzy nie wywiązali się ze swojej roli wychowawców".

Krytyczne ustosunkowanie się do przeżytego ojcostwa i macierzyństwa w dzieciństwie bynajmniej nie polega na odcinaniu się do własnych rodziców. Wręcz odwrotnie. Kształtowanie w sobie postawy dojrzałego ojcostwa wymaga od młodych mężczyzn budowania "nowych" więzi z rodzicami, które byłyby oparte o zasadę partnerskiej przyjaźni.

Poszukiwanie własnej tożsamość siebie jako mężczyzny i ojca nie zamyka się tylko do rozeznania relacji z własnym ojcem i matką. Konieczne jest także samodzielne, pozytywne budowanie postaw, którymi winna się charakteryzować dojrzała męskość i ojcostwo:

- poczucie własnej wartości i siły, zdolność do dojrzałej miłości narzeczeńskiej i małżeńskiej, - postawa opiekuńczości wobec słabszych (szczególnie zaś wobec kobiet i dzieci),

- postawa przebaczenia i pojednania,

- zdolność wyrażania uczuć, otwarcie na "nowe życie", postawa twórczości, otwarcie na transcendencję.

Budowanie w sobie takich postaw i zachowań domaga się jednak wielkiej pracy nad sobą, porządkowania swojego życia uczuciowego oraz przezwyciężania egoizmu, koncentracji tylko na sobie i pychy. Praca ta nie może ograniczać się jednak do wymiaru psychicznego. Winna obejmować również płaszczyznę duchową. Praca w sferze emocjonalnej winna łączyć się ściśle z wymiarem duchowym. Doświadczenie duchowe jest, bowiem najważniejszym odniesieniem dla ludzkiego ojcostwa.

Niezmiernie ważnym rysem wychowania siebie do dojrzałego ojcostwa jest zdobywanie coraz większej wewnętrznej wolności. Wolność jest istotnym rysem męskości. Mężczyzna - mąż i ojciec - potrzebuje wewnętrznej wolności, aby mógł wejść w sposób spontaniczny i głęboki w intymną relację emocjonalną zarówno ze swoją żoną jak i dziećmi. Wielu mężczyzn żyjących w małżeństwie i rodzinie unika głębszych relacji z żoną i dziećmi, ponieważ obawiają się utraty wolności. Wolność mężczyzny wyraża się między w zachowaniu "słusznego dystansu" wobec rzeczywistości oraz w możliwości dokonania świadomego i wolnego wyboru.

Wolność zewnętrzna (wobec osób i rzeczy) zakłada zdobycie najpierw wolności wewnętrznej: wolności wobec własnych odczuć, pragnień i dążeń. Zniewolenie zewnętrzne posiada zwykle swoje źródło w zniewoleniu wewnętrznym. Stąd też ważnym elementem przygotowania do dojrzałego ojcostwa jest zdobywanie wolności wobec własnych potrzeb emocjonalnych (ciepła, serdeczności), wobec męskich ambicji, tendencji do zniechęcenia się, smutku, depresji, wolność wobec odczuć gniewu czy agresji, wolności wobec potrzeby dominacji, rywalizacji, wolności wobec własnych potrzeb seksualnych. To właśnie doświadczenie własnej wolności wewnętrznej i zewnętrznej daje mężczyźnie tak ważne dla niego poczucie własnej wartości, godności i dobrze rozumianej siły. Doświadczenie wolności jest także fundamentem tożsamości ludzkiej - jako mężczyzny.

Odwieczne funkcje ojców w rodzinach - prokreacyjna, ekonomiczna, ochronna czy wychowawcza - uległy i wciąż ulegają znaczącym przemianom. Wymusiły je radykalne przemiany społeczno-ekonomiczne i kulturowo-obyczajowe, jakie w skali makro wystąpiły po II wojnie Światowej i po dziś dzień trwają. Wymusiła je przede wszystkim zawodowa praca kobiet - żon i matek. Natomiast rozbudzone potrzeby konsumpcyjne wymuszają obecnie wzmożoną pracę zarobkową i ojców, i matek. Ich praca przebiega jednak w warunkach panującego w kraju dużego bezrobocia - a więc w warunkach dyskomfortu i ciągłego zagrożenia.

W tak skomplikowanej sytuacji nie przestając być wartością, współczesne ojcostwo jest coraz trudniejsze w sprawowaniu - wciąż się musi przemieniać i dostosowywać. Wydaje się, że w miejsce dotychczasowej dyktatury oscyluje ku postawie otwartego przejawiania miłości i w różny sposób służenia rodzinie. Dlatego obecnie autorytet ojcowski wydaje się być labilny, a taki być nie powinien. Autorytet ojcowski powinien współbrzmieć w partnerskim dialogu z autorytetem matczynym. Dlatego kobiety powinny dopomóc swoim mężczyznom w uformowaniu na nowo ich ojcowskich postaw i nowych funkcji w rodzinach. Jak się wydaje macierzyństwo musi dowartościować ojcostwo (na zasadzie: silniejszy pomaga słabszemu). Warto też pamiętać, że współczesny wymiar ojcostwa pozostaje w ścisłym związku z kryzysem męskości, jaki wyraźnie daje się zaobserwować. W naszym polskim patriarchalnym społeczeństwie jest to prawdziwy fenomen.

Ojcostwo na pewno jest wartością. Różni się znacząco od macierzyństwa zarówno pod względem biologicznym jak i każdym innym. Na przykład może zostać nieujawnione, podczas gdy macierzyństwo takim być nie może. Ojcostwo i macierzyństwo są wobec siebie komplementarne. Wspólnie tworzą niepowtarzalny akt- rodzicielstwo. Nie mogą bez siebie zaistnieć, mogą jednak bez siebie funkcjonować.

Doświadczenia ojcostwa zarówno w wymiarze naturalnym jak i duchowym domaga się przede wszystkim odwołania się do ostatecznego źródła naszego istnienia - do Boga jako Ojca. Odkrywanie prawdziwego - ojcowskiego obrazu Boga staje się dla nas najgłębszym fundamentem, na którym może być budowane świadome i dojrzałe ojcostwo naturalne.

Właściwie to wszystkie wielkie religie monoteistyczne wysoko sytuują ojcostwo jako wartość: i w wymiarze teologicznym- Bóg jest Ojcem, i w wymiarze społecznym- ojciec jest głową rodziny. Z ojcostwem wiąże się wiele znaczących pojęć religijnych, utrwalonych w historii i tradycji. W ślad za pojęciem „Boga- Ojca” chrześcijanie swa podstawową modlitwę rozpoczynają od słów: „Ojcze Nasz”. Uprawnione są także pojęcia wywodzące się z historii hierarchii kościelnej, takie jak: „ojcowie apostolscy”, „ojcowie Kościoła”, czy „ojcowie soborowi”.

W Trójcy Świętej wszystko pochodzi od Ojca. To On wiecznie rodzi Syna jako swój doskonały obraz. To z Jego miłości do Syna pochodzi Duch Święty. Do Ojca również powraca życie przekazane Synowi i Duchowi. Ojcostwo Boga oznacza, więc że wszystko pochodzi od Niego. On jest początkiem wszystkiego. Od Niego pochodzi Syn jako "Bóg z Boga, światłość ze światłości, Bóg prawdziwy z Boga prawdziwego, zrodzony a niestworzony". Ojciec jest wiekuistą miłością. Jest początkiem miłości i źródłem wszelkiej miłości. Jest "nieskończoną wolą dobra".

II.7.2. Wpływ obecności ojców na kształtowanie tożsamości dzieci

Dowartościowanie ojcostwa staje się coraz bardziej widoczne w literaturze naukowej i powszechnej świadomości. Współcześni ojcowie są zachęcani do komunikacji z nienarodzonymi dziećmi, do uczestnictwa w porodzie, do pielęgnacji noworodka. Uświadamia się im konieczność zaangażowania w wychowanie, w zabawę z dziećmi, zainteresowanie ich sprawami. Jednocześnie ciągle brakuje pozytywnych wzorców, zarówno w społeczeństwie, jak i w mediach, które kształtują nasze wyobrażenia o tym, co normalne. Media pokazują mężów zdradzających swoje żony, ojców porzucających rodzinę, nie mających czasu dla bliskich, często nadużywających alkoholu lub uwikłanych w inne nałogi. Prezentują też często samowystarczalność macierzyństwa, które kiedyś nazywano samotnym - dziś mówi się o rodzinie z jednym rodzicem.

Współcześnie często brakuje ojca w rozwoju dzieci. Zdarza się też, że ojciec jest obecny, ale albo nie docenia się jego obecności, albo sam nie potrafi on określić swojego miejsca w rodzinie.

Pierwsze dwanaście miesięcy życia to bardzo ważny czas dla rozwoju dziecka, dla całej jego przyszłej osobowości. Kształtują się wówczas cechy jego charakteru, wola, typ systemu nerwowego, rodzaj więzi między rodzicami a nim. W tym czasie bardzo ważną i trudną do zastąpienia osobą jest dla dziecka matka. Warto jednak pamiętać, że kobieta nie ma wrodzonych umiejętności pielęgnowania dziecka. Ma ona pewne predyspozycje żeby być z dzieckiem, ale wykonywanie wielu czynności pielęgnacyjnych jest po prostu kwestią wprawy. Niektórzy ojcowie tłumaczą swoją nieobecność przy dziecku tym, że kobieta lepiej się nim opiekuje.

Jeśli kobieta od pierwszych chwil życia dziecka zajmuje się synem czy córką, nie dopuszczając do zadań opiekuńczych ojca, rzeczywiście staje się ona ekspertką w sprawach dziecka. Jednak mężczyzna, który troszczy się o swojego potomka, znakomicie daje sobie radę z tym zadaniem - jest to dla niego sposób na odciążenie żony, jak i wspaniała okazja do nawiązania bliskiej relacji z dzieckiem. Ojcowie często odkładają zajmowanie się dzieckiem na potem - aż będzie starsze. Są zwykle przekonani, że mają jeszcze czas, aby je wychować.

Tymczasem dla rozwoju dziecka ważne są chwile spędzane z ojcem już w okresie niemowlęctwa. To wtedy następuje budowanie więzi. Ten pierwszy rok życia dziecka jest bardzo ważnym okresem dla dziecka i ojca, bo decyduje o kształcie całego ojcostwa. Nie mniejsze znaczenie ma bycie z nim w drugim i trzecim roku życia, kiedy doskonali ono swoją sprawność fizyczną i nabywa ważną umiejętność społeczną, jaką jest mowa. Istotny jest również okres przedszkolny i wczesny wiek szkolny. Te wszystkie lata to jednak stosunkowo krótki czas, a jego niewykorzystania nie da się w żaden sposób nadrobić.

