Zag 34: Tematyka wiejska, miasto i postęp cywilizac, historyczna w Pozytywizmie i MP.
Wieś w pozytywizmie:
Eliza Orzeszkowa - Nad Niemnem
Henryk Sienkiewicz - Janko Muzykant, Szkice węglem
Bolesław Prus - Placówka
Maria Konopnicka - wiersze
Jeden z najważniejszych tematów lit pozyt, obszar zamieszkały zarówno przez ludność chłopską, jak i szlachtę ziemiańską. Dawniej - od Jana Kochanowskiego do autora Pana Tadeusza - wieś kojarzona była przede wszystkim z dworem szlacheckim, życiem arkadyjskim respektującym prawa natury i odwieczne zasady morale. Z takim wyobrażeniem wsi harmonizowało w okresie romantyzmu pojęcie ludu - podstawowej warstwy narodu, reprezentującej pierwotna kulturę, zachowaną w folklorze jako skarbnicy duchowej narodu i arki przymierza między dawnymi a nowymi laty. Poeci chętnie korzystali z tych inspiracji - z ludowych podań, legend, pieśni obrzędowych i śpiewek regionalnych.
Po uwłaszczeniu chłopów w 1864 r, a więc w okresie pozytywizmu, odstąpiono zasadniczo od romantycznej idealizacji ludu. Mądrość chłopska stała się przedmiotem ujęć groteskowych, a czucie i wiara ukazane zostało jako źródło tragedii: z Dziurdziach Elizy Orzeszkowej wiara w magię, przypisywana czarownicy, doprowadziła do zbrodni, w Antku Bolesława Prusa praktyki znachorskie sprowadziły na dziecko śmierć. To też trzeźwe, pozytywistyczne spojrzenie na wieś wywołało hasło pracy u podstaw - przekonanie o potrzebie i konieczności szerzenia oświaty wśród ludu, przybliżenie im zdobyczy cywilizacji, wyrugowanie zabobonu i szkodliwych przesądów; tak właśnie nazywane były teraz wierzenia ludowe. Na tej fali zrodziła się obfita literatura dla ludu, propagująca elementarne zasady moralne i niosąca nową wiedzę o świecie.
Życie wsi stało się więc poważnym problemem społecznym, wymagającym aktywności ze strony inteligencji i warstw wyższych. Dostrzeżono przede wszystkim jako źródło wielu nieszczęść nędze chłopa, bezbrzeżną ciemnotę, niezdolność do samodzielności, uzależnienie się od pokątnych doradców (karczmarzy, urzędników gminnych), zamkniecie się w ciasnym kręgu najbliższej okolicy, nieufność do świata zewnętrznego i obcego - dworu i miasta. Nędza wywoływała konieczność porzucenia wsi i ruszenia w świat, który budził przestrach i był nieczuły, jak się okazywało, na niedole wolnych najmitów. Towarzyszyło temu wszystkiemu zachwianie porządku moralnego (pijaństwo, złodziejstwo, mściwość, nienawiść) nieumiejętność współżycia w gromadzie czy nawet w rodzinie, obojętność na potrzeby dzieci (zwłaszcza nieślubnych), starców, kalek itp.
Ten ponury obraz wsi dominuje w nowelistyce lat 80., w takich utworach jak:Szkice węglem, Janko Muzykant, Jamioł, Za chlebem, Bartek Zwycięzca - Henryka Sienkiewicza; Antek, Michałko, Anielka Bolesława Prusa; Wolny najmita i liryka ludowa Marii Konopnickiej; Dziurdziowie, Niziny Orzeszkowej; Beldonek Adolfa Dygasińskiego.
Na tym tle swoistością odznaczają się wybitne utwory epoki o tematyce wiejskiej: Placówka, Nad Niemnem, Cham. Powieść Prusa wprawdzie wykazuje wiele przywar chłopskiej społeczności. Ale na plan pierwszy wysuwa jej siłę i zdolność do przeciwstawiania się zagrożeniom zewnętrznym oraz do obrony świętej ziemi przed żywiołem napływowym. W Nad Niemnem Orzeszkowa wykazała wysokie i wszechstronne walory schłopiałej szlachty zaściankowej, zdolnej - dzięki kultowi pracy - do zapewnienia sobie godziwego życia oraz do pielęgnowania wyższych, ogólnonarodowych uczuć. Cham zaś ujawnia - poprzez sakralna rytualizacje zachowań bohatera - niezłomność etyczną i wyższość praw naturalnych nad skażeniami miejskiej cywilizacji. Konflikt wieś - miasto nie jest jednak, co warto podkreślić, akcentowany przez pozytywistów.
