Henryk Sienkiewicz Krzyżacy (BN) oprac. Tadeusz Bujnicki
NARODZINY POWIEŚCI
Krzyżacy to ostatnia wielka powieść Sienkiewicza, wydana w 1900 r.
Był to już czas nowej epoki - Młodej Polski. Sienkiewicz dużo czasu poświęcał pisaniu artykułów i listów otwartych, musiał ograniczyć twórczość literacką.
Geneza Krzyżaków
Pomysł był już 10 lat przed wydaniem powieści, ale do pracy zabrał się autor dopiero w 1897 r.
Powieść powstawała w różnych miejscach, ze względu na podróże Sienkiewicza. Nie sprzyjała sytuacja rodzinna - choroba i śmierć pierwszej żony, rozwód z drugą, choroba autora.
Sytuacja w literaturze
Realiści są nadal u szczytu powodzenia (Prus: Emancypantki, Faraon, Orzeszkowa: Dwa bieguny)
W lat 90. debiutują młodopolacy - Żeromski, Reymont. Sienkiewicz jest im zupełnie przeciwny.
Aktualność Krzyżaków; Sienkiewicz o polityce pruskiej; Nowele o wynarodowieniu
Dzieło wyrasta z odczucia chwały narodowej, przeciwstawionej dzisiejszej niedoli.
krótki okres odwilży w zaborze pruskim to lata 1890-94, po dymisji Bismarcka
w 1894 powstaje Niemiecki Związek Kresów Wschodnich („Hakata”), Wilhelm II występuje z antypolskim przemówieniem i szerzy się germanizacja oświaty
autor pisał też: odpowiedź do tygodnika „Gegenwart” na pyt. Co myśli Pan o Bismarcku? (docenia jego talent polityczny, ale zarzuca mu brak moralności i wskazuje na fatalne skutki polityki przemocy i wynaradawiania), List w sprawie ofiar wrzesińskich
problem pruski podejmował w nowelach: Z pamiętnika..., Bartek Zwycięzca, Sachem (bohaterowie są skazani na klęskę, widzimy skutki wynarodowienia)
Temat „krzyżacki” w polskiej literaturze
Już w preromantyzmie powstał negatywny wizerunek Zakonu: Anna Mostowska Astolda (1807), Franciszek Wężyk Wincenty z Szamotuł.
Paralelizm dziejów Polski (i Litwy) i Zakonu pokazywali romantycy: Mickiewicz Grażyna, Konrad Wallenrod, dramaty Słowackiego.
Sienkiewicz miał też wzór w Kraszewskim: Waligóra, Jelita, Biały Książę, Semko, Krzyżacy 1410 (napisał recenzję tej ostatniej powieści w 1882 r., nie akceptował jego modelu dokumentarnego).
KRZYŻACY WOBEC STRUKTUR GATUNKOWYCH POWIEŚCI HISTORYCZNEJ
Początki powieści historycznej
Ukształtowała się na początku XIX wieku w romantyzmie, czemu sprzyjały - wzrost historyzmu, wojny rewolucyjne (rew. francuska, wojny napoleońskie), czyniąc historię przeżyciem masowym.
Walter Scott (1771 - 1832) i cechy jego modelu powieści:
silnie wyodrębniony koloryt historyczny, atmosfera „dawności” (realne akcesoria i tło, często doniosły konflikt dziejowy)
atrakcyjna fabuła przygodowej i sensacyjnej (fikcyjny wątek erotyczno-przyrodowy)
Co to jest powieść historyczna?
rodzaj 1: fakty hist. przytłaczają treść i życie bohaterów (zbeletryzowana historia)
rodzaj 2: historia istnieje z daty, ale ludzie są współcześni autorowi lub są poza czasem
rodzaj 3: wydarzenia dają ramy hist., a bohaterowie są tacy, jacy byli lub mogliby być
Powieść historyczna w Polsce
W Polsce najęła miejsce wyższe niż gdzie indziej. Z powodu zaborów przybrała funkcje nie tylko literackie, ale i pedagogiczne:
wzorce patriotyzmu, idea wielkości państwa, idea niepodległości
czasem nawet przesłanki upadku i krytyka (Kraszewski, Jeż)
częściej apologie i utwory krzepiące (Rzewuski)
Droga Sienkiewicza do powieści historycznej; Temat historyczny („Trylogia”)
Do lat 80. pisał teksty tendencyjne (Humoreski z teki Worszyłły), realistyczne nowele ludowe.
