4. i 5. zagadnienie: Utopia w literaturze polskiego Oświecenia, funkcje utopii + problem szczęścia w literaturze polskiego Oświecenia.
Pojęcie utopii i jej geneza
Utopia - wizja idealnego społeczeństwa, stworzona w oderwaniu od rzeczywistości, gdzie w idealnym państwie żyją ludzie w pełni szczęśliwi.
Utopia w starożytności.
Motyw utopii pojawił się już w starożytności - gr. ou - nie, topos - miejsce, a więc miejsce, którego nie ma; słowo to zyskało na znaczeniu w 1516 roku, kiedy Tomasz Morus opublikował książkę pod tym tytułem. Morus w swoim dziele ukazał wyobrażenie wyspy szczęśliwej, otoczonej wysokim murem, odizolowanej od świata zewnętrznego. Wyspa ta była kolebką państwa doskonałego - model doskonałej krainy i żyjącego w niej społeczeństwa.
Utopia w Oświeceniu.
W literaturze Oświecenia utopia to gatunek literatury dydaktycznej, który jako główny motyw w tematyce utworu wykorzystywał problem szczęścia. Utopia ukazywał wzorcowe społeczeństwo realizujące zasady idealnego ustroju - wizja ta przeciwstawiana była światu realnemu. Utopia często związana była z mitem natury. Posiadała zazwyczaj charakter powieści, np. Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki. Państwo Utopia usytuowane jest na wyspie, zatem nie ma możliwości na zaistnienie jakiegokolwiek kontaktu przypadkowego z przedstawicielami innego systemu państwowego.
WAŻNE!!! Pod względem tematycznym utopia nawiązywała do traktatów politycznych znanych starożytnych filozofów: Platon „Państwo” i Arystoteles „Polityka”.
Tomasz Morus - zarys wizji państwa utopijnego:
wzajemna tolerancja oraz miłość bliźniego,
umacnianie wzajemnych stosunków społecznych,
powszechna zasada pracy,
równość wobec czasu wolnego i osiągnięć cywilizacyjnych,
równość obowiązków (przy uwzględnieniu elementarnych różnic, jak na przykład płeć czy indywidualne możliwości lub ponadprzeciętne umiejętności).
Funkcjonowanie utopijnych państwowości na przykładzie dzieła Ignacego Krasickiego „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”:
kaina Nipu na wyspie Eldorado - kraina wiecznego szczęścia,
wyspiarski charakter państwa - całkowite odizolowanie od zewnętrznego świata,
zacofanie techniczne Nipuanów (nie znają np. żelaza),
mieszkańcy wyspy nie stosują przemocy,
życie w zgodzie z naturą (nie zabijają zwierząt, żywią się uprawianymi przez siebie roślinami),
nie ma podziału na biednych i bogatych - wszyscy są równi,
porządek oparty na wzajemnej dobroci i życzliwości,
każdy mieszkaniec posiada wszystko, o czym zamarzy,
równość obywateli wobec zdobywania edukacji i uczestniczenia w życiu kulturalnym,
brak obrzędów religijnych - nie wyróżnianie kapłanów, którzy kojarzeni byli z nieróbstwem,
najwyższa wartość to kochać drugiego człowieka miłością równą miłości własnej,
formą modlitwy jest dziękczynienie za łaskę, którą mogą czerpać pełnymi garściami
WAŻNE!!! Krainę na wyspie Eldorado Krasicki tworzył będąc pod dużym wrażeniem filozofii Rousseau.
Utwory poruszające problem szczęścia i nawiązujące do Utopii (ogólne informacje):
I. Krasicki, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki:
powieść edukacyjna,
ukazuje wzorce osobowe Polaka obywatela kierującego się zdrowym rozsądkiem i prawem naturalnym,
obywatel ten troszczy się o dobro wspólne i wierzy w wartość pracy,
bohater to lekkomyślny młodzieniec, egoista i utracjusz - typowy szlachcic, którego odrodzenie następuje na utopijnej wyspie Nipu, gdzie zmuszony jest żyć w sposób naturalny,
bohater odkrywa wartość pracy i po powrocie do kraju staje się wzorowym gospodarzem i obywatelem,
Krasicki poprzez postać Mikołaja starał się nakreślić obraz szlachty, jej obyczajowości, stanu intelektualnego, życia publicznego itd. - ukazanie ciemnoty i zepsucia moralnego.
F. Zabłocki, Król w kraju rozkoszy:
swobodna przeróbka francuskiej komedii Legranda - intryga zaczerpnięta właśnie z tego utworu,
tytułowa rozkosz rozumiana pod pojęciem szczęścia,
komedia z typową dla komedii dell'arte atmosferą przesyconą fantastyką,
farsowy komizm,
farsowy obraz Akadii, kraju obfitości,
pozorne szczęście,
akcja toczy się w aurze karnawałowej błazenady,
obecność akcentów satyrycznych godzących w króla Stanisława Poniatowskiego.