W twórczości Orzeszkowej pojawiło się ponadto nawiązanie do Mickiewiczowskiej małej ojczyzny - kraju rodzinnego, budzącego miłość i przywiązanie. W jej pismach mamy więc wiele solidnych spostrzeżeń o charakterze etnograficznym, obrazów życia codziennego, opisów okolicznej przyrody. Zjawiskiem o nacechowaniu etnograficznym był tez dla Orzeszkowej folklor, obecny w Nad Niemnem, obejmujący pieśni i rytuały obrzędowe.
Folklorem jako dokumentem kultury ludowej zajmowano się wtedy dość szeroko. Właśnie w tych latach (1865-1890) Oskar Kolberg wydawał kolejne tomy Ludu -wiekopomnego dzieła, jednego z najlepszych na świecie (do wydanych przez niego 23 tomów dodano jeszcze 37 następnych, skomponowanych z pozostawionych po jego śmierci materiałów). Lud zawiera teksty utworów poetyckich w rożnych regionalnych wariantach, nuty do pieśni, legendy, podania, opisy obyczajów. Folklor zainspirował też ówczesnych poetów, przede wszystkim Konopnicką - autorkę kilku cyklów poezji ludowej, w których naśladuje ona ludowa wersyfikację i konwencje stylistyczne (jednak bez użycia gwary), a także ludowe odczucie świata, natury i losu ludzkiego.
W literaturze Zachodu tematyka wiejska była mniej eksponowana. W powieści Emila Zoli Ziemia
autor wyeksponował ślepą siłę instynktów biologicznych oraz chciwość chłopską jako podstawowy czynnik w walce o byt. Inni pisarze poszli w stronę regionalizmu, tworząc popularna literaturę ojczyźnianą (Heimatliteratur) w której gloryfikacji cnót mieszkańców danej krainy (małej ojczyzny) towarzyszy ksenofobia i niechęć do innych krajów.
W Rosji, a zwłaszcza u Lwa Tołstoja, lud jest tradycyjnie ostoja i fundamentem narodu, nosicielem najtrwalszych, uniwersalnych wartości, którym cywilizacja zgniłego Zachodu może przynieść tylko szkody.
Szkice węglem” - H. Sienkiewicz przedstawia wieś Barania Głowa, w której ciemnota chłopstwa prowadzi do tragedii - z rąk męża ginie młoda Rzepowa. Autor wspomina o analfabetyzmie, strachu przed urzędnikami, nieznajomości prawa i zagubieniu ludności wiejskiej. Szczególnie, że z pomocą nie przychodzą ani ksiądz, ani pan. Ważne problemy społeczne zostały przedstawione poprzez ukazanie historii poszukiwania
sprawiedliwości, pomocy przez zwykłą, ograniczoną i niewiele rozumiejącą z otaczającego ją świata chłopkę, Marysię Rzepową. Kolejne sytuacje służą prezentacji owego zatrważającego poziomu intelektualnego chłopstwa, jego praktycznie zerowej świadomości mechanizmów rządzących wsią po uwłaszczeniu. Stwarza to doskonałe warunki do nadużyć wszelkich urzędników, przedstawicieli każdej prowincjonalnej władzy: wójtów, ławników, gminnych pisarzy. Ci ludzie mieli służyć wiejskiej społeczności, a w rzeczywistości działają na jej szkodę, kierują się tylko własnymi interesami. Równocześnie są służalczy wobec carskiej administracji.
”Wolny najmita” - M. Konopnicka ukazuje skutki ustawy uwłaszczeniowej. Chłopi, którzy przed jej wprowadzeniem nie posiadali ziemi zyskiwali tylko wolność. Nie mieli pracy i przymierali głodem. Autorka sprzeciwia się ”wolności przymierania głodem”. Uważa, że jeśli daje się wolność, trzeba również zapewnić, choćby minimalne warunki do życia.