W dzisiejszych czasach ta nieoceniona szansa na kształtowanie dzieci, pojawia się nierzadko w chwili, gdy ojcowie nie mogą poświęcić się dzieciom w odpowiednim stopniu. Starają się zdobyć pozycję zawodową biegnąc w nieustannym pościgu. Biorą dodatkowe zlecenia i pracują po nocach, aby żyć na odpowiednim poziomie i atrakcyjnie spędzić urlop, a potem padają kompletnie wyczerpani. Mijają kolejne dni, a ojciec nie widuje się z dzieckiem, które tak bardzo go potrzebuje.

Każdy człowiek przejawia skłonność do powielania zachowań, sposobów reagowania swoich rodziców, co szczególnie wyraźnie widać w różnych sytuacjach wychowawczych. Dotyczy to zarówno pozytywnych jak i negatywnych aspektów postaw rodzicielskich. Mężczyzna oczekujący narodzin swojego dziecka, czy też już pełniący funkcję ojca, nie ucieknie przed tą rzeczywistością. Dlatego powinien zadać sobie pytania:, „Kim był (jest) mój tata?”, „Jak traktował mnie, gdy byłem małym chłopcem?”, „Jakie były jego relacje z mamą?”. Odpowiedzi na te pytania pozwolą nakreślić obraz - wzorzec ojca, wyniesiony z domu rodzinnego. Jaki wpływ na ojcostwo wywiera ten wzór, mogli przekonać się mężczyźni, którzy doświadczyli już porażek wychowawczych? Niejeden z niech szukając pomocy u psychologa i analizując swoje relacje z własnym dzieckiem, stwierdził: „Nie potrafię postąpić inaczej, mój ojciec też tak robił”.

Bardzo trudno jest pokonać w sobie ten schemat zachowań utrwalonych przez lata nawet, gdy przynosi ból, problemy i nieporozumienia. Jeśli np. ojciec takiego mężczyzny był zamkniętym w sobie mrukiem, który nigdy nie miał czasu dla syna i wcale z nim nie rozmawiał - podobną postawę może przyjąć ów syn wobec własnego dziecka (stwierdzi, że dzieckiem powinna zająć się żona, bo on ma ważniejsze sprawy do załatwienia). Skutkiem takiego postępowania będzie brak autentycznego kontaktu z dzieckiem. Gdy pojawią się problemy związane z wiekiem dojrzewania, syn czy córka nie przyjdą z nimi do ojca. Poszukają pomocy u obcych ludzi - kolegów, szefów nieformalnych grup lub uciekną w świat ułudy (narkotyki, alkohol). Może dojść do kolizji z prawem.

Na tym etapie rozwoju dziecka bardzo trudno jest nadrabiać stracony czas. Ojciec czuje się bezradny. Widzi, że dziecko wymknęło mu się spod kontroli. Rodzi to w nim agresję, a ta jeszcze bardziej oddala ich od siebie. Gdyby nawiązał kontakt z dzieckiem wcześniej, rozmawiał z nim, poświęcał mu czas, zapewne stałby się dla niego kimś ważnym, do kogo można zwrócić się w potrzebie. On jednak nie potrafił tego zrobić, bo nie miał odpowiedniego wzoru. Zauważmy, że ten niewłaściwy model ojca zostanie przeniesiony do następnego pokolenia (zabiorą go ze sobą dzieci tego taty i będą powielać w swoim życiu).

Nie ulega wątpliwości, że podstawą zbudowania bliskiej więzi między tatą i dziećmi jest czas, który wspólnie spędzają. Ojciec wciąż zapracowany, robiący karierę zawodową i wiecznie nieobecny albo tak zmęczony po pracy, że już nie ma ochoty na zajmowanie się synem, czy córką, nie może liczyć na podziw w oczach dzieci. One chcą być z tatą. Zagrać z nim w piłkę, wykonać wspólnie jakąś pracę, opowiedzieć o swoich kłopotach.

Model ojca zawiera w sobie również relacje z matką - żoną. Ten typ odniesienia do osób płci przeciwnej głęboko wpisuje się w psychikę syna, córki. Jeśli matka jest szanowana, kochana, szczęśliwa, to można mieć nadzieję, że chłopiec obserwujący takie stosunki między rodzicami będzie w przyszłości szanował swoją dziewczynę a później żonę, natomiast dziewczynka - jako nastolatka - odrzuci niestosowne formy zachowań swoich kolegów i w dorosłym życiu zwiąże się z takim mężczyzną, który - na wzór jej ojca - będzie ją szanował i uszczęśliwiał.

II.7.2.1. Ojciec i syn

Dziecko od najmłodszych lat życia "rejestruje" wszystko to, co dzieje się w jego otoczeniu. Chłopiec, przeżywający swój kontakt z ojcem, nieświadomie przejmuje jego sposób bycia, reagowania, spojrzenia na świat. A zatem każdy tata, wychowujący swego syna, ma okazję dostrzec w nim pewną część siebie (nie tylko w aspekcie fizycznym, ale też psychicznym, emocjonalnym). Jeśli ojciec jest człowiekiem opanowanym, prawdomównym, uczciwym, posiada pewną hierarchię wartości i zgodnie z nią żyje, można mieć nadzieję, że syn przejmie tę spuściznę i nawet, gdy zdarzy mu się odejść od tego modelu, będzie umiał wrócić, poradzi sobie z trudnościami.

Niestety synowie przejmują też negatywne wzorce. W praktyce poradniczej obserwuje się wiele "łańcuchów" nieszczęśliwych małżeństw, w których mężczyźni z pokolenia na pokolenie powielają wciąż te same błędy, uniemożliwiające utrzymanie związku (może to być np. niewłaściwy stosunek do podziału obowiązków domowych, sposób traktowania żony, itp.). Oczywiście zawsze można ten schemat przełamać i nauczyć się nowych sposobów postępowania, w czym służą pomocą psychologowie i terapeuci. Odpowiedzialność ojca za słowa, gesty, czyny jest olbrzymia - obejmuje życie jego syna, a nawet sięga następnych pokoleń.

Młody mężczyzna poprzez identyfikację z ojcem musi odseparować się psychicznie od matki. Silne związanie emocjonalne z matką sprawia, iż syn - przyszły mąż i ojciec - czuje się zagubiony, niepewny siebie i zbytnio zależny od kobiety. Zależność ta rani jednak jego męską dumę i rodzi wewnętrzny gniew, który zwykle szuka jakiegoś ujścia. Pracoholizm, alkoholizm, skłonności homoseksualne, męska brutalność, niedojrzałe relacje heteroseksualne, lęk przed dzieckiem i przymuszanie kobiety do aborcji - u wielu mężczyzn jest przejawem wewnętrznego konfliktu z kobietą, który bierze swój początek od konfliktu w relacji z matką.

Otóż chłopiec wychowywany wyłącznie przez matkę tworzy sobie, wspomniany uprzednio, spaczony obraz cech „prawdziwego mężczyzny”, do którego chce się za wszelką cenę upodobnić związku z czym nie chce naśladować w niczym zachowania się matki, uważając je za stosowne wyłącznie dla kobiet, po prostu „babskie”, a on przecież chce być za wszelka cenę prawdziwym mężczyzną. W wyniku takiej przekornej postawy chłopiec nie tylko nie chce naśladować pewnych specyficznych kobiecych sposobów zachowania się matki, ale w ogóle przeciwstawia się wszystkim zasadom, które matka mu wpaja i o ile matka zaszczepia mu zasady grzecznego zachowania w otoczeniu dorosłych i rówieśników, to przez przekorę wypływającą z protestu męskiego, zachowuje się agresywnie.

Istotnym elementem w kształtowaniu więzi między ojcem i synem są ich wzajemne oczekiwania. Dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym chcą, aby tatuś był w domu, zabierał je na spacery, wycieczki, do kina, żeby mogli coś razem zrobić. One naprawdę potrzebują kontaktu z ojcem. Dzięki temu mogą doświadczać ojcowskiej miłości i - co bardzo ważne - synowie mają okazję czuć się mężczyznami w czasie wspólnego naprawiania samochodu czy górskiej wyprawy. Właśnie wtedy „uczą się” męskości, wytrwałości, odwagi, podziwiają ojca, staje się on autorytetem.

Syn oczekuje od taty potwierdzenia swojej wartości i ważności, nie tylko wtedy, gdy osiąga sukcesy, ale również w przypadku porażek. Wielu ojców ma trudności w wyrażaniu miłości wobec swoich synów (może dlatego, że sami tego nie doświadczyli). Chłopcom jednak jest to niezwykle potrzebne. Pomaga im to budować obraz siebie jako kogoś wyjątkowego, kochanego, wartościowego. Ilu chłopców nigdy nie usłyszało od swojego taty: „Synu, jestem z ciebie dumny, kocham cię”. Jeśli dojdzie do tego przytulenie, uścisk dłoni czy poklepanie po ramieniu, mały mężczyzna poczuje się tak, jakby mu skrzydła wyrosły z ramion. Owoce tego zbierze również ojciec, gdy syn wkroczy w burzliwy okres dorastania. Wysoka samoocena i więź z tatą - autorytetem pozwoli mu uniknąć wielu błędów.

Wraz z wiekiem oczekiwania synów wobec ojców zmieniają się. Pewien młody mężczyzna opowiadał o swoim tacie: „Gdy byłem małym chłopcem, zawsze mogłem na niego liczyć. Pomagał mi we wszystkim. Czułem się kochany i szczęśliwy. Teraz - kiedy mam poważne problemy - chciałbym, aby pomógł mi jak mężczyzna mężczyźnie.” Ojcem jest się przez całe życie dziecka, a miłość ojcowska musi dojrzewać, ewoluować. Dorastającemu chłopcu nie wystarczy poklepanie po ramieniu i stwierdzenie "jakoś to będzie". Oczekuje on konstruktywnych rozwiązań, wspólnej analizy problemu, męskiego spojrzenia na rzeczywistość. Mężczyzna jest reprezentantem świata rozsądku, opanowania i odwagi. Takiego wzoru oczekują synowie, to imponuje młodym chłopcom i pomaga im w okresie dojrzewania.

