Ewolucja życia na Ziemi
PREKAMBR (4,6 mld lat temu - 542 mln lat temu) - planeta Ziemia powstała około 4,6 miliarda lat temu. Najstarsze kopalne ślady organizmów żywych pochodzą sprzed 3,5 mld lat. Są to stromatolity - struktury skalne, będące wytworami morskich, prekambryjskich sinic. Były one jednak już organizmami stosunkowo złożonymi, więc przypuszcza się, że życie powstało w okresie między 4 a 3,8 miliarda lat temu.
Pierwsza komórka eukariotyczna, bardziej złożona od komórek sinic czy bakterii i będąca przodkiem wszystkich współczesnych pierwotniaków, grzybów, roślin i zwierząt, pojawiła się w wodach prekambryjskich około 1 mld lat temu.
U schyłku prekambru, w okresie 600-540 milionów lat temu, istniało już w oceanach bujnie rozkwitnięte życie, w postaci organizmów wielokomórkowych, przypominających krążki lub liście przytwierdzone ogonkiem do dna. Była to tzw. fauna z Ediacara.
Jest niewykluczone, że pod koniec prekambru żył także przodek jamochłonów, przodek pierścienic i wspólny przodek szkarłupni i strunowców.
ERA PALEOZOICZNA
Kambr (542-488 mln lat temu) - w tym okresie następuje tzw. eksplozja kambryjska. Pojawiają się zwierzęta o większości znanych współcześnie typach budowy (m.in. gąbki, pierścienice, pratchawce, mięczaki, stawonogi, ramienionogi, szkarłupnie i strunowce). Co ciekawe, żyły wtedy organizmy reprezentujące także nieznane obecnie typy budowy, np. Opabinia, która miała 5 oczu i pysk wydłużony w rurę przypominająca tą u odkurzacza.
Na uwagę zasługuje też Hallucigenia, która miała na grzbiecie 7 par ostrych kolców, a na brzuchu 7 par miękkich wypustek. Była ona przypuszczalnie pierwotnym pratchawcem.
Przodek strunowców, który pojawia się w kambrze, to przypominająca współczesnego lancetnika Pikaia.
Eksplozji kambryjskiej towarzyszy zanik organizmów z Ediacara. Najprawdopodobniej okazały się one bezbronne wobec kambryjskich drapieżników.
Ordowik (488-444 mln lat temu) - pojawiają się pierwsze koralowce i mszywioły. Swój rozkwit przeżywają stawonogi z gromady trylobitów, mięczaki z rzędu łodzików, ramienionogi i szkarłupnie. W materiale kopalnym można zaobserwować też typowe kręgowce w postaci pancernych, pokrytych płytkami kostnymi i łuskami, bezżuchwowców (tzw. ostrakodermy).
Pod koniec ordowiku (440 mln lat temu) ma miejsce pierwsze wielkie wymieranie organizmów. Znika wtedy 85% gatunków. Kryzys dotyka przede wszystkim mszywioły, trylobity i ramienionogi.
Sylur (444-416 mln lat temu) - w oceanach ewoluują ryby pancerne (tzw. plakodermy), które mają już żuchwę, ich ciała pokryte są kostnym pancerzem, a szczęki zaopatrzone są w zęby. Z tego okresu znane są też pierwsze ryby fałdopłetwe (tzw. akantody), których płetwy rozpięte są na kolcach, a ciało pokrywają łuski.
Na lądzie pojawiają się pierwsze rośliny naczyniowe z gromady ryniofitów. Najstarszą z nich jest Kuksonia. Prawdopodobnie, wraz z ryniofitami, na ląd wychodzą żyjące z nimi w symbiozie grzyby.
Dewon (416-359 mln lat temu) - okres bujnego rozkwitu ryb. Z tego okresu pochodzą skamieniałości pierwszych ryb trzonopłetwych, dwudysznych, chrzęstnoszkieletowych (prarekiny) i kostnoszkieletowych. Przedstawiciele wszystkich tych grup żyją obecnie.
Na lądzie pojawiają się pierwsze owady bezskrzydłe, wije i pajęczaki.
Wśród roślin na uwagę zasługują pierwsze skrzypy, paprocie i widłaki. Około 350 mln lat temu ewoluuje pierwsza znana roślina nagonasienna - Elkinsia.
W późnym dewonie pojawiają się też organizmy będące przodkami płazów: Ichtyostega i Acanthostega. Wywodzą się one od ryb Panderichtyida - grupy, która swój początek ma również w dewonie.
Pod koniec dewonu (365 mln lat temu) następuje drugie wielkie wymieranie organizmów. Znika wtedy 83% gatunków. Kryzys dotyka przede wszystkim koralowce, amonity i konodonty. Całkowicie wymierają ryniofity i ryby pancerne.
Karbon (359-299 mln lat temu) - w tym okresie następuje ekspansja paprotników: drzewiastych skrzypów (kalamity), drzewiastych widłaków (lepidodendrony i sigillarie), a także paproci nasiennych. Pojawiają się pierwsze grzyby - podstawczaki, a pod koniec tego okresu stwierdza się obecność pierwszych roślin iglastych.
