Literatura jest szeroko rozpowszechnionym komunikatorem i w tej roli pełni określone funkcje społeczne. Badacze zjawiska wskazują w tym kontekście na ,,ogólne zadania i cele, dla których literatura jest wytwarzana, rozpowszechniana i odbierana przez społeczeństwo - oraz rzeczywiste skutki społeczne odbioru literatury, zarówno uświadamiane, jak i te nie uświadamiane. Mówiąc o funkcjach społecznych, zwraca się głównie uwagę na motywy czytania literatury, czy - jak pisze Jerzy Wojciechowski - na czytelnicze nastawienie wobec literatury. Wyodrębniono wiele motywów czytania, które opierają się na schemacie potrzeb człowieka i analizie specyfiki literatury. Stanisław Siekierski wyróżnia następujące funkcje społeczne literatury: filozoficzno-społeczna, estetyczną, wychowawczą, poznawczą, emocjonalną, werystyczna, rozrywkową, substytutywną. Funkcja filozoficzno-społeczna dotyczy konfrontacji obrazu świata wykreowanego w dziele literackim ze światopoglądem odbiorcy. Funkcja estetyczna związana jest z potrzebami estetycznymi czytelnika, ze sposobem przekazu treści, czyli formą. Wychowawcza rola literatury to oddziaływanie określane przez idee moralne, kształtowanie wrażliwości oraz umiejętności wartościowania, także stymulowanie myślenia twórczego. Funkcja poznawcza polega na ,,wszechstronnym i twórczym wzbogacaniu świadomości w ogólnym wyniku procesu lektury''. Funkcja emocjonalna, jak sama nazwa mówi, dotyczy wzbudzania emocji. Funkcja werystyczna wiąże się z kopiowaniem, odzwierciedlaniem rzeczywistości w literaturze - i tak w antyku uważano, że zadaniem literatury jest naśladowanie rzeczywistości. W opozycji do tej opinii pozostaje współczesna koncepcja literatury implikująca fikcję literacką, jej symbolikę, metaforykę, refleksję. Istotną funkcją literatury jest też rozrywka, szeroko rozumiany ludyzm; jej celem jest dostarczenie przyjemności, wzbudzenie dobrego nastroju. Wreszcie funkcja substytutywna - podkreśla ona rolę kompensacyjną, która przybierają postacie książkowe w relacji z odbiorcą. Literatura pełni rolę zastępczą, kompensacyjną, często obronną wobec zagrożenia frustracją, stymuluje marzenia na jawie, pozwala odroczyć gratyfikacje poprzez utożsamianie się z wybranym bohaterem. Funkcję substytutywną można także zaobserwować w snobistycznym dodawaniu sobie prestiżu poprzez fakt posiadania książek. Wszystkie te funkcje mogą realizować się równolegle, acz zwykle jedna z nich (lub kilka) dominuje.