Ojcowskie oczekiwania wobec synów są często próbą narzucenia dziecku własnych, niespełnionych pragnień i ambicji np.:, „Jeśli ja nie mogłem zostać prawnikiem, to mój syn musi nim być”. Jest to tłamszenie indywidualności chłopca, brak szacunku dla jego osoby. Oczywiście obowiązkiem taty jest mobilizowanie dziecka do wysiłku, rozwoju, zawsze jednak zgodnie z faktycznymi możliwościami potomka. Często właśnie ojcowie żądają od kilkuletnich synków, aby nie płakali, byli twardzi, hardzi i nieugięci, a potem - gdy nastolatek ucieknie z domu i wejdzie w kolizję z prawem - dziwią się. A dziecko po prostu oddaje to, co wcześniej otrzymało.

Podstawowym zadaniem ojca wobec syna jest wychowanie go na dojrzałego, odpowiedzialnego i zdolnego do miłości mężczyznę, a najlepszym sposobem osiągnięcia tego celu jest własny przykład. Dlatego pracę nad dzieckiem trzeba zacząć od siebie.

II.7.2.2. Ojciec i córka

Ojciec jest wzorem mężczyzny dla swoich dzieci. Jeśli ma córkę, jego odpowiedzialność za typ męski, jaki prezentuje, wzrasta znacząco, bowiem związek córki z tatusiem jest szczególny, jedyny w swoim rodzaju. Przede wszystkim ojciec to pierwszy mężczyzna w życiu dziewczynki (w sensie emocjonalnym i psychologicznym). Jest on uosobieniem męskości. Wkraczając w dorosłe życie, będzie porównywała z nim każdego mężczyznę, który okaże jej względy.

W wypadku oddziaływania ojca na córki mamy do czynienia z tym samym typem mechanizmów psychicznych, co w przypadku oddziaływania ojca na syna, a mianowicie z tzw. modelowaniem. I pomimo tego, że córka więcej na ogół cech zachowania się przejmuje od matki (pamiętajmy, bowiem, że ludzie tej samej płci są bardziej, dokładniej i szybciej naśladowani), niemniej jednak szereg cech zachowania się przejmuje również od ojca.

Do cech zachowania się ojca, które oddziałuje nie tylko na synów, lecz i na córki, należy przede wszystkim zrównoważenie psychiczne. Tak zwany normalny mężczyzna, jak to wtedy podkreślano, powinien przejawiać w większym niż kobieta stopniu zrównoważenie psychiczne, co w życiu codziennym najczęściej wyraz się w sprawiedliwym, bezemocjonalnym osądzie wielu wydarzeń, zarówno dobrych, jak i złych. To bywa z reguły największym czynnikiem kształtującym tożsamość dzieci obojga płci.

Dziewczynka - wrażliwa, uczuciowa, delikatna - w szczególny sposób oczekuje miłości i afirmacji ze strony taty. Istotne jest, aby już jako niemowlę była przytulana, noszona, głaskana przez ojca. Dotyk męskich dłoni (pełnych miłości) da jej poczucie bezpieczeństwa. Typowy jest widok kilkuletniej córki, wdrapującej się na kolana taty. Oczekuje ona przytulenia, pocałunku, mocnego ojcowskiego uścisku. Ojcowie różnie reagują na te objawy czułości. Często nie wiedzą jak się zachować. O ile objęcie miłością małego dziecka nie jest kłopotliwe, o tyle gesty czułości wobec nastoletniej córki wprawiają niejednego tatę w zakłopotanie. Tymczasem dorastająca panna jest tak samo spragniona kontaktu z ojcem jak kilkuletnia dziewczynka. Uczucie wyrażane przez dotyk ma dużo większą moc niż mądre kazanie. Córka przytulana przez ojca, znajdująca w nim oparcie, schronienie, obronę buduje w swej psychice obraz siebie jako osoby wartościowej, potrzebnej, silnej wewnętrznie, zdolnej do radzenia sobie z problemami. Co więcej - to właśnie tata uczy ją akceptacji dla jej kobiecości. Wystarczą tu proste słowa i gesty: „Bardzo ładnie dziś wyglądasz, masz śliczną sukienkę”, a jeśli - z okazji urodzin - córeczka dostanie od niego bukiet róż, będzie najszczęśliwszą kobietą na ziemi. Nie dziwmy się, jeśli taka panienka (w wieku 4-5 lat) zapyta: „Tatusiu, jak urosnę, ożenisz się ze mną?”

Dziewczynki, które nigdy nie zaznały ojcowskiej czułości, nie usłyszały pochwały, mają często w okresie dorastania ogromne problemy z właściwym stosunkiem do mężczyzn. Smutne historie wielu młodych dziewcząt oczekujących dziecka, porzuconych, tułających się po domach samotnych matek, są tego dowodem. Większość z nich w wieku 13-15 lat bez wahania oddała się przypadkowo spotkanemu mężczyźnie, tylko, dlatego, że ją przytulił, pogłaskał po głowie i powiedział: „Kocham Cię maleńka”. One nigdy nie usłyszały tego od swoich ojców. Córka nieobdarzona czułością przez tatę, będzie jej szukała u innych mężczyzn, którzy chętnie to wykorzystają. W głębi swej istoty czuje się ona bezwartościowa, gorsza od innych. Zwracając na siebie uwagę mężczyzn, wzbudzając ich zainteresowanie, zyskuje (przejściowo) zapewnienie o swojej atrakcyjności, co pomaga jej podnieść samoocenę i zaspokoić niespełnione marzenie o prawdziwej miłości, której zabrakło w dzieciństwie. Ilu dramatów można by uniknąć, gdyby ojcowie chcieli okazać tę miłość swoim córkom.

Dojrzałe ojcostwo jest jedyną szansą na prawidłowy rozwój dzieci: ojciec wdraża je do przestrzegania norm społecznych, tworzy warunki do zaspokajania ich potrzeby bezpieczeństwa, daje im oparcie i wzmacnia samoocenę. Dobry kontakt emocjonalny z ojcem w okresie dzieciństwa i dojrzewania staje się fundamentem równowagi emocjonalnej i poczucia bezpieczeństwa na całe późniejsze życie, zarówno u dziewcząt jak i u chłopców.

Ojcostwo jest też dla samego mężczyzny szansą na rozwój i spełnienie. Praca zawodowa daje, co prawda mężczyźnie możliwości doskonalenia się, ale jest to rozwój niepełny. Nie ma zwykle tam miejsca na realizowanie takich cech jak opiekuńczość, cierpliwość, czułość, wyrozumiałość. Te cechy mężczyzna najpełniej może rozwinąć w rodzinie, zwłaszcza w kontakcie z dziećmi.

Nie znaczy to, że ojciec ma zastępować w rodzinie matkę. Tutaj wymienność nie jest możliwa: ojciec nie jest w stanie zastąpić matki, tak jak matka nie jest w stanie wejść w rolę ojca. W rozwoju dziecka powinni być obecni oboje rodzice. Każde z nich, bowiem, w sposób specyficzny dla swojej płci oddziałuje na dziecko. Żadne z rodziców nie jest ważniejsze ani lepsze, uzupełniają się oni w sposób komplementarny, a co więcej, potrzebni są oni dziecku razem jako związek osób. Bowiem to, co jest najważniejsze dla prawidłowego rozwoju dziecka, to nie tyle osoba matki czy ojca, ale łącząca ich więź, będąca wzorem relacji z innymi ludźmi. Dlatego pierwotnym zadaniem każdego ojca, jest być dobrym mężczyzną, a zadaniem matki, jest przede wszystkim realizować swoją kobiecość.

II.7.3. Kreowanie współczesnego ojca w polskich mediach

W polskich mediach przeważają tradycyjne wzorce ojcostwa. Wyobrażenia ojca okazują się głównie wzorami męskiej dominacji w rodzinie.

Postaram się zrekonstruować i przeanalizować obraz ojca, wyłaniający się z polskich mediów. Wskażę, w jaki sposób jest on pokazywany w innych środkach masowego przekazu, na przykład w Katechizmie Kościoła Katolickiego (1994), czy podręcznikach szkolnych, oraz odwołam się do wybranych przykładów.

W kulturze współczesnej istnieją dwa konkurujące ze sobą paradygmaty męskości. Tradycyjny ujmuje męskość jako dominację i specjalizację w określonych dziedzinach. Opiera się na dualizmie ról płciowych, asymetryczności cech męskich i kobiecych. Wymaga od mężczyzny podporządkowywania sobie innych mężczyzn, kobiet i dzieci. Oznacza przymus tłumienia uczuć i emocji, broni mężczyźnie wstępu do pełni ludzkich doświadczeń. Nowy paradygmat męskości akcentuje równość oraz partnerstwo mężczyzn i kobiet, uznając te wartości za fundamentalne w tworzeniu nowego ładu społecznego. Dewizą życiową mężczyzny staje się współdziałanie, a nie dominacja, jest on partnerem dla kobiet i dzieci. Nowy paradygmat pozwala na eksponowanie zarówno cech męskich, jak i kobiecych, pozwala osiągnąć pełnię indywidualnego potencjału człowieka. Wizerunki ojców, występujące w polskich mediach, są pochodną dwóch odmiennych wizji męskości. Wzory ojca można podzielić na dwie kategorie: pierwsza kategoria związana jest z tradycyjnymi wyobrażeniami ojcostwa, druga zaś z nową koncepcją ojca.

Tradycyjny model rodziny zakłada, że ojciec pracuje zawodowo, a matka zajmuje się domem i dziećmi. Mężczyzna dzięki temu, że spełnia rolę żywiciela rodziny, nie musi angażować się w opiekę nad dzieckiem i prace domowe - są to obowiązki kobiety. Takie wyobrażenia ról męskich i kobiecych często pojawiają się w polskich mediach. W naszym kraju podstawową rolą, jaką przypisuje się mężczyźnie, jest rola ojca, który zabezpiecza byt materialny rodzinie. Nie jest przy tym ważna satysfakcja osobista mężczyzny z wykonywanej pracy i jego ambicje, najważniejsze by mógł zapewnić rodzinie odpowiednie warunki. Ojcowie, którzy nie mogą temu zadaniu podołać, są prezentowani jako nie w pełni wartościowi mężczyźni. Co więcej, w Polsce po 1989 roku lansuje się wzór ojca jako jedynego żywiciela rodziny. Sugeruje się, iż najlepiej byłoby, żeby mężczyzna zarabiał tyle, aby jego żona nie musiała pracować zawodowo i mogła poświęcić się wyłącznie dzieciom i domowi. Ten model propagowali posłowie AWS-u podczas debaty sejmowej na temat równego statusu płci (marzec 1999) oraz poświęconej urlopowi rodzicielskiemu (kwiecień 2001). Wzór żywiciela rodziny jest również widoczny w podręcznikach do przysposobienia do życia w rodzinie i do wychowania do życia w rodzinie. Kobietom odmawia się prawa do realizowania w sferze zawodowej i publicznej.