Od czasu współpracy z „Niwą” i neokonserwatywnym „Słowem” szukał wartości w hist. tradycji. Wciąż jednak pisał w stylu realistycznym i naturalistycznym (np. dążenie do komunikatywności).
U schyłku lat 70. dominantą jest tendencja patriotyczna (Z pamiętnika..., Latarnik itp. itd.).
Pierwszy tekst hist. to Niewola tatarska (1880). Ale dopiero Ogniem i mieczem było sukcesem.
ŚWIAT HISTORYCZNY KRZYŻAKÓW. ŹRÓDŁA POWIEŚCI
Źródło w powieści historycznej; Prawda i zmyślenie
Początkowo powieść historyczna za cel brała wierność źródłom (Kraszewski).
Później zaczęto wtapiać historię w powieść z motywami erotyki, przygody i sensacji (Sienkiewicz).
Trudności tematu
Niewiele było w Polsce źródeł dotyczących XIV/XV wieku, więc autor korzystał z:
dzieł piśmiennictwa i literatury (realia polityczne)
dzieł plastycznych i gwary podhalańskiej (realia społeczno-obyczajowe)
Funkcje i zakres źródeł; Długosz i Szajnocha
Najważniejsze były źródła narracyjne, ze względu na szeroki kontekst. Zapiski i źródła czysto deskrypcyjne dostarczały drobnych, ale istotnych realiów.
Najważniejsze są: Dzieje Polski Jana Długosza i Jadwiga i Jagiełło Karola Szajnochy.
Długosza „poprawiał”, Szajnochę cenił bardziej (też ze względu na walory literackie)
Inne źródła to: kroniki (Janka z Czarnkowa, krzyżackie, ...Wielkopolska, Marcina Kromera i in.) oraz dzieła historyków (Józefa Szujskiego, Stanisława Smolki, Adama Prochaski i in.).
Początek powieści
Sygnały historyczne dwóch pierwszych rozdziałów wypływają z wypowiedzi Maćka: wojna domowa Grzymalitczyków z Nałęczami, połóg królowej, wojna krzyżacko-litewska, oblężenie Wilna, „sąd Boży” między rycerzami polskimi a francuskimi, historia Henryka i Ryngałły.
Narrator ogranicza się do określenia miejsca i sytuacji, wszystko inne mówi „świadek z epoki”.
Oblężenie Wilna
Z Szajnochy: wzmianka o przesławnych łucznikach z Anglii.
Z Długosza: plany opuszczenia Litwy przez jej mieszkańców, anegdota o ogarku, którą Jagiełło kazał postawić diabłu w katedrze płockiej.
Źródła są podstawą tła obyczajowo-historycznego, ale i inspiracją dla sytuacji fabularnych.
Mongołowie
Epizod mongolski (Tamerlan) występuje w opowiadaniu Maćka - właściwie za Szajnochą.
Autor przypomina też proroctwo Jadwigi o niepowodzeniu wyprawy - za Długoszem.
Całą rzeczywistość wojny „oswaja” swobodnymi i humorystycznymi słowami Zycha ze Zgorzelic.
Źródła włączane są w zdarzenia, modyfikowane i dostosowywane do sytuacji.
Bitwa pod Grunwaldem
Epizod umieścił autor na końcu, przez co wykracza on poza ramy fabuły. Jest zsakralizowany, skonstruowany jako apoteoza czynu polsko-litewskiego. (u Kraszewskiego był to tylko epizod)
z Długosza wziął sekwencję wydarzeń i strategię
podniósł je do rangi epopei przez stylizacje homeryckie (starcie Zawiszy z Arnoldem)
opis składa się z 21 cząstek - faz bitwy, czasem równoczesnych (przesilenie bitewne następuje w 11 cząstce - walka o chorągiew Królestwa i atak piechoty kmiecej)
u Długosza i Kraszewskiego wprowadzony jest obserwator, zdystansowany historycznie, Sienkiewicz chce maksymalnie unaocznić wydarzenia, opowiada z samego środka bitwy
„Bogurodzica”
Jako pierwszy wydobył patetyczny aspekt sceny śpiewu - poprzednicy tylko o nim wspominali.