Na lądzie królują owady skrzydlate, pajęczaki i ślimaki lądowe. Sukces ewolucyjny odnosi grupa płazów, zwanych meandrowcami, od której wywodzą się pierwsze gady: Hylonomus i Paleothyris (320 mln lat temu).Wody słodkie zostają skolonizowane przez pierwsze ślimaki słodkowodne i skorupiaki.
Perm (299-251 mln lat temu) - jest to epoka rozkwitu roślin iglastych. Pojawiają się też inne grupy nagonasiennych: miłorzębowe i sagowce.
Wśród 3 grup gadów, mających swój początek jeszcze w karbonie (synapsydy, diapsydy i anapsydy) zdecydowanie największy sukces odnosi grupa pierwsza, czyli inaczej - gady ssakokształtne.
Pod koniec permu (251 mln lat temu) dochodzi do trzeciego, największego z wymierań w historii życia na Ziemi. Zupełnie znika 90% gatunków, w tym wszystkie trylobity i koralowce (czteropromienne), a znacznie zmniejsza się liczba gatunków płazów, gadów i owadów.
ERA MEZOZOICZNA
Trias (251-200 mln lat temu) - w triasie współistnieją obok siebie drzewiaste skrzypy, paprocie, widłaki oraz szpilkowe, miłorzębowe i sagowce.
We wczesnym triasie ewoluują przodkowie żab i ropuch. Gady z grupy diapsydów różnicują się na żółwie, jaszczurki i wczesne archozaury. Ta ostatnia grupa pod koniec triasu różnicuje się na pterozaury, dinozaury i przodków krokodyli.
Grupa synapsydów, czyli gadów ssakokształtnych, daje początek cynodontom, z których wywodzi się przodek wszystkich ssaków. Pierwszy niewątpliwy ssak: Morganucodon znajdywany jest w materiale kopalnym sprzed 210 mln lat. Był on podobny do współczesnych owadożernych ryjówek.
Pod koniec triasu (200 mln lat temu) ma miejsce czwarte wielkie wymieranie. Swoją ewolucyjną karierę kończy 80% morskich gatunków, głównie ramienionogów i amonitów.
Jura (200-145 mln lat temu) - w tym okresie następuje rozkwit roślin nagozalążkowych: iglastych, miłorzębowych i sagowców.
U schyłku jury (150 mln lat temu) stwierdza się w zapisie kopalnym pierwszą roślinę okrytozalążkową (Archeofructus).
Ewoluują pierwsze płazy ogoniaste i ssaki z rzędu stekowców (które dziś reprezentowane są przez dziobaka i kolczatki). Około 150 mln lat temu pojawia się Archeopteryks - zwierzę pochodzące od dinozaurów i uważane obecnie za przodka wszystkich ptaków.
Na lądach królują dinozaury, a w oceanach - ichtiozaury i plezjozaury.
Kreda (145-65 mln lat temu) - nadal popularnymi roślinami na lądzie są: iglaste, miłorzębowe i sagowce, ale pod koniec kredy ustępują one coraz liczniejszej grupie roślin kwiatowych (okrytozalążkowych). Około 90 mln lat temu okrytozalążkowe rozdzielają się na jednoliścienne i dwuliścienne. Wśród roślin zielnych pospolite są paprocie.
Na lądach nadal królują dinozaury, a w oceanach - ichtiozaury, plezjozaury i amonity (grupa należąca do głowonogów - mięczaków, które obecnie reprezentowane są przez ośmiornice, kalmary i łodziki).
Ewoluują ssaki z rzędu torbaczy i pierwsze ssaki łożyskowe, ale nie mają one jeszcze pozycji dominującej.
Wraz z końcem kredy (65 mln lat temu) następuje piąte wielkie wymieranie organizmów (ginie 75% gatunków). Proces ten przecina ewolucyjną karierę wszystkich dinozaurów, pterozaurów, ichtiozaurów, plezjozaurów i amonitów. Katastrofę przeżywają ptaki, ssaki, niektóre płazy, jaszczurki, węże, żółwie i krokodyle.
ERA KENOZOICZNA (podział na trzeciorzęd i czwartorzęd obecnie uważany jest za archaiczny, ale stosuję go ze względu na jego popularność)
Trzeciorzęd (65-1,8 mln lat temu) - okres ekspansji i różnicowania się ptaków, ssaków i roślin okrytozalążkowych na wszystkie znane obecnie rzędy.
Pod koniec trzeciorzędu - około 6 mln lat temu - pojawia się wspólny przodek szympansów i człowieka współczesnego. Około 2,5 mln lat temu na ewolucyjną scenę wchodzi pierwszy gatunek z rodzaju człowiek: Homo habilis (człowiek zręczny).
Żyje on na afrykańskiej sawannie i potrafi używać już prymitywnych, kamiennych narzędzi.
Czwartorzęd (1,8 mln lat temu - TERAZ) - około 1 mln lat temu w Afryce Wschodniej pojawia się następny gatunek człowieka: Homo erectus (człowiek wyprostowany). Prawdopodobnie potrafi on nie tylko używać narzędzi, ale posługuje się też ogniem. Postępowa forma tego gatunku zanika około 200 000 lat temu, ale właśnie wtedy w jej miejsce, na afrykańskiej sawannie, pojawia się inny gatunek: człowiek myślący Homo sapiens, który istnieje do teraz. Stosuje on złożony język w celu komunikowania się. Trudni się myślistwem i zbieractwem.