Przywództwo mężczyzny w rodzinie wiąże się ze stereotypowym postrzeganiem męskości. Wzór głowy rodziny podkreśla wartość władzy i dominacji nad pozostałymi członkami rodziny. Mężczyzna kieruje poczynaniami żony, która zajmuje się domem i dziećmi. Mąż powinien mieć szacunek dla żony, co nie oznacza, że wspólnie z nią podejmuje decyzje, do niego należy ostatnie słowo. We wzorze tym akcentuje się wyższość płci męskiej. Mężczyzna, będący głową rodziny, ze względu na swoją przywódczą rolę ma prawo wyboru, czy angażować się w prace domowe (na ogół tego nie czyni, pozostawiając to żonie), czy nie. Wzór głowy rodziny jest eksponowany w polskich telenowelach (Klan, Złotopolscy) i serialach (Na dobre i na złe), reklamach telewizyjnych (np. Hestia, Orlen), ale również w podręcznikach szkolnych i Katechizmie. W reklamie bardzo rzadko pokazuje się ojców przy pracach domowych. Większość spotów przedstawiających mężczyzn, wykonujących kobiece czynności, takie jak: sprzątanie, pranie, sugeruje, że są to zajęcia niepoważne dla mężczyzn. "Prawdziwy" mężczyzna jest chroniony przed tego typu pracami. W filmach i w reklamie mężczyźni są często prezentowani jako posiadacze nowoczesnych urządzeń: drogiego samochodu, komputera przenośnego, za pomocą których mogą wykonywać obowiązki zawodowe i dzięki którym budują swój prestiż nie tylko w pracy, ale również wśród rodziny. Wzorzec mężczyzny jako głowy rodziny, który wymaga od niego dominacji w rodzinie, potwierdza nierówność statusu mężczyzn i kobiet.

Wychowanie dzieci w rodzinie może być realizowane w różny sposób. W tradycyjnym modelu wychowania zakłada się, iż ojciec z racji tego, że jest mężczyzną, posiada naturalny autorytet u dzieci. Powinny one okazywać mu szacunek i respekt. Uczestniczy on w wychowywaniu dziecka, ale inaczej niż matka. Musi być stanowczym wychowawcą, opierającym się na męskim autorytecie, a nie partnerem lub opiekunem dzieci. Wzór srogiego wychowawcy akcentuje funkcję instrumentalną i kontrolną. Ojciec jest emocjonalnie odległy od dzieci, nie zajmuję się fizyczną opieką, bowiem funkcje emocjonalne i opiekuńcze wypełnia kobieta. Mężczyzna dyscyplinuje dzieci, bywa groźny i karzący.

Wzór srogiego wychowawcy występuje w podręcznikach do przysposobienia do życia w rodzinie, jest on również obecny w telenoweli Klan. Główny bohater, Paweł Lubicz, próbuje żelazną ręką wychowywać swoje córki: nie toleruje ich wielu zachowań, strofuje je i karze. W Katechizmie akapity poświęcone obowiązkom rodzicielskim, sugerują, iż współczesny Kościół chciałby widzieć w ojcu wychowawcę, który nie zawaha się karcić, a nawet użyć siły fizycznej wobec swoich dzieci. Zaskakujące jest również to, że w części Obowiązki rodziców w ogóle nie wspomina się o córkach, mówi się jedynie o relacji między ojcem i synem. Niektóre programy publicystyczne także lansują tradycyjny model wychowania, na przykład Credo, Fronda. W odcinku Frondy zatytułowanym "Kryzys ojcostwa" (2 września 1999, TVP 1), zwrócono uwagę na potrzebę stosowania kar przez ojca, by prawidłowo ukształtować moralność dziecka. W programie skrytykowano szwedzki model rodziny i wychowywania dzieci, w którym ojcowie są partnerami swoich dzieci.

Wzorzec wychowania, bazujący na stosowaniu zakazów i kar, w którym dziecko nie jest traktowane podmiotowo, lecz instrumentalnie, nie zawsze przynosi pożądany skutek. Zgubienie pozytywnego przekazu emocjonalnego zubaża relacje między ojcem i dzieckiem, powodując frustrację dziecka, które potrzebuje ojcowskiej miłości i szacunku. Miłość dziecka do ojca nie jest uzależniona od stosowania przez niego zakazów i kar, ale od jakości i intensywności kontaktów emocjonalnych między dzieckiem a rodzicem, na co we wzorze srogiego wychowawcy jest bardzo mało miejsca.

W Polsce obok wzoru srogiego wychowawcy istnieje wzorzec ojca jako partnera dziecka. Nowy wzór pokazuje, że wychowywanie może się opierać nie tylko na utrzymywaniu rygoru, ale także na traktowaniu dziecka jako partnera, któremu należy tłumaczyć, dlaczego powinno postępować lub nie postępować w określony sposób. Postawa ojca polega na pomaganiu. Wzorzec ten jest trudny w realizacji, wymaga od mężczyzny wiele wysiłku, ale daje możliwość rozwijania głębokich więzi emocjonalnych z dzieckiem.

Wzór ojca jako partnera dziecka pojawił się w serialu „Tata a Marcin powiedział” emitowanym w latach 1995-1997 w telewizji publicznej. Bohaterami serialu są 12-letni chłopiec i jego ojciec. Chłopak zadaje ojcu trudne pytania, a ten zawsze stara się na nie rzeczowo odpowiadać. Mężczyzna tłumaczy synowi, dlaczego jego zachowanie było niewłaściwe, nigdy nie używa wobec niego siły fizycznej. Nowy wzorzec ojcostwa jest również propagowany w piosenkach zespołu Arka Noego. Zespół, w którym piosenki o treściach katolickich śpiewają dzieci polskich muzyków rockowych, odniósł niebywały sukces. Występujący w tekstach Arki Noego wizerunek ojca - czułego i wyrozumiałego - bardzo się różni od propagowanego w Katechizmie wzoru srogiego wychowawcy. Partnerską relację między ojcem a kilkunastoletnim synem przedstawiono również w pierwszych odcinkach serialu na Dobre i na złe. Główny bohater, Jakub, nie ogranicza się tylko do krytykowania niewłaściwego postępowania syna, ale stara się zrozumieć motywy, które nim kierowały.

W polskiej telewizji od 2000 roku zaczęło pojawiać się coraz więcej spotów (np. Handlobank, Master Card, Ultra Doux, Nivea Baby, Gerber, Bobo Frut), przełamujących stereotyp mężczyzny, akcentujących funkcje opiekuńcze i emocjonalne ojca. Duża część tych reklam nie powstała w Polsce. Ważne jest jednak, że pojawiły się tak licznie w naszym kraju, gdyż w latach 90. W olbrzymiej większości filmów reklamowych, emitowanych przez polskie stacje telewizyjne dziećmi zajmowały się matki, a pokazywanie ojca w roli opiekuna małego dziecka było czymś wyjątkowy. Innym przykładem świadczącym o tym, że wzór mężczyzny jako opiekuna małego dziecka zaczyna być coraz bardziej popularny, może być zachowanie dziennikarza Krzysztofa Skowrońskiego, który w programie Tok-Szok (23 grudnia 1998, Polsat) wystąpił z rocznym synem, trzymanym na rękach. Stwierdził, że najważniejsza w jego życiu jest rodzina. Wzór opiekuna często pojawia się również w prasie. W lipcu 2001 roku czasopismo Na żywo, na pierwszej stronie zamieściło zdjęcie aktora Piotra Szwedesa przytulającego kilkumiesięczną córeczkę. W magazynie Elle zamieszczono wywiad z piłkarzem Jarosławem Bieniukiem (partnerem aktorki Anny Przybylskiej). Opisując swoją wizję ojcostwa, mówi, że ojciec powinien być przede wszystkim troskliwy i dbać o wszechstronny rozwój dziecka. Można zaryzykować tezę, że w ostatnich kilku latach w Polsce pojawiła się "moda" na pokazywanie mężczyzn w roli opiekuna dziecka.

W tym miejscu należałoby wspomnieć o problemie przyznawania ojcom prawa do pełnej opieki nad dzieckiem. W większości wypadków, niezależnie od woli rodziców, sądy przyznają to prawo matkom. Problem ten został pokazany w filmie Macieja Ślesickiego Tato, w którym przedstawia się walkę ojca o prawo do opieki nad kilkuletnią córką. Antyfeministyczny wydźwięk filmu (wiele kobiet to postaci negatywne), jak też metody wychowawcze stosowane przez ojca (np. uczenie kilkuletniej córki, by stosowała przemoc fizyczną wobec dokuczających jej rówieśników), pozostawiają wiele wątpliwości.

Problem samotnego ojcostwa poruszono w programie z cyklu Życie moje (2 stycznia 2000, TVP 1). Zaprezentowano w nim kilkunastu ojców samotnie wychowujących dzieci. Przedstawieni ojcowie, potwierdzają tezę o androgyniczności istoty ludzkiej, pokazują również, że mogą wypełniać funkcje tradycyjnie przypisane kobietom. Przeczy to twierdzeniu, że tylko kobiety są w naturalny sposób predysponowane do opieki nad dziećmi.

W polskich mediach przeważają tradycyjne wzorce ojcostwa. Wyobrażenia ojca okazują się głównie wzorami męskiej dominacji w rodzinie. Tradycyjne wizerunki męskości lansowane w Polsce (żywiciel rodziny, głowa rodziny, srogi wychowawca), bronią mężczyźnie wstępu do pełni doświadczeń ludzkich i wykluczają partnerskie relacje z kobietami. Nie pozwalają mężczyznom na otwartość emocjonalną, ograniczają możliwość nawiązania głębokich więzi uczuciowych z dziećmi. Zdaniem wielu autorów najważniejszą przyczyną zagubienia i problemów tożsamościowych mężczyzn, jest załamanie procesu przekazu pozytywnego wzorca męskości przez ojca synowi (zob. np. Eichelberger, 1998). Można powiedzieć, iż stereotyp męskości - a do niego sprowadza się duża część wzorów ojca - okalecza mężczyznę. Wielu mężczyzn w naszym kraju nie jest w stanie podołać zadaniu żywiciela rodziny. Może to rodzić frustrację i co za tym idzie agresję, przemoc i powodować patologie rodzinne. Dlatego rozsądne wydaje się propagowanie rozwiązań alternatywnych: bardziej zrównoważonego udziału mężczyzn i kobiet zarówno w sferze rodzinnej, jak i zawodowej.