Pieśń jest przygotowaniem duchowym do czynu i nadaniem mu mocy sakralnej. Powtarza ją echo (jak w Panu Tadeuszu).
Inne motywy
Autor patetyzuje również zdarzenie z chwilową utratą chorągwi. Podkreśla, że na czele 16-tu chorągwi chełmińskich, które zagrażają królowi, stoi Urlyk von Jungingen.
WIZJA ŚREDNIOWIECZNEJ RZECZYWISTOŚCI. ETOS RYCERSKI
Powieść w tężyźnie fizycznej
Obraz średniowiecza powstał z połączenia historycznych rycerzy i współczesnych chłopów.
na planie pierwszym są składniki narodowe i społeczne, dopiero potem uniwersalne motywy religijne i ascetyczne
nie jest to świat myślicieli i możnowładców, ale świat rycerzy
Jest to Polska w czasie przełomu: walki z Zakonem i narastającego „pędu ku wielkości”. Te dążenia i cele są ukazane jako trwałe i ponadczasowe.
Plan realny jest wypełniony motywami kultury materialnej, obyczajami i sposobem mówienia.
Polska, Litwa, Krzyżacy
Polska i Litwa są przeciwstawione Zakonowi.
Polska jest młodsza cywilizacyjnie, ale ma wyższe wartości moralne i dążenia
naiwne i prymitywne polskie rycerstwo góruje zasadami nad amoralnymi Krzyżakami
zaakcentowana jest dzikość Litwinów, neofityzm religijny, podkreślony związek z Polską i obłudne działania misyjne (Krzyżacy), w przeciwieństwie do bezinteresownych (Polska)
znaczenie „misji” Krzyżaków jest dwojakie: historyczne i aluzyjne (germanizacja pruska)
unia z Litwą jest zmotywowana religijną misją Jadwigi i kalkulacją polityczną - którą podkreślają epizody bitwy grunwaldzkiej (mistrz ginie z rąk Litwina, wracające oddziały litewskie przechylają szalę zwycięstwa na stronę Polski)
Rycerski świat Krzyżaków
Huizinga (Jesień średniowiecza) uważa, że ideał rycerski nie był wywyższany w średniow., że jego rangę podniósł romantyzm.
Koegzystują dwa systemy wartości: (1) historyczny - etos rycerski i (2) uniwersalny - zasady rycerskie jako ponadczasowe normy moralne.
Nie jest to legenda rycerska, ale rzeczywista rycerskość, uzależniona od środowiska i człowieka. Sienkiewicz trochę przesunął akcenty, by podlegały celom ideologicznym.
ukazał degenerację etosu w Zakonie, służy on celom politycznym i osobistym
eksponuje cechy pozytywne mistrzów i tragedię Zygfryda, by uniknąć jednostronności
Polski etos rycerski jest mniej wysublimowany, ale zawiera wszystkie zasadnicze punkty i - co ważne - podkreśla silny związek z ziemią ojczystą i Królestwem.
Postaci władców
Ich pełny obraz widać na polu grunwaldzkim. Jagiełło jawi się jako władca - rycerz...
nie bierze udziału w starciu, ale kieruje bitwą z oddali
starcie z Dypoldem Kikieritzem oraz gest zwycięzcy nad ciałem Ulryka
... oraz władca wielkoduszny i chrześcijański (mimo że dotąd być przedstawiany jako neofita):
ocena wartości pokonanego wielkiego mistrza i łzy królewskie
Ulryk to gł. wódz-rycerz postępujący według kanonu. Jego słabością jest porywczy charakter. Ale przed bitwą powstrzymuje swe słabości i odważnie staje do walki. Sam w niej bierze udział! I ginie.
