EWOLUCJA USTROJU II RZECZYPOSPOLITEJ
Prowizorium ustrojowe - ustrój stworzony przez dekret z 22 XI 1918 o Najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej i Małą Konstytucję z 20 II 1919 r.
Okres dwudziestolecia międzywojennego był bardzo ważny z punktu widzenia rozwoju polskiej myśli konstytucyjnej. Obfitował w różnorodne koncepcje, co było tym bardziej znaczące, że Polska właśnie odzyskała niepodległość po 123 latach niewoli.
Ustrój II Rzeczypospolitej przeszedł też długą ewolucję od republiki parlamentarnej, gdzie przewagę miała władza ustawodawcza, do skupienia władzy w ręku Prezydenta „odpowiedzialnego przed Bogiem i historią”. Proces ten można przedstawić na przykładzie poszczególnych instytucji państwa (prawo konstytucyjne) w ujęciu konstytucji marcowej i kwietniowej.
Najpierw należy jednak wspomnieć o systemie ustrojowym stworzonym przez dekret z 22 XI 1918 r. i Małą Konstytucję z 20 II 1919 r.
Dekret z 22 XI 1918 określał ustrój państwa na okres przejściowy - do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego. Głównym zadaniem władz było wtedy zorganizowanie wyborów do Sejmu.
Władzę najwyższą objął Józef Piłsudski, który zajmował stanowisko Tymczasowego Naczelnika Państwa.
Ten pierwszy okres prowizorium zakończył się 20 II 1919 wraz z uchwaleniem Małej Konstytucji. Akt ten koncentrował władzę państwową w Sejmie Ustawodawczym i otwierał drugi okres prowizorium ustrojowego, który skończył się w XI 1922 z chwilą rozwiązania Sejmu Ustawodawczego i wejścia w życie konstytucji marcowej. Sejm Ustawodawczy wyposażono we władzę suwerenną, a jego kadencja miała trwać aż do uchwalenia konstytucji. Uzależniono od Sejmu ministrów i Naczelnika Państwa, którym był znowu Józef Piłsudski. Głównym zadaniem Sejmu Ustawodawczego miało być uchwalenie ustawy zasadniczej (konstytucji). Oprócz tego Sejm miał wyłączność ustawodawczą. Ustawy uchwalone przez Sejm ogłaszał marszałek Sejmu za kontrasygnatą prezydenta ministrów (premiera) i właściwego ministra.
Rząd był powoływany przez Naczelnika Państwa w porozumieniu z Sejmem. Ministrowie, tak jak Naczelnik ponosili odpowiedzialność przed Sejmem. Rząd był solidarnie odpowiedzialny za swe decyzje.
Mała Konstytucja obowiązywała do uchwalenia 17 III 1921 r. nowej, pełnej Konstytucji.
Uchwalenie tego aktu było poprzedzone przedstawieniem wielu projektów, począwszy od tzw. „projektu amerykańskiego” Józefa Buzka, przez „ludowy” Mieczysława Niedziałkowskiego , po projekt „francuski” Władysława Wróblewskiego. Nowa konstytucja oparła się w końcu na wypróbowanym (choć z marnym skutkiem. Może o to chodziło ?!) modelu ustrojowym III republiki francuskiej według konstytucji z 1875 r. Była ona wyrazem kompromisu dążeń stronnictw prawicowych i lewicowych.
Nowelizacja ustawy zasadniczej z 2 VIII 1926 - „Nowela sierpniowa”.
Główna tendencja noweli sierpniowej szła w kierunku wzmocnienia organów wykonawczych: Prezydenta i Rady Ministrów kosztem uprawnień Sejmu i Senatu.
Prezydent został wyposażony w prawo rozwiązywania Sejmu i Senatu (przed upływem kadencji) na wniosek Rady Ministrów. Jednocześnie Sejm utracił prawo do samorozwiązania. Głowa państwa otrzymała także prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy. Uprawnienie to mogło być realizowane między sesjami i kadencjami parlamentu lub na mocy upoważnienia ustawowego w trakcie kadencji. Rozporządzenia te traciły obowiązującą moc jeżeli nie zostały przedstawione Sejmowi do zatwierdzenia w ciągu 14 dni, bądź zostały przez Sejm uchylone.
Prezydent otrzymał także specjalne uprawnienia budżetowe, które sprowadzały się do tego, że mógł ogłosić rządowy projekt budżetu jako ustawę w wypadku, gdy obie izby nie zajęły wobec projektu stanowiska, w określonym nowelą czasie.