III. Matka, czyli ojciec- samotne ojcostwo

Procesy industrializacji i urbanizacji, zapoczątkowane w XX wieku, gruntownie przeobraziły życie społeczeństw.

Heterogenizacja i relatywizacja norm etyczno- obyczajowych, postępująca atomizacja społeczna przyczyniły się do wzrostu liczby rodzin niepełnych. Statystyki donoszą, że co roku przybywa około 100 tys. rodzin niepełnych. Tworzą je: około 35 tys. matek rodzących dzieci pozamałżeńskie, około 30 tys. osób rozwiedzionych opiekujących się dziećmi, dziećmi około 35- 40 tys. dzieci po utracie jednego lub obojga rodziców. W Polsce w rodzinach niepełnych żyje ok. 1 mln 200 tys. osób dorosłych, a wychowuje się w nich ok.2 mln dzieci( ponad 1 mln stanowią samotne matki, a ok. 120 tys. samotni ojcowie).

Podstawowymi czynnikami determinującymi powstawanie i rozmiary zbiorowości rodzin niepełnych są:

• rozwiązanie małżeństwa przez rozwód lub separację

• śmierć współmałżonka

• urodzenia pozamałżeńskie

• czasowa nieobecność jednego z rodziców

W takich właśnie rodzinach niepełnych, na skutek np. rozwodu, separacji, porzucenia czy śmierci, styl życia ulega poważnej zmianie. Powstają komplikacje spowodowane konfliktami między rodzicami, przechodzeniem dziecka od jednego rodzica do drugiego, brakami finansowymi, trudnościami w zapewnieniu u dziecka prawidłowej opieki. Każdy typ rodziny rozbitej wywiera specyficzny, ujemny wpływ na poszczególnych członków rodziny.

Samotny rodzic musi zmagać się z codziennością i problemami, jakie niesie za sobą samotne rodzicielstwo: kłopoty zdrowotne dzieci, kłopoty wychowawcze, pomoc w lekcjach, łączenie pracy zawodowej z codzienną opieką i zazwyczaj znaczne obniżenie stopy życiowej dopełniają obrazu rzeczywistości.

Przejdźmy teraz do rozważenia sytuacji rodziny niepełnej, w której brak jest matki, czyli samotnego ojcostwa. Rodzin tego typu wciąż przybywa. Dane z 1988 roku mówią, że prawie co siódme dziecko w Polsce dorastało w rodzinie niepełnej, a co dziewiąte znajdowało się na utrzymaniu samotnej matki lub ojca.

Poniższe rozważania dotyczące samotnego ojcostwa i wynikających z tego problemów oparto na wynikach najnowszych badań autorów amerykańskich, opublikowanych w specjalnym wydaniu amerykańskiego periodyku „Marriage & Family Review”.

Marilyn Inhinger-Tallman dokonała analizy informacji o rodzinach niepełnych, kierując się jakością życia oraz dobrostanem, czyli pomyślnością rodzin. Pomyślność (dobrostan) rodziny zdefiniowano jako stopień, w jakim jej członkowie są zdolni angażować się właściwie i z powodzeniem w związki interpersonalne, w aktywność zawodową i zabawę, względnie wolni od społecznie szkodliwego zachowania, obciążających emocji i złego stanu zdrowia. Dobra jakość życia natomiast oznacza życie w środowisku i warunkach, w których największy stopień pomyślności jest zapewniony dla wszystkich członków rodziny. Autorka przeanalizowała informacje zaczerpnięte z różnych badań na trzech poziomach:

• społecznym (instytucjonalnym),

• socjopsychologicznym (interpersonalnym),

• osobniczym (indywidualnym).

Pierwszy poziom, instytucjonalny, obejmuje system prawny, ekonomiczny, edukacyjny oraz politykę społeczną państwa. Jeżeli wydarzeniem zapoczątkowującym samotne rodzicielstwo jest rozwód bądź separacja, w życie rodziny wkracza prawo. Istnieje konieczność ustalenia sposobu sprawowania władzy rodzicielskiej nad dzieckiem przez jedno z rodziców lub oboje, wysokości świadczeń alimentacyjnych oraz sposobu kontaktowania się z dzieckiem tego rodzica, który nie sprawuje nad nim bezpośredniej pieczy. Kontakty te są bardzo ważne dla stanu emocjonalnego dziecka.

Po rozwodzie maleją dochody samotnych rodziców, szczególnie samotnycl5 matek, często poniżej granicy ubóstwa. Pomimo iż coraz częściej ojcowie uzyskują prawo sprawowania bezpośredniej pieczy nad dzieckiem, to jednak wciąż nie jest to dla nich wystarczającym sukcesem. Przyznanie świadczeń alimentacyjnych dla ojców raczej nie jest społecznie oczekiwane. Ojcowie zachowują się zgodnie z tymi oczekiwaniami i rzadko dążą do uzyskania prawa sprawowania bezpośredniej pieczy nad dzieckiem i świadczeń alimentacyjnych na jego rzecz. Ojcu najtrudniej pogodzić pracę i opiekę nad dzieckiem. Jeżeli nie mogą realizować się w pracy w takim zakresie, w jakim chcieliby, może to odbijać się na ich samoocenie, jak również na finansach.

Problemem jest także znalezienie odpowiedniej osoby opiekującej się dziećmi. Dużą pomoc otrzymują ojcowie od rodziny. Trudniej jest im sprawować pieczę nad dziećmi młodszymi, zwłaszcza w wieku 5-11 lat. Ihinger-Tallman powołuje się na pogląd Burgess, która twierdzi, że ojcowie interesujący się edukacją szkolną dzieci pomagają im osiągnąć wyższą stabilność emocjonalną i umysłową.

Wreszcie polityka społeczna państwa to kolejny czynnik instytucjonalny mający wpływ na pomyślność samotnego rodzica i jego dziecka.

Drugi poziom analizy Ihinger-Tallman obejmuje związki interpersonalne samotnego rodzica. Są to związki z krewnymi, przyjaciółmi, byłym współmałżonkiem, ewentualnie także z aktualnym partnerem. Dane wskazują, że po rozwodzie, a także po śmierci jednego z rodziców, interakcje społeczne znacznie się obniżają. Rezultatem tego jest często większa podatność na zranienie, co pociąga za sobą słabsze psychologiczne reakcje przystosowawcze. Zintegrowanie z siecią powiązań społecznych zmniejsza stres, rodzic więcej uwagi poświęca dziecku, właściwie na nie reaguje oraz jest zainteresowany jego rozwojem.

Burgess pisze o samotności wdowca po śmierci żony. Wynika ona z nieumiejętności mówienia o własnych uczuciach, ale także unikania przez większość mężów rozmów o śmierci żony. Ihinger-Tallman natomiast powołując się na poglądy Donatiego wskazuje na wycofywanie się po rozwodzie z kontaktów przez znajomych, z obawy o posądzenie o stronniczość.

W samotnym rodzicielstwie po rozwodzie bądź separacji bardzo ważną rolę odgrywa rodzic nie sprawujący opieki. Poprawne stosunki z byłą żoną przyczyniają się do adaptacji rodziny samotnego ojca. Rodzic nie sprawujący opieki jest nadal ważny z tego powodu, że związek mentalny i emocjonalny dziecka z rodzicem „dochodzącym” nadal trwa, a ponadto często samotny rodzic jest uzależniony finansowo od byłego współmałżonka nie sprawującego opieki.

Inny problem stanowią związki z kobietami. Wielu autorów podaje trudności w nawiązywaniu tych związków. Trudności te zapewne wynikają z niedostatecznego przystosowania się do nowej sytuacji, co u mężczyzn rozwiedzionych może wynikać z nie pogodzenia się z odejściem żony, nacisków dzieci na pogodzenie się rodziców, u wdowców zaś z miłości i lojalności, którą nadal odczuwają w stosunku do zmarłej małżonki. Wielu z nich czuje się ograniczonymi spełnianiem obowiązku opieki nad dziećmi, jak również nieakceptowaniem przez dzieci obcej kobiety w domu. W wielu przypadkach proces przystosowania się ojców rozpoczyna się dopiero po kilku miesiącach od rozstania i nie kończy przed upływem trzech lat.

Trzeci poziom analizy dobrostanu rodziny niepełnej dotyczy cech indywidualnych samotnego rodzica. Różni autorzy wymieniają takie czynniki, jak: zdrowie psychiczne, emocjonalne i fizyczne, zdolność do adaptacji, zrozumienie i ocena okoliczności, a także poczucie kontroli nad swoim życiem. Według Greif lepsze przystosowanie do nowych warunków zaobserwowano u ojców, którzy chcą być opiekunami dzieci, a nie tylko godzą się na tę rolę. Ojcowie zwracają uwagę, że dzieci są bardziej samodzielne i częściej pomagają w domu.

Burgess, omawiając proces adaptacji wdowca do nowej roli, wskazuje na to, iż musi on najpierw poradzić sobie ze swoimi uczuciami, aby móc pomóc dzieciom. Autorka pisze, iż często w tym okresie ojcu i dzieciom potrzebna jest psychoterapia.

Greif przytacza pogląd, iż problemem często poruszanym przez ojców była także niedostateczna ilość czasu, który mogli poświęcić dzieciom. Wejście w rolę samotnego rodzica wymaga również od mężczyzny określenia się na nowo w roli ojca i mężczyzny. Powołując się na pogląd Mendesa wskazuje problemy ojców występujące ze względu na wiek i płeć dzieci. Łatwiej otwarcie okazać uczucia młodszym dzieciom. Ojcowie wychowujący córki wyrażali otwarcie troskę związaną z ich seksualnością. Greif stwierdza, że choć ojcowie mają więcej wątpliwości dotyczących wychowania córek, to niekoniecznie mają z tym więcej problemów. Problemy z seksualnością dzieci mogą pojawić się później, w okresie adolescencji.