Etos rycerza
Podstawową rolę pełni średni stan ziemiańsko-rycerski, którzy kodeks dostosowują do potrzeb.
wojna jest dla Zbyszka i Maćka podstawą odbudowania rodu, potem - znalezienia Danusi
najważniejsze kryteria to: siła, a potem - odwaga i sprawność bojowa
Batalistyka Krzyżaków, Przygoda rycerska
Bitwy na Żmudzi i Grunwald pokazują dwa sposoby wojowania: (1) anachroniczna wojna rycerska, (2) wojna narodowa.
leśna bitwa Krzyżaków z oddziałami Skirwoiłły pozbawiona jest patosu, istotą starcia jest podstęp, zaskoczenie, zasadzka
pod Grunwaldem ścierają się dwie strategie, decydują ruchy całych oddziałów; w walce udział biorą i rycerze, i chłopi
Grunwald ukazuje też cechy etosu rycerskiego: szlachetna walka, obrona chorągwi, miłosierdzie dla pokonanego, obowiązek zemsty (Ulryk ginie nie w pojedynku, ale z rąk wojowników litewskich - Zakon został nie tylko pokonany, ale i poniżony!)
Przygoda wiąże się gł. z postacią Zbyszka. Choć przechodzi on na ziemiańską stronę (od D. do J.).
PROBLEMY GATUNKOWE
Synkretyzm
Krzyżacy mają strukturę eposu...
świat epopei to bohaterska przeszłość narodu (początek i szczyt narodowej historii) XV w., kształtowanie się narodu, postaci zakładają lub odnawiają rody
autor to człowiek mówiący z szacunkiem o przeszłości dla niego nieosiągalnej
przeszłość nie wiąże się z teraźniejszością, jest od niej oddzielona od klęski Krzyżaków pod Płowcami opowiedzianej przez świadka, 100-letniego chłopa spod Łęczycy, do wyjazdu ostatniego mistrza z Malborka, czego świadkiem był Zbyszko
epopeja jest ściśle związana z ziemią, jako źródłem życia i matką
podobieństwa do epopei homeryckich rzeź na zamku w Szczytnie jak rzeź zalotników w Odysei, pojedynek Zbyszka z Rotgierem
monumentalne sposoby obrazowania i stylu gł. epizod grunwaldzki
rytmizacja scena śmierci Zygfryda, atak piechoty chłopskiej pod Grunwaldem
... ale przede wszystkim są historyczną powieścią przygody.
powieść jest nastawiona na teraźniejszość, ma tendencje poznawcze, zawiera żywioł śmiechu i parodii
tradycyjne schematy romansowe i przygodowe: porwanie, poszukiwanie, ucieczka, walka
pierwiastki przygodowe są osłabione, bo postaci historyczne są poza planem powieści
Inspiracja noweli
sceny budowane są zwięźle, są wyodrębniane
napięcie jest stopniowane, a poszczególne epizody zamyka wyrazista puenta
NARRATOR I NARRACJA
Narrator Krzyżaków
Narrator odautorski jest wszechwiedzący, zdystansowany. Posiada autorytet moralny i historyczny - interpretuje i wartościuje. typowy dla XIX-wiecznej powieści realistycznej + hist. kompetencje
Narracja dominuje nad słowem postaci.
Historia w narracji
Uwypuklona jest doniosłość momentu dziejowego, jego ponadczasowość. to jest rola narratora
historia ujawnia się stopniowo, a początkowo zarysowują ją bohaterowie (Maćko)
narrator na początku tylko wymienia nazwy miejscowości, elementy stroju postaci
później objaśnia wydarzenia i działania postaci, wartościuje je i mówi o konsekwencjach (o nikczemności Zakonu nie mówi wprost, wykorzystuje sytuacje, uogólnia wnioski postaci; np. rozmyślania de Fourcy'ego przed śmiercią, losy Juranda, wygląd wymęczonej Danusi)
Legenda o królowej Jadwidze
Ukazana jest przez pryzmat wyobrażeń, emocji i reakcji zbiorowych. Widzimy ją tylko raz, na tle kościelnego wnętrza i w czasie modlitwy. Legenda utwierdza się w momencie jej śmierci.