Szczęście i przykłady utworów (inne niż wyżej wymienione):
szczęście ma być szczęściem ziemskim, ma być nam dane tu i teraz,
Bóg nie mógł igrać z człowiekiem, by pozbawić go szczęścia,
filozofia ma być praktyczna - ma podpowiadać ludziom, w jaki sposób mają osiągać szczęście i w jaki sposób stworzyć raj na ziemi,
szczęście można odnaleźć w miłości, np. A. Naruszewicz „Odjazd” - kobieta przynosi radość i szczęście; ona jest w życiu tym momentem, kiedy błąkając się po lesie zauważamy smugę światła,
Arkadia była krainą wiecznego szczęścia, np. F.D. Kniaźnin „Do Muzy mojej” - ogród utożsamiany z Arkadią; Muza, odchodząc z tego ogrodu, płacze,
S. Trembecki „Sofiówka” - opis Ukrainy jako Arkadii, krainy mlekiem i miodem płynącej; podkreślenie czasu szczęśliwości - po ciężkich chwilach ziemia potrafiła się odrodzić,
F. Karpiński „Powrót z Warszawy na wieś” - pochwała życia miejskiego; przeszłość vs. teraźniejszość; wieś - początkowo przedstawiana jako Arkadia, jednak na wsi trzeba samemu na siebie zapracować, trzeba się naharować; wieś to przestrzeń wolności, ale także nędzy,
F. Karpiński „Przypomnienie dawnej miłości” - los rozdzielił parę kochanków, pojawiła się zapowiedź nieszczęścia.
STRESZCZENIE „Mikołaja…”
Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki:
Mikołaj Doświadczyński to główny bohater oraz narrator utworu,
syn przyzwoitej szlacheckiej rodziny (ojciec był stolnikiem), wychowany tradycyjnie i „domowo”,
w wieku 7 lat został oddany do szkół w mieście,
na wieść o śmierci ojca przerywa naukę (w wieku 16 lat),
jako sukcesor majątku młody Mikołaj poczyna sobie dość niefrasobliwie,
korzysta „na całego” z wolności, której nie jest w stanie ograniczyć łagodna matka,
zajmuje się głównie pijaństwem, zabawami, polowaniami itd.,
pohamowany w końcu przez wuja-opiekuna, zostaje oddany pod opiekę francuskiego guwernera, pana Damona, którego program wychowawczy sprowadza się głównie do konwersacji francuskiej i podsuwania powieści miłosnych w tym języku,
wprowadza on Mikołaja w świat hazardu, drogich restauracji, domów publicznych…
zrujnowany Mikołaj zostaje uwikłany w awanturę i bójkę, a następnie aresztowany,
po wyjściu z więzienia dowiaduje się, że guwerner znikł bez śladu,
Mikołaj powraca do rodzinnego majątku, gdzie wkrótce zaczynają napływać liczne weksle wystawione w okresie hulanek,
po śmierci matki, niezbyt przejęty tą stratą, nadal oddaje się światowym uciechom - teraz już w Warszawie,
ten tryb życia pochłania znaczną część schedy, nadwerężonej już przez proces majątkowy z sąsiadem,
obserwacja postępowania sądowego odsłania przed Mikołajem ogrom nieuczciwości i korupcji w aparacie sądowniczym,
bohater ostatecznie proces wygrywa i udaje się do Paryża, by nadal odkrywać uroki życia,
oszołomiony zbytkiem „stolicy świata”, trwoni pieniądze na stroje, pachnidła, fryzjera, teatr i operę,
płaci również naiwnie długi oszusta i kombinatora, który pełni funkję jego przewodnika po Paryżu,
wobec krytycznej sytuacji materialnej i gróźb wierzycieli Doświadczyński ucieka z Paryża i wsiada na statek płynący na Jawę,
statek ulega rozbiciu podczas burzy morskiej, a Mikołaj zostaje wyrzucony przez falę na nieznaną wyspę,
okazuje się, że ową wyspą jest utopijna kraina Nipu, której mieszkańcy żyją w całkowitej izolacji od zdeprawowanego, cywilizowanego świata,
nie znając wojen ani pieniędzy, nie znają też agresji i chciwości, toteż bez przeszkód kultywują takie cnoty jak: uczciwość, sprawiedliwość, pracowitość, miłość bliźniego…
z nauk swego opiekuna Xaoo Mikołaj poznaje idealne państwo Nipuańczyków, jego ustrój społeczny, sądownictwo, gospodarkę rolną, system oświaty…
obraz ten konfrontuje z własnymi życiowymi doświadczeniami i nabywa niechęci do europejskiego świata obłudy, nieuczciwości i wszelkiego zła,
jednak pamięć porzuconej Europy wraca, gdy Mikołaj odnajduje wrak rozbitego okrętu i wydobywa z niego książki, broń, złoto, papiery wartościowe…
odtąd, posiadając bogactwo, pragnie je wykorzystać,
ucieka potajemnie z wyspy Nipu i zostaje wyłowiony z morza przez hiszpański okręt wiozący niewolników z Afryki,
kapitan okrętu, człowiek chciwy, zagarnia złoto rozbitka, jego samego zaś więzi, a po przybyciu do Ameryki sprzedaje do niewolniczej pracy w kopalni,
Mikołaj zostaje wykupiony z niewoli przez bogobojnego kwakra i z odzyskanym złotem powraca do Europy,
Zostaje uwięziony w Sewilli przez inkwizycję, a po opowieściach o Nipu uznany za szalonego i odesłany do domu dla obłąkanych,
wydobyty stamtąd przez przyjaciół, spłaca swoje dawne paryskie długi i powraca do kraju, by konfrontować obraz Nipu z rzeczywistością ziemiańskiej egzystencji,
próbuje też znaleźć żonę, ale wszystkie panny wydają mu się próżne i interesowne,
wreszcie trafia przypadkiem na swoją młodzieńczą miłość, Juliannę, i zostaje szczęśliwym żonkosiem, w życiu ziemiańskim próbując wykorzystać nauki wyniesione ze szczęśliwej wyspy Nipu.