Wieś w Młodej Polsce:
Władysław Stanisław Reymont - Chłopi
Stanisław Wyspiański - Wesele
Stefan Żeromski -Ludzie bezdomni, Siłaczka, Zmierzch, Rozdziobią nas kruki, wrony..., Wierna rzeka
Jan Kasprowicz - Z chałupy, W chałupie
”Chłopi” - W. Reymont stworzył epopeję życia wiejskiego, przedstawiając panoramiczny obraz społeczności wiejskiej, ukazanej w całym jej rozwarstwieniu. Głównym bohaterem jest zbiorowość, społeczność wiejska w Lipcach. W powieści autor przedstawił realistyczny obraz życia wsi widzianej na wielu różnych płaszczyznach: od psychologicznej, poprzez obyczajową, aż do społecznej. Przedstawił dziesiątki charakterystycznych postaci i wszystko to, co stanowiło treść życia chłopów. Pisarz ukazał ekonomiczne konflikty wsi z dworem - spór o serwituty, czyli prawo chłopów do korzystania z lasów i pastwisk zagarniętych przez ziemian po uwłaszczeniu - głód ziemi, codzienną, ciężką pracę, ciemnotę, zacofanie, pijaństwo. W przywiązaniu do ziemi doszukał się patriotyzmu, podkreślił religijność chłopów, ich szacunek dla rodziny, niechęć do wszystkiego, co obce czy nowe.
Czynnikiem wyznaczającym pozycję danej osoby we wsi (której odzwierciedleniem było miejsce
zajmowane w kościele) jest status majątkowy. Reymont opisuje najbogatszych chłopów (Boryna), średniozamożnych (Dominikowi), małorolnych (Kłębowie, Kozłowie), komorników (Jagustynka, Agata) i parobków (Kuba). Obok opisu społeczności wiejskiej autor prezentuje bogate wiejskie tradycje, obyczaje, obrzędy. Tradycję wsi wyrażają nie tylko świąteczne ceremonie, ale i powszednia mądrość - przysłowia oraz pieśni i przyśpiewki ludowe. Reymont heroizuje codzienny trud chłopów, ukazuję tę warstwę w przełomowym momencie, kiedy zaczynają się takie zjawiska, jak emigracja zarobkowa czy kolonizacja niemiecka
„Z chałupy” - J. Kasprowicz w cyklu sonetów Z chałupy odtworzył szereg realiów życia wiejskiego, obrazów codzienności, chłopskiej obyczajowości, życia społecznego, zagadnień moralnych. Poeta opisuje ”nędzne chłopskie chaty”, głód, choroby, wyzysk i poniżenie chłopa Pisarz w pełni solidaryzuje się z ludem, czuje się związany z jego kulturą, zamierza przedstawić czytelnikom rodzaj poetyckiego dokumentu zaświadczającego warunki życia, rozpatrywaną w wielu aspektach sytuację ówczesnej wsi. Sonety Kasprowicza przynoszą prawdę o warunkach życia rodzinnych Kujaw, odwołują się do wspomnień, doświadczeń chłopskiego dziecka, później młodego człowieka z ogromnym wysiłkiem przebijającego się do wyższych, inteligenckich warstw społecznych. Są sugestywnymi, wiarygodnymi dokumentami życia wsi, gdzie niemal każdego dnia toczyła się bezwzględna walka o biologiczne przetrwanie, zaspokojenie elementarnych potrzeb życiowych, gdzie pracowano niekiedy ponad siły, by zapewnić sobie pożywienie i dach nad głową.
„Księga ubogich” - J. Kasprowicz pisze o wsi, jako o miejscu bezpiecznym
, chroniącym przed zgiełkiem świata, gdzie codzienne proste obowiązki dają poczucie spełnienia i szczęścia. Bliski kontakt z przyrodą pozwala na pogodzenie się z przemijaniem i oswaja z myślą o śmierci.
Miasto w pozytywizmie:
”Ojciec Goriot” - Balzak ukazuje realistyczny obraz Paryża - ”nowoczesnego monstrum”, a ściślej społeczność miasta miotaną wielkimi namiętnościami, dążeniem do kariery, władzy, uciech - w śmiertelnej walce, która według Balzaka stanowi jądro współczesnego swiata. Na zasadzie
kontrastu przedstawia ubogą Dzielnicę Łacińską z znajdującym się tam nędznym pensjonatem pani Vauquer i bogatą dzielnicę Saint-Germain ze wspaniałą rezydencją hrabiny Beauseant.