Zamknięcie powieści
Narracja bitwy grunwaldzkiej odwołuje się do eposu, kroniki, powieści (wzór: Kraszewski).
Dominuje uwznioślenie i hiperbolizacja.
Łączą się: obiektywna relacja zdarzeniowa i reakcja emotywno-wartościująca (patos i metafory).
Kulminacją jest zakończenie, nadające wydarzeniu sens sakralny: Więc tobie, wielka, święta przeszłości, i tobie, krwi ofiarna, niech będzie chwała i cześć po wszystkie czasy!
Narracja i świat fikcji
Fikcja łączy się z historią tłem topograficzno-obyczajowym i cywilizacyjnym.
Główni bohaterowie są wpisani we wspólnotę stanową i narodową (przez swych przodków walczących pod Płowcami).
Opis
Opisy realistyczne - dominują czynniki wyobrażeniowe i postrzegawcze.
występuje podmiot postrzegający (postać), ważne są jej doznania wzrokowe i słuchowe
opisy są dynamiczne
Opisy wartościujące.
np. śmierć Zygfryda - składniki pejzażu wiążą się z wyobrażeniami tańców śmierci; przeżycia człowieka wiążą się z reakcją przyrody (burza), motywami mroku i ciemności
śmierć Danusi - liryzm i pastelowa kolorystyka (wyraźny kontrast ze śmiercią Krzyżaka)
Opowiadanie
Dla dynamiki przeplata zdanie długie i krótkie, wprowadza zbliżenia i oddalenia.
Stale uobecnia aspekt czasowy, zmieniając czas z teraźniejszego na przyszły i odwrotnie.
Dba o dramatyzm, punkty zwrotne, wyraziste zamknięcie, stopniowanie i kontrastowanie napięć.
Ukazuje wydarzenie z perspektywy różnych postaci, dba o szczegóły tła, nie powtarza się.
KOMPOZYCJA POWIEŚCI
Wątki powieści
Akcja historyczna i przygodowo-miłosna są współrzędne. Modyfikacja polega na rozszczepieniu wątku miłosnego (Danusia - motyw okrucieństwa Zakonu i Jagienka - ideał rodowy Maćka).
Przestrzeń
Wypełniona jest przedmiotami dawnymi i dotąd istniejącymi (topografia, architektura).
oswaja to historię, zbliża ją do odbiorcy
wymiar ideologiczny: efekt wspólnoty dziejowej, przywiązania do tej samej ziemi ojczystej
ukazanie dążenia do wielkości Polaków i agresji Krzyżaków, wszystko jest w ruchu
otwarta i rozszerzająca się naturalna przestrzeń polska (jej zwycięstwo dokonuje się na otwartym polu) vs. zamknięta i „ucywilizowana” przestrzeń Zakonu (zamki - siedliska zła)
przestrzeń fikcyjna ukształtowana jest na wzór ludowych opowieści (opowieść o Walgierzu Wdałym, bożki w lasach, sąd Boży na miejscu walki Zbyszka z Rotgierem)
Ważnym elementem jest droga i spotkanie.
Kompozycja zdarzeń
Rozpoczyna się w gospodzie, jak powieść obyczajowo-rodzajowa. Moment przyspieszający i inicjujący fabułę to atak na Kunona. Pojawia się dramatyzm, niebezpieczeństwo, kontrakcja, rozszczepienie wątków. Tajemnica otacza Szczytno i Spychów. Intensyfikuje się batalistyka.
Motyw podróży
Jest to czynnik zdobywania i odkrywania świata, a także polskiego pędu do wielkości.
Sienkiewicz uwypukla miejsca postoju, by podróż nie stała się nudna.