Istotnym czynnikiem w samotnym ojcostwie jest czas. Badania ojców, którzy pozostali samotni przez trzy lata po rozwodzie, wykazują wzrost oceny siebie jako rodzica. To samo dotyczy wdowców. Wyrażają oni satysfakcję z dobrego przystosowania się do pełnienia nowej roli. Z czasem można bardziej odczuwać samotność, jeśli niknie nadzieja na nowy związek, który był oczekiwany.

Największą chyba przeszkodą w uzyskaniu przez ojca prawa do sprawowania bezpośredniej pieczy nad dzieckiem jest powszechnie funkcjonujący stereotyp głoszący, iż to matka jest najlepszą opiekunką dla dzieci, ojciec zaś z racji swoich cech i umiejętności zupełnie nie jest predestynowany do tej roli. Powoli mity te są obalane. Mają na to wpływ przemiany społeczno-obyczajowe oraz sytuacja na rynku pracy, a także sami ojcowie; czując się równoprawnymi rodzicami, domagają się należnych im praw.

W USA istnieje wiele organizacji zrzeszających samotnych rodziców. Wydawane są czasopisma służące im radą, specjalistyczną pomocą, umożliwiające kontakty i wymianę doświadczeń.

W Polsce sytuacja samotnego rodzica jest o wiele trudniejsza, szczególnie samotnego ojca, chociażby z braku dostępu do informacji i niskiej społecznej wiedzy na ten temat. Przyczyną samotnego ojcostwa w Polsce jest przede wszystkim wdowieństwo. Wciąż jeszcze, w wyniku rozwodu, sprawowanie bezpośredniej pieczy nad dzieckiem jest powierzane matkom. Dopiero od niedawna działa Stowarzyszanie Obrony Praw Ojców organizacja założona przez ojców, którzy nie godzą się z tą sytuacją i chcą ją zmienić.

Przedstawione badania jasno wykazały, że rodziny samotnych ojców są w stanie właściwie funkcjonować. Jak pisze Burgess, ojcowie kontynuując tradycyjną rolę zaopatrywacza rodziny, są w stanie zapewnić dzieciom czułą, pełną miłości opiekę, zaspokajając ich emocjonalne i fizyczne potrzeby.

Ihinger-Tallman wyróżniła trzy najważniejsze czynniki mające wpływ na pomyślność rodzin samotnych rodziców. Są to: wsparcie społeczne, środki ekonomiczne i cechy psychiczne samotnego rodzica.

Najtrudniej pogodzić samotnemu ojcu wymagania związane z pracą zawodową z opieką nad dziećmi. Po rozwodzie lub owdowieniu znacznie maleją interakcje społeczne, co niekorzystnie wpływa na proces przystosowania się do nowej roli oraz pogłębia izolację samotnego rodzica. Wsparcie ze strony rodziny, przyjaciół lub sąsiadów jest więc bardzo potrzebne. Dla ojców po rozwodzie źródłem problemów są także stosunki z sądem. Wskazują oni stronniczość sądów w orzekaniu o powierzeniu bezpośredniej pieczy nad dzieckiem na korzyść matki. Wdowcom natomiast trudniej przebrnąć przez pierwszy okres żałoby. Wiąże się to niewątpliwie z szokiem, jakim jest śmierć bliskiej osoby, nieodwracalnością śmierci oraz trudnością w wyrażaniu własnych uczuć.

Natomiast najmniej problemów mają samotni ojcowie z prowadzeniem gospodarstwa domowego. Po pierwszym okresie zaburzeń w funkcjonowaniu rodziny na tym poziomie przystosowują się i czynności, których dotychczas nie wykonywali, przestają być kłopotliwe. Otrzymują także większą pomoc od dzieci.

Jak wykazały badania, problemy napotykane w obrębie rodziny są liczne i zróżnicowane, nie ma żadnej prostej recepty, która sprawdziłaby się w każdym przypadku. Nowa rola jest wyzwaniem dla samotnego ojca. Na to czy jej sprosta ma wpływ nie tylko on sam, ale także środowisko, w którym żyje - poprzez lokalny system wsparcia społecznego oraz państwo, którego jest obywatelem przez odpowiednią politykę społeczną i prawodawstwo.

IV. Ojcostwo w aspekcie prawnym

”Równe prawa i obowiązki, o których mowa w ust. 1, oznaczają w szczególności zakaz dyskryminacji mężczyzn pragnących zająć się wychowaniem lub opieką nad dziećmi także w razie nieistnienia małżeństwa”.

Art. 9 ust. 2

W ostatnim rozdziale chciałabym przedstawić w jaki sposób polskie prawo odnosi się do praw ojca, czy jego rola jest ograniczona i w jaki sposób może on dowieść swojego ojcostwa.

IV.1.Czy polskie sądy dyskryminują ojców?

Jednym z wymogów przystąpienie Polski do Unii Europejskiej było ujednolicenie naszego prawodawstwa z obowiązującym w krajach piętnastki. Wyrazem tego jest między innymi próba wprowadzenia jednoznacznych regulacji prawnych zakazujących dyskryminacji ze względu na płeć we wszelkich obszarach życia społecznego. Pod koniec roku 2002 rozpoczęły się w naszym parlamencie prace nad ustawą o równym statusie kobiet i mężczyzn. Projekt ustawy, którego autorkami jest parlamentarna grupa kobiet, trafił do Senatu i po wprowadzeniu poprawek został w połowie grudnia skierowany do Sejmu. Projekt ten w trakcie prac w Senacie wzbudzał wiele kontrowersji, o czym można przekonać się śledząc stenogramy z posiedzeń odpowiednich komisji. W trakcie prac senackich wprowadzono jednak do niego poprawki, które w dużej mierze zatarły to niepokojące wrażenie. Jedna z nich mówi o zakazie dyskryminacji mężczyzn w przyznawaniu opieki nad małoletnimi dziećmi po ustaniu związku ich rodziców (art. 9 ust. 2 :).

Wprowadzenie w życie ustawy spowoduje daleko idące skutki społeczne przyczyniając się do zmiany uwarunkowań kulturowych wyznaczających w naszym kraju rolę kobiety i mężczyzny. Z całą pewnością nie będzie to bezbolesny proces, a jego skutki będzie należało wpisać do ogólnych kosztów społecznej transformacji w Polsce. Zmiany z całą pewnością wpłyną na jakość życia rodzinnego, przyczyniając się do równego rozłożenia odpowiedzialności za wychowanie dzieci i ekonomiczne bezpieczeństwo rodziny. Będzie musiało dojść również do wyrównania szans obojga rodziców w przejmowania bezpośredniej opieki nad dziećmi po rozwodzie. Można mieć nadzieję, że wprowadzenie w życie ustawy o równym statusie kobiet i mężczyzn doprowadzi również do zmiany w polskiego prawa rodzinnego i praktyki sądowej. W tej chwili mamy bowiem do czynienia z sytuacją zgoła odmienną niż w rozwiniętych krajach zachodnich, takich jak USA, czy Wielka Brytania. Regułą w sprawach sądowych dotyczących opieki nad dziećmi w Polsce jest ustalanie miejsca zamieszkania dziecka przy jednym z rodziców, któremu przyznaje się pełnie władzy rodzicielskiej, przy jednoczesnym ograniczeniu możliwości kontaktów z drugim rodzicem do dwóch weekendów w miesiącu. Określenie w ten sposób kontaktów z drugim rodzicem jest faktycznym ograniczeniem jego władzy rodzicielskiej nawet, jeśli w wyroku rozwodowym mówi się o pozostawieniu obojgu rodzicom pełni tej władzy.

Obecnie jedynie ok. 3% ojców uzyskuje prawo do sprawowania bezpośredniej opieki nad dziećmi po rozwodzie. Jest to możliwe prawie wyłącznie w sytuacji, gdy matka dziecka nie jest w stanie ze względu na stan zdrowia lub innych istotnych przyczyn takiej opieki sprawować. Na taki stan rzeczy wpływa przede wszystkim społeczny stereotyp, zgodnie z którym matka jest tym rodzicem, który jest w naturalny sposób lepiej przygotowany do sprawowania opieki nad dziećmi. Takie podejście w obecnej sytuacji społeczno - kulturowej, czyli dobie równouprawnienia trzeba zdecydowanie uznać za anachronizm. Polskie prawo rodzinne i praktyka sądowa wydają się więc nie nadążać za zmianami społeczno - kulturowymi zachodzącymi w Polsce od kilkunastu ostatnich lat. Konieczność zmian w tej dziedzinie stają się tym bardziej paląca kwestią, że będąc w Unii Europejskiej musimy ujednolicić nasz system prawny z obowiązującymi w Unii rozwiązaniami.

Winą za ograniczanie ojcom praw rodzicielskich w wyrokach sądowych nie można jednak wyłącznie obarczać prawodawstwa oraz sądów. Stereotyp, który sprowadza role ojca po rozwodzie do obowiązku alimentacyjnego tkwi również głęboko w świadomości samych mężczyzn, którzy zbyt rzadko ubiegają się o umożliwienie im sprawowania opieki nad dzieckiem, nawet wtedy, kiedy są do tego lepiej przygotowani niż matki. Mężczyźni zbyt łatwo poddają się również w kwestii ustalania kontaktów z dziećmi, gdy sąd miejsce zamieszkania dziecka ustali przy matce i pochopnie zgadzają się na standardowe orzeczenia w postaci dwóch weekendów w miesiącu. Nie istnieją bowiem żadne zapisy prawne usprawiedliwiające taki sposób orzekania. Sytuacja ta nie zmieni się prawdopodobnie dopóki ojcowie konsekwentnie nie będą próbowali egzekwować swoich praw w tym zakresie. Na usprawiedliwienie ojców trzeba jedynie dodać, że nie mogą oni liczyć w swoich staraniach na pomoc praktycznie z żadnej strony. Adwokat, do którego uda się mężczyzna przygotowujący się do rozwodu, co najwyżej postuka się w głowę, gdy ten przedstawi mu plan przejęcia bezpośredniej opieki nad dzieckiem, lub ustalenia w miarę pełnych i nieskrępowanych kontaktów. Ojcowie ubiegający się o rozszerzenie swoich kontaktów z dziećmi po rozwodzie nie mogą również liczyć na efektywne wsparcie ze strony żadnej organizacji społecznej, podczas gdy dziesiątki organizacji kobiecych kierują swoje usługi do rozwodzących się kobiet. To osamotnienie przybiera na sali sadowej ostateczna postać, gdy mężczyzna staje wobec składu sędziowskiego złożonego wyłącznie z kobiet i swojej byłej małżonki, która często nie przebiera w środkach, żeby go przedstawić w jak najgorszym świetle.