Od uchwalenia noweli sierpniowej Sejm mógł głosować wotum nieufności wobec rządu dopiero na następnym posiedzeniu od jego zgłoszenia, co miało umożliwić rządowi zastosowanie środków zaradczych.
Konstytucja z 23 IV 1935 r. - założenia i rozwiązania ustrojowe.
Znowelizowana konstytucja marcowa obowiązywała do czasu podpisania przez Prezydenta, 23 IV 1935 r., nowej konstytucji, zwanej kwietniową. Nowa konstytucja przyjmowała założenia i rozwiązania ustrojowe zdecydowanie odmienne od tych, na jakich opierała się ustawa zasadnicza z 17 III 1921 r. Przede wszystkim zmieniała koncepcję państwa, co zapowiadał już art. 1. To odejście od poprzednich założeń wyrażało się w odrzuceniu koncepcji państwa jako organizacji prawnej narodu i zastąpieniu jej pojęciem państwa jako porządku prawnego, będącego wspólnym dobrem.
Konstytucja kwietniowa przyjęła zasadę koncentracji władzy w osobie Prezydenta RP. Odrzucono więc zasadę zwierzchnictwa narodu, a także zasadę podziału władz.
Art. 3 wyliczał organy państwa pozostające pod zwierzchnictwem Prezydenta. Były to: rząd, sejm, senat, siły zbrojne, sądy i kontrola państwowa. Każdy z tych organów miał zakres kompetencji określony w konstytucji, przy czym sprawy nie zastrzeżone innym organom należały do uprawnień rządu.
Czołowym organem państwa był Prezydent. Konstytucja kwietniowa przewidywała specjalny system wyboru na ten urząd. Uczestniczyli w nim zarówno sam Prezydent jak i specjalnie skonstruowane Zgromadzenie Elektorów i ewentualnie ogół obywateli, przy czym decydującą rolę miał tu ustępujący Prezydent. Zgromadzenie Elektorów złożone było z osób wybieranych przez Sejm (50), Senat (25) i 5 wirylistów (marszałkowie Sejmu i Senatu, prezes Rady Ministrów, generalny inspektor sil zbrojnych i I prezes Sądu Najwyższego). Wskazywało ono swojego (1 z) kandydata na prezydenta. Ustępujący Prezydent mógł wskazać swojego (drugiego) kandydata, co powodowało poddanie obu kandydatur głosowaniu powszechnemu. Jeśli jednak ustępujący Prezydent zrezygnował ze swojego uprawnienia, Prezydentem zostawał kandydat Zgromadzenia Elektorów. Jak wiadomo nie doszło do praktycznego sprawdzenia tej koncepcji.
Kadencja Prezydenta trwała 7 lat. W razie wojny okres jego urzędowania ulegał przedłużeniu do upłynięcia 3 miesięcy od zawarcia pokoju.
Zastępstwo Prezydenta powierzano marszałkowi Senatu (a nie Sejmu jak w konstytucji marcowej), któremu przysługiwały wszystkie uprawnienia Prezydenta.
Kompetencje Prezydenta dzieliły się na: ustawodawcze, wykonawcze, kontrolne i nadzwyczajne na wypadek wojny.
Podsumowanie
Jak z powyższego opisu wynika, zasadniczą tendencją ustroju II Rzeczypospolitej było przechodzenie od demokracji parlamentarnej (konstytucja marcowa), przez system rządów pozaparlamentarnych (noweli sierpniowej) po autokratyzm konstytucji kwietniowej.
Najwyraźniej widać to na ewolucji kompetencji organów władzy wykonawczej i ustawodawczej. Na przykładzie parlamentu widać jak jego początkowo szerokie uprawnienia stopniowo malały (od przewrotu majowego). Natomiast w stosunku do Prezydenta i Rady Ministrów zaznaczyła się tendencja odwrotna. Od 1926 r. następował ciągły wzrost ich uprawnień kosztem władzy ustawodawczej.
Co do praw obywatelskich, to pełny ich katalog, zawarty w konstytucji marcowej, został w poważnym stopniu ograniczony przez konstytucje kwietniową, co było konsekwencją założenia, że interes ogólny jest ważniejszy od indywidualnego. Było to odejściem od idei liberalizmu, która przyświecała twórcom ustawy zasadniczej z marca 1921 roku.