„Lalka” - Bolesław Prus przedstawił bardzo rozległą panoramę życia w Warszawie końca XIX wieku. Samo miasto ukazał niemal z fotograficzną dokładnością. Utwór prezentuje różne grupy, warstwy społeczne - m.in. kapitalistów, finansistów, kupców, arystokrację, mieszczaństwo polskie, niemieckie i żydowskie oraz biedotę zamieszkującą Powiśle. Świat ludzi bogatych symbolizują pałace arystokracji, rozmieszczone głównie przy Trakcie Królewskim, Powiśle to dzielnica nędzy, występku i poniżenia, zaś świat mieszczański można poznać na przykładzie kamienicy, kupionej przez Wokulskiego od Łęckich, gdzie mieszka zarówno zamożna burżuazja, jak i biedni studenci. Rozmyślając o kontrastach społecznych Wokulski mówi:
”Oto miniatura kraju, w którym wszystko dąży do spodlenia. Jedni giną z niedostatku, drudzy z rozpusty” |
”Mendel Gdański” - Maria Konopnicka akcję swej noweli umieszcza w Warszawie (nazwisko „Gdański" miało zasugerować cenzurze, że akcja toczy się w Prusach, nie w zaborze rosyjskim) Bohater - Mendel kochał to miasto, uważał się za jego skromną część, był szanowany przez sąsiadów. Jednak dla uczestników antyżydowskich pogromów nie miało to żadnego znaczenia. Fanatyczny tłum pozbawił Mendla poczucia trwałej wspólnoty z miejską społecznością, w której, a nie, obok której, chciał żyć.
”Quo vadis” - Henryk Sienkiewicz ukazał obraz Rzymu za czasów panowania Nerona. W Wiecznym Mieście niemal na każdym rogu stoi świątynia dla bóstwa, o którym niewiele wiadomo. Jest to miejsce kontrastów, gdzie bród i przestępczość sąsiadują z bogatymi domami, w których panuje luksus i obłuda. Na tym tle wyraźnie odcina się grupa pierwszych chrześcijan.
Miasto w Młodej Polsce:
”Ziemia Obiecana” - W. Reymont ukazuje świat przemysłowego miasta Łodzi końca XIX wieku. Przedstawia ją jednak nie jako arkadię, lecz jako miejsce bezwzględnej walki o byt, świat wielkich fabrykantów, bogatej finansjery oraz zwykłych „geszefciarzy”, którzy robią wielkie interesy, oszukują, używają podstępu, a przede wszystkim bezwzględnie wykorzystują robotników.
”Wesele” - S. Wyspiański zachwyca się folklorem wsi, pokazuje piękno obyczaju i tradycji polskiej wsi. Wśród zalet chłopów wspomina potęgę, zdrowie, prostotę, związek z naturą. Chociaż momentami wypomina chłopom chciwość i egoizm, to jednak przedstawiona przez niego wieś to: ”chata rozśpiewana”. Autor równocześnie krytykuje ludomanie i powierzchowne zainteresowanie inteligencji wsią. Słynne słowa:
”Chłop potęgą jest i basta.” |
każą inaczej spojrzeć na mieszkańców wsi. Nie jako ciemnych i zacofanych ludzi, ale jako sojuszników w kolejnym zrywie narodowym.
”Syzyfowe prace” - S. Żeromski ukazuje Kleryków, którego pierwowzorem są Kielce. Dla jednych, przyjeżdżających z małych miejscowości Marcina Borowicza i Andrzeja Radka jest on dużym miastem, dla innych, jak Bernarda Zygiera z Warszawy to miejscowość prowincjonalna.