Nie należy również tracić z pola widzenia faktu, że walka o dziecko ma swój kontekst ekonomiczny. Przyznanie bezpośredniej opieki nad dzieckiem jednemu z rodziców skutkuje orzeczeniem alimentów na dziecko płatnych do rąk tego rodzica, przy którym dziecko pozostaje. Nie wdając się w zbyt daleko idące rozważania na ten temat, chciałbym tylko zaznaczyć, że te dwie sprawy, a więc ustalenie opieki nad dzieckiem i alimenty zamieniają często sprawę rozwodowa w istne piekło. Problemy z zapewnieniem sobie przez ojców kontaktu z dziećmi po ustaniu małżeństwa nie kończą się jednak na etapie procesu sądowego. Pomimo prawomocnego orzeczenia sądu w tym zakresie matki bardzo często utrudniają ojcu kontakty z dzieckiem, traktując je w sposób instrumentalny. Dziecko staje się wtedy elementem szantażu emocjonalnego. Możliwość kontaktu z dzieckiem jest traktowana przez matki często, jako forma nagrody dla ojców, którzy spełniają ich oczekiwania, głównie te ekonomiczne.
Ta, z gruntu patologiczna sytuacja jest możliwa, bo rodzicowi, który utrudnia kontakty z dzieckiem drugiemu z rodziców, praktycznie nie grożą żadne sankcje prawne. Jest to istotna luka w polskim prawodawstwie będąca przyczyna wielu ludzkich tragedii.
W praktyce sadowej w innych rozwiniętych krajach przy ustalaniu opieki nad dzieckiem bierze się pod uwagę historię utrudniania kontaktów z dzieckiem, co sprawia, że rodzić, który dopuszczał się tego rodzaju działań nie może liczyć na przyznanie bezpośrednie opieki nad dzieckiem. Nie jest potrzebna zmiana prawa rodzinnego, aby te sytuacje uzdrowić. Należałoby tylko sprawy o opiekę nad dzieckiem rozpatrywać w sądach z należytą dbałością, badając każdorazowo czy ustalenie miejsca zamieszkania dziecka przy jednym z rodziców nie będzie skutkować ograniczeniem jego kontaktów z drugim.

IV.2.Ustalenie ojcostwa

Ustalenie ojcostwa dziecka urodzonego w małżeństwie na ogół nie powoduje trudności. Powszechnie uważa się, że dzieci urodzone w małżeństwie pochodzą od męża matki. Taką też zasadę przyjmuje kodeks, który ustanowił domniemanie, zgodnie z którym przyjmuje się, ze dziecko urodzone w trakcie trwania małżeństwa albo przed upływem 300 dni od jego ustania czy unieważnienia pochodzi od męża matki. Jeżeli jednak dziecko urodziło się wprawdzie przed upływem wspomnianych 300 dni, ale matka już zawarła nowe małżeństwo, domniemanie przemawia na rzecz ojcostwa drugiego męża.

Obalenie domniemania ojcostwa może nastąpić jedynie w drodze procesu, w którym mąż matki powinien udowodnić niepodobieństwo swojego ojcostwa (np. impotencję płciową, niezdolność zapłodnienia lub inne przyczyny, które wskazują na to prawdopodobieństwo).

Zgodnie z art. 72 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego możliwe są trzy sposoby ustalenia ojcostwa (pochodzenia dziecka):

• ustalenie z mocy prawa (ex lege) na podstawie domniemania z art. 62 k.r.o. pochodzenia dziecka od męża matki

• dobrowolne uznanie przez mężczyznę dziecka, na rzecz którego nie działa domniemanie;

• sądowe ustalenie ojcostwa.

Uznanie dziecka lub sądowe ustalenie ojcostwa nie jest możliwe, gdy w grę wchodzi domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż matki. Dwa wymienione sposoby ustalenia ojcostwa są dopuszczalne, gdy nie działa wspomniane domniemanie (np.: zostało obalone w procesie o zaprzeczenie ojcostwa). Stosownie do orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 1979 r., II CR 379/79 oświadczenie o uznaniu dziecka powinno być w zasadzie zgodne ze stanem rzeczywistym, gdyż uznający powinien być biologicznym ojcem dziecka. Zgodnie z prawem polskim uznanie dziecka przez ojca jest jednak uzależnione od zgody matki. Co więcej nawet w przypadku uznania przez ojca dziecka pełnoletniego, zgoda matki wymagana jest obok zgody dziecka! Stosownie do art. 4 Konwencji Europejskiej o statusie prawnym dziecka pozamałżeńskiego, sporządzonej 15 października 1975 r. w Strasburgu, dobrowolne uznanie ojcostwa nie może być przedmiotem sprzeciwu ani zaskarżenia chyba, że prawo wewnętrzne przewiduje taką możliwość w wypadku, gdy osoba, która chce uznać dziecko lub je uznała, nie jest biologicznym ojcem. Niestety Rzeczpospolita Polska zastrzegła sobie prawo niestosowania art. 4 Konwencji. Decyzja matki o wyrażeniu zgody na uznanie dziecka w naszym Kodeksie Rodzinnym i Opiekuńczym jest całkowicie pozostawiona do jej swobodnego uznania i nie obwarowana żadnymi wymogami.

W razie, gdy matka dziecka nie wyrazi zgody na uznanie dziecka, pozostaje teoretycznie sadowe ustalenie ojcostwa. Niestety zgodnie z przepisem art. 84 § 1 k.r.o., ojciec nie ma prawa do wytoczenia powództwa o ustalenie ojcostwa (nie posiada czynnej legitymacji procesowej). I znów teoretycznie w razie istnienia sprzeczności między interesem dziecka w ustaleniu ojcostwa a zachowaniem matki sąd opiekuńczy może z urzędu lub na wniosek domniemanego ojca ustanowić kuratora (art. 98 i 99), który może w imieniu dziecka wytoczyć powództwo o ustalenie ojcostwa. Mężczyzna uważający się za ojca dziecka może również zwrócić się do prokuratora, który ma prawo wnieść do sądu powództwo o ustalenie ojcostwa. W praktyce wniesienie takiego powództwa nic nie daje, ponieważ skoro matka nie wyrazi zgody na badanie krwi, to zgodnie z obecna praktyka sadów, wobec niemożności przeprowadzenia głównego dowodu powództwo jest oddalane.

Troska ustawodawcy o dobro dziecka uwidacznia się również w przepisach o przysposobieniu, które ma służyć stworzeniu dziecku- z jakichkolwiek bądź powodów nie pozostającemu lub nie mogącemu pozostawać w rodzinie naturalnej- nowej rodziny. Założenie to realizują przepisy określające, że przysposobić można tylko osobę małoletnią i jedynie dla jej dobra.

Prawo polskie przewiduje dwie podstawowe formy przysposobienia, a mianowicie:

• przysposobienie pełne

• przysposobienie niepełne

Przysposobienie pełne jest regułą, natomiast przysposobienie niepełne ma miejsce tylko wyjątkowo.

W wyniku przysposobienia pełnego powstaje między przysposabiającym a przysposobionym taki stosunek, jaki istnieje między rodzicami i dziećmi. Przysposobiony nabywa w stosunku do przysposabiającego i jego krewnych prawa i obowiązki wynikające z pokrewieństwa( np.. prawo do ewentualnej alimentacji, do spadku), jakby był dzieckiem naturalnym przysposabiającego. Ustają natomiast prawa i obowiązki przysposobionego stosunku do jego rodziny naturalnej( rodziców i innych krewnych) i wzajemnie ustają również prawa i obowiązki krewnych w stosunku do przysposobionego.

Niezależnie od przysposobienia pełnego, które powoduje zupełne zerwanie więzów przysposobionego z rodziną naturalną i pełne włączenie dziecka do nowej rodziny, istnieje forma przysposobienia niepełnego, które prowadzi do powstania tylko między przysposabiającym a przysposobionym i jego zstępnymi takich stosunków jak stosunki między krewnymi. O takich skutkach przysposobienia sąd może orzec tylko na wyraźne żądanie przysposabiającego, oraz za zgodą osób, których zgoda jest do przysposobienia potrzebna. Przysposobienie to jest niedopuszczalne w wypadku tzw. przysposobienia anonimowego( jest to najdalej idąca postacią przysposobienia. Możliwe jest tylko wtedy, gdy rodzice dziecka przed sądem opiekuńczym wyrażą zgodę na przysposobienie swego dziecka w przyszłości, bez wskazania osoby przysposabiającego. Zgoda rodziców na przysposobienie dziecka nie może być wyrażana wcześniej niż po upływie 6 tygodni od urodzenia dziecka. Zgodę tę mogą odwołać przez oświadczenie przed sądem opiekuńczym, nie później jednak niż przed wszczęciem sprawy o przysposobienie (art.118, par.3 k.r.o.). Nie jest dopuszczalne rozwiązanie takiego przysposobienia (art.125, k.r.o.)).

Przysposobienie pełne i niepełne może być z ważnych powodów rozwiązane przez sąd. Rozwiązanie stosunku przysposobienia nie jest dopuszczalne, jeżeli w skutek niego miałoby ucierpieć dobro małoletniego dziecka.

Istnieje jeszcze osobna kwestia, kiedy małżonek, który zamierza udowodnić, że nie jest biologicznym ojcem urodzonego przez żonę dziecka. Musi on wtedy również stanąć przed sądem, aby tego dowieść. Urodzone w małżeństwie dziecko, prawo traktuje jako dziecko biologiczne męża matki. Co jeśli jednak mąż uważa, że jest to niemożliwe? Np. utrzymuje, że był za granicą lub jest niepłodny. Aby tego dowieść, musi założyć sprawę o zaprzeczenie ojcostwa. Może to zrobić w ciągu sześciu miesięcy od momentu, w którym dowiedział się o urodzeniu domniemanego potomka. Musi udowodnić przed sądem niemożność fizycznego kontaktu z matka dziecka lub przedstawić stosowne zaświadczenie lekarskie, świadczące o jego niepłodności. Istnieje jeszcze możliwość badania kodu genetycznego DNA jego i dziecka. Wynik w 99,9% daje pewność co do pokrewieństwa lub jego braku.

Gdy dziecko przyjdzie na świat nim upłynie 180 dni od daty ślubu wystarczy pisemne oświadczenie mężczyzny, że nie jest ojcem.