Sceny powieściowe
Są to wyodrębnione kompozycyjnie całostki tekstu, zbliżone do struktur nowelistycznych.
mają własny dramatyzm, puentę
własny zegar czasowy, ograniczoną przestrzeń, zawsze wyraźną
np. polowania leśne, bitwa żmudzka, pojedynek z Rotgierem, sceny w Szczytnie; lub sekwencje: „bogdaniecka” i „spychowska”
część ma charakter epizodyczny, część ważne znaczenie dla fabuły
Sceny zbiorowe
jednostka zostaje przeciwstawiona zbiorowości (Jurand w Szczytnie)
sceny bez składnika indywidualnego (śmierć Jadwigi)
indywidualizm przybiera cechy jak w eposie (bitwa grunwaldzka)
sceny mieszane, zbiorowość i jednostki na równych prawach (wojna żmudzka)
ŚWIAT POSTACI
Postać powieści realistycznej
Powinna być na tyle realna, żeby przyjąć jej życiowość jako element fikcji prawdopodobnej. Łączyła cechy indywidualne i typowe, z zaznaczoną pozytywnością (lub nawet wzorcowością).
Postać powieści historycznej
Postaci rzeczywiste powinny być wierne „prototypom”, a fikcyjne - wierne duchowi epoki. Walter Scott wprowadził też szerokie tło społeczne - hierarchie stanowe, obyczaje, etos, idee.
Sienkiewicz o roli postaci
Narzekał na schematyczność bohaterów Orzeszkowej i Prusa. Na brak postaci wielkiej w lit. pol. Podstawową jego zasadą było wcielanie się w mentalność ludzi dawnych.
Koncepcja postaci
Postaci Krzyżaków są najbardziej mimetyczne, są połączeniem cech ludowych z rycersko-szlacheckimi. Z drugiej strony nie brak im ideałów historyczno-patriotycznych.
Autor koncentruje się na głównych cechach charakteru i wyrazistych zasadach moralnych.
Formy kreowania
Sposób wprowadzenia postaci do akcji.
zarysowanie sytuacji fabularnej, zewn. charakterystyka, (rycerze bogdanieccy w gospodzie - dalszej charakterystyki dopełnia Maćko, przedstawiają ich imiona, zasady, które potem są weryfikowane w toku akcji), char. wewn. jest zredukowana do kilku wyrazistych cech
opowiadania innych wzmagają oczekiwanie, niezwykłość postaci, jej legendowy charakter, pozytywne i negatywne cechy - w zależności od tego, kto mówi (Jurand)
Postaci czynne
Konopnicka nazwała Juranda „rycerzem śmierci”, a Macka - „rycerzem życia”. Ruchliwy jest też Zych - wprowadza poza tym element komizmu (podobnie jak Sanderus czy de Lorche).
Postaci wątku miłosnego
Niekonwencjonalny schemat - bohater i dwie partnerki (wyraźnie skontrastowane).
Świat postaci
Są silnie umiejscowione w przyjętej koncepcji i mentalności historycznej.
System norm etycznym pozwala na jednoznaczne wartościowanie.
Wiele jest istotnych postaci drugoplanowych (Hlawa, Sanderus, Zych, Opat, księżna, de Lorche...), postaci tła (znanych z imienia) i bezimienna zbiorowość.
PROBLEMY JĘZYKA I STYLU
Trudności archaizowania
Nie dotyczyły narracji, ze względu na przyjętą koncepcję XIX-wiecznego punktu widzenia.
Sienkiewicz sięgnął do gwary podhalańskiej, uważanej za najpierwotniejszą (podobieństwo Sabały do Maćka), choć autentyczne archaizacje XV-wieczne też tu widać. Ta ludowość przejawia się również w postępowaniu postaci (Zych daje miskę skrzatom, Maćko ceni wróżbę parskania koni).
Styl „rycerski”
Widać konwencjonalne formuły (np. ślubów). Inaczej mówią rycerze-wojownicy, inaczej szlachta ziemiańska (Zych), inaczej Hlawa (czechizmy), inaczej Krzyżacy (wtrącenia niemieckie), inaczej opat (łacina, nazwy liturgiczne, cytaty i uczone zwroty, nawiązujące do kazań średniowiecznych czy tekstów żakowskich - element humorystyczny).
Język jest komunikatywny, często dosadny. Zależy od charakteru postaci.
Styl obrazowania - eposowy
Por. homeryckie, składnia retoryczna, apostrofy, paralelizm, mówienie do siebie, rytmizacja.
Stylizacja folklorystyczna
Śpiewane pieśni - jako cytaty (pieśń Danusi), jako stany psychiczne w chwilach wzruszeń (Zych).
6