Literatura

1. Goethe J. W., „Wilhelm Mister” za Delumea, Roche'a 1995 r.

2. Anita Majchrowska, Z. Kawczyńska- Butrym (red), Wybrane elementy socjologii, Rodzina. Koncepcje i przemiany rodziny, s.163-167

3. Tyszka Z., Rodziny współczesne w Polsce, Instytut Wyd. Związków Zawodowych, W- wa 1982, s.16-24

4. List apostolski List do Rodzin Jana Pawła II (14)

5. List Apostolski List do Rodzin Jana Pawła II, (16)

5. Por. „Ludzka płciowość, prawda i znaczenie”, str. 15

7. K. Ostrowska i M. Ryś (red.), Przygotowanie do życia w rodzinie, Oficyna Wydawniczo- Poligraficzna „Adam”, W- wa 1992

8. Jan Kłys, Jak rozumiem ojcostwo

9. www.opoka/rodzina.pl, Rola ojca w życiu rodziny

10. www.naszdziennik.pl/dodatek/dodatek005/02.html

11. Władysław Pałubicki, Kobieta w mądrościach biblijnych

12. www.publikacjeedukacyjne.edu.pl/przypowieści

13. www.mateusz.pl/mt/jsz/07.htm

14. www.biblioteka.zso5.gda.pl/kartoteka_ewolucja.doc

!5. Tyszka Z., Socjologia rodziny, Warszawa 1987, s. 95- 96

16. Komorowska J. (red.), Przemiany rodziny polskiej, W- wa 1975, s. 24

19. Tyszka Z., Socjologia rodziny, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976, s. 98- 100

20. Bystroń J. St., Dzieje obyczajów w dawnej Polsce- wiek XVI- XVIII, tom II, wydanie trzecie, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1976, s.121- 125

21. Tamże, s. 148-154

22. Komorowska J. (red.), op. cit., s.47- 48

23. Tamże, s. 48

24. Tamże, s. 48

25. Tamże, s. 48- 49

26. Tamże, s. 49

27. Jabłonkowska Zofia, Rodzina w XIX i na początku XX w., Przemiany rodziny polskiej, IW CRZZ, W- wa 1975, s. 52

28. Tamże, s. 53

29. Komorowska J. (red.), op. cit., s. 52- 55

30. Jabłonkowska Zofia, op. cit., s.53

31. Tyszka Z., Podstawowe pojęcia i zagadnienia socjologii rodziny, Poznań 1997, s. 68- 74

32. Jabłonkowska Z., op. cit., s.53- 55

33. Tamże, s. 55

34. www.publikacjeedukacyjne.edu.pl

35. Tyszka Z., Ku społeczeństwu postindustrialnemu. Kondycja rodziny polskiej w dobie przyspieszonych przemian, Rocznik socjologii rodziny, Studia socjologiczne i interdyscyplinarne, Tom XI, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 1999, s. 9

36. Tamże, s.9

37. Robert Bly, Żelazny Jan, Poznań 1993, s. 113-114

38. Elizabeth Badinter, Tożsamość mężczyzny, W- wa 1993, s. 32- 33

39. Jerzy Witczak, Ojcostwo bez tajemnic, W- wa 1992, s. 10

40. Robert Bly, op. cit.s. 112- 113

41. Rene Laurentin, Czy Bóg umarł, W- wa 1969, s 12- 13

42. Robert Bly, op. cit., s. 114- 117

43. Jean Danielou, Trójca Święta i tajemnice egzystencji, Kraków 1994, s. 34

44. Zofia Dąbrowska, Ojcostwo jako wartość. Studium empiryczne, Małżeństwo i rodzina, Nr 4(8), Rok II, Październik, listopad, grudzień 2003, s.13

45. Tamże, s.2

46. Tamże, s.4

47. Jean Danielou, op. cit., s 34

48. www.onet.pl- kiosk, Magdalena Wójtowicz, Jaki jest dzisiaj ojciec

49. www.rodzicielska Małgorzata Kramarz, Być ojcem

50. Tamże

51. Kazimierz Pospieszyl, Rodzina i dom, O miłości ojcowskiej, Instytut Wydawniczy CRZZ, W- wa 1976 r., s.51

52. www.rodzicielska.Małgorzata Kramarz, Być ojcem

53. Kazimierz Pospieszyl, op. cit. ,s.55-56

54. www.rodzicielska. Małgorzata Kramarz, Być ojcem

55. Krzysztof Arcimowicz, Obraz ojca w polskich mediach, Niebieska Linia, Nr 1\2004

56. Rajkiewicz A., Sytuacja demograficzna. Wybrane zagadnienia i dane z zakresu polityki społecznej, W- wa 1994, s. 14

57. Grochocińska R., Życie dziecka w warunkach tymczasowej separacji matki i ojca, Szczecin 1994, s. 64

58. Trawiska M., Rodziny niepełne i wielodzietne, Warszawa 1996, s. 11

59. www.vulcan.edu.pl/eid/archiwum/1996/08/rodziny.html, Mirosław Baum, WSPS, Warszawa

60. Maria Ziemska( red., praca zbiorowa) Rodzina i dziecko, PWN, Warszawa 1979

61. Tamże

62. Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy, (Art. 72), pod red. Kazimierza Piaseckiego, Wyd. Prawnicze, Warszawa

63. www.wstroneojca.ngo.pl/publikacje

64. Maria Ziemska, op. cit., s. 463- 464

65. www.wstroneojca.ngo.pl/publikacje

Anita Majchrowska, Z. Kawczyńska- Butrym (red), Wybrane elementy socjologii, Rodzina. Koncepcje i przemiany rodziny, s.163-167

Tamże, s.167- 172

Tyszka Z., Rodziny współczesne w Polsce, Instytut Wyd. Związków Zawodowych, W- wa 1982, s.16-24

List apostolski List do Rodzin Jana Pawła II (14)

List Apostolski List do Rodzin Jana Pawła II, (16)

Por. „Ludzka płciowość, prawda i znaczenie”, str. 15

K. Ostrowska i M. Ryś (red.), Przygotowanie do życia w rodzinie, Oficyna Wydawniczo- Poligraficzna „Adam”, W- wa 1992

Jan Kłys, Jak rozumiem ojcostwo

www.opoka/rodzina.pl, Rola ojca w życiu rodziny

www.naszdziennik.pl/dodatek/dodatek005/02.html

Władysław Pałubicki, Kobieta w mądrościach biblijnych

www.publikacjeedukacyjne.edu.pl/przypowieści

www.mateusz.pl/mt/jsz/07.htm

www.biblioteka.zso5.gda.pl/kartoteka_ewolucja.doc

Z. Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa 1987, s. 95- 96

Komorowska J. (red.), Przemiany rodziny polskiej, W- wa 1975, s. 24

Z. Tyszka, op. cit., s. 96- 97

Tamże, s. 36- 38

Tyszka Z., Socjologia rodziny, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976, s. 98- 100

Bystroń J. St., Dzieje obyczajów w dawnej Polsce- wiek XVI- XVIII, tom II, wydanie trzecie, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1976, s.121- 125

Tamże, s. 148-154

Komorowska J. (red.), op. cit., s.47- 48

Tamże, s. 48

Tamże, s. 48

Tamże, s. 48- 49

Tamże, s. 49

Jabłonkowska Zofia, Rodzina w XIX i na początku XX w., Przemiany rodziny polskiej, IW CRZZ, Warszawa 1975, s. 52

Tamże, s. 53

Komorowska J. (red.), op. cit., s. 52- 55

Jabłonkowska Zofia, op. cit., s.53

Tyszka Z., Podstawowe pojęcia i zagadnienia socjologii rodziny, Poznań 1997, s. 68- 74

Jabłonkowska Z., op. cit., s.53- 55

Tamże, s. 55

www.publikacjeedukacyjne.edu.pl

Tyszka Z., Ku społeczeństwu postindustrialnemu. Kondycja rodziny polskiej w dobie przyspieszonych przemian, Rocznik socjologii rodziny, Studia socjologiczne i interdyscyplinarne, Tom XI, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 1999, s. 9

www.ceo.org.pl/dokument

Tamże, s.9

Robert Bly, Żelazny Jan, Poznań 1993, s. 113-114

Elizabeth Badinter, Tożsamość mężczyzny, W- wa 1993, s. 32- 33

Jerzy Witczak, Ojcostwo bez tajemnic, W- wa 1992, s. 10

Robert Bly, op. cit.s. 112- 113

Rene Laurentin, Czy Bóg umarł, W- wa 1969, s 12- 13

Robert Bly, op. cit., s. 114- 117

Jean Danielou, Trójca Święta i tajemnice egzystencji, Kraków 1994, s. 34

Zofia Dąbrowska, Ojcostwo jako wartość. Studium empiryczne, Małżeństwo i rodzina, Nr 4(8), Rok II, Październik, listopad, grudzień 2003, s.13

Tamże, s.2

Tamże, s.4

Jean Danielou, op. cit., s 34

www.onet.pl- kiosk, Magdalena Wójtowicz, Jaki jest dzisiaj ojciec

www.rodzicielska Małgorzata Kramarz, Być ojcem

Tamże

Kazimierz Pospieszyl, Rodzina i dom, O miłości ojcowskiej, Instytut Wydawniczy CRZZ, W- wa 1976 r., s.51

www.rodzicielska.Małgorzata Kramarz, Być ojcem

Kazimierz Pospieszyl, op. cit. ,s.55-56

www.rodzicielska. Małgorzata Kramarz, Być ojcem

Krzysztof Arcimowicz, Obraz ojca w polskich mediach, Niebieska Linia, Nr 1\2004

Tamże

Tamże

Rajkiewicz A., Sytuacja demograficzna. Wybrane zagadnienia i dane z zakresu polityki społecznej, W- wa 1994, s. 14

Grochocińska R., Życie dziecka w warunkach tymczasowej separacji matki i ojca, Szczecin 1994, s. 64

Trawiska M., Rodziny niepełne i wielodzietne, Warszawa 1996, s. 11

www.vulcan.edu.pl/eid/archiwum/1996/08/rodziny.html, Mirosław Baum, WSPS, Warszawa

Maria Ziemska( red., praca zbiorowa) Rodzina i dziecko, PWN, Warszawa 1979

Tamże

Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy, (Art. 72), pod red. Kazimierza Piaseckiego, Wyd. Prawnicze, Warszawa

www.wstroneojca.ngo.pl/publikacje

Maria Ziemska, op. cit., s. 463- 464

www.wstroneojca.ngo.pl/publikacje

1

---