Motyw socjologiczno-kulturowy obecny w utworach 2 poł XIX w., będący konsekwencja procesu urbanizacji i rozwoju przemysłu. Związany był z optymistycznym widzeniem postępu industrialistycznego oraz dominującym w okresie Młodej Polski pesymistycznym upatrywaniem upadku cywilizacji (antyurbanizm).Miasto jako zmetaforyzowana przestrzeń świata przedstawionego niejednokrotnie odgrywa role równorzędnego bohatera literackiego. Tak dzieje się np. w Ziemi obiecanej (1899) Władysława Stanisława Reymonta, ukazującej w konwencji naturalistycznej dynamicznie rozwijające się miasteczko Łódź, sprowadzone do roli nieujarzmionego potwora, destrukcyjnie oddziałujące na osobowość bohaterów, niszczące warstwy uboższe, pozostawiające szanse przeżycia jedynie najsilniejszym jednostkom - pozbawionym wrażliwości, silnym psychicznie i fizycznie, zdolnym do bezwzględnej walki o przetrwanie. W opisie katastroficznej aury miasta-molocha autor zastosował konwencje naturalizmu i impresjonizmu. Uchwycenie wyglądu i charakteru życia miejskiego stało się dla pisarza zadaniem ważniejszym niż konstrukcja fabularna, przywołująca subiektywne obrazy Łodzi. Zatłoczoną miejska ulice Piotrkowską czytelnik ogląda oczami Moryca Welta i Dawida Halperna, wygląd mrocznej fabryki Bucholca został przekazany w wizji umierającego fabrykanta itp. Z realistyczna wiernością Reymont starał się odtworzyć kształty opisywanych obiektów, w technice impresjonistycznej oddając kolorystykę pejzażu miejskiego (zachody słońca, zapadający zmrok nad Łodzią, nocne światło, łuny pożarów płonących fabryk).
Motyw miasta-potwora, niszczącego w człowieku wszelka wolę życia, działania i twórczości, przynosi powieść Wacława Berenta Próchno (1903), w której mroczne pejzaże anonimowego wielkiego miasta artystów ( widzianego przez pryzmat scenerii cmentarnej, nocnych spacerów pod murami kamienic w mglistych, szarawych odcieniach) stanowią tło dekadenckiej autodestrukcji. Jeden z bohaterów, Borowski, opowiada ironiczną w swej wymowie, lecz ekspresyjną, modlitewną apostrofę do miasta: Lodem miasto w nocy zamarza, dla samotnych chłodne, dla cierpiących nielitościwe...Miasto w ciszy nocnej o gnuśnych zbrodniach tajemniczo gada, miasto wielomilionowe, zimne, ponure...Ja czuję puls twój chory, o miasto wielkie, ja , zgnilizny twej powiędły kwiat, ja, młodością ma zgrzybiały, ja czarny twój kapłan, ja-aktor!
Miasto jako przestrzeń działalności robotników podczas nadciągającej rewolucji w ekspresjonistycznym portrecie mas robotniczych ukazał W. Berent w innej powieści - Oziminie (1911).
Powieść Historyczna w pozytywizmie.
-cechy powieści historycznej i jej popularność.
-przykłady takich powieści.
-potop jako przykład powieści historycznej pozytywizmu.
Powieść Historyczna zawiera w sobie opis zdarzeń historycznych i ograniczoną fikcję.
Świat przedstawiony został umieszczony w epoce traktowanej przez twórcę i jego odbiorców jako zamknięty okres dziejów przeszłości. Powieść historyczna dąży na ogół do respektowania prawdy historycznej, zmierza do oddania charakterystycznych właściwości epoki i jej problemów. Obok postaci znanych z dziejów występują postacie fikcyjne (często półfikcyjne). W okresie romantyzmu powieść historyczna bardzo się rozwinęła, związane to było z zainteresowaniem romantyków historią. Powieść historyczna dążyła do maksimum wierności wobec realiów historycznych oraz problemów istotnych dla danego czasu, nie jest jednak odizolowana od kwestii literackich, politycznych, okresów, w którym powstała. Często przypisuje jej się określone funkcje (w Trylogii funkcje ideologiczne - ku pokrzepieniu serc). W niektórych powieściach historycznych to rodzaj kostiumu, maski, służącej do zarysowania spraw współczesnych. Powieść historyczna należy także do literatury rozrywkowej, zbliża się do literatury sensacyjnej („Trzej muszkieterowie”). Powieść historyczna próbowała w bardzo dokładny sposób przybliżyć epokę - całkowita archaizacja języka - nadawanie językowi cech języka danej epoki. Czasami zbliża się do eseju. Czasami stanowi swojego rodzaju rekonstrukcję mitu. Powieść historyczna jest wierna formom XIX - wiecznego realizmu, występuje wszechwiedzący narrator, a układ fabularny jest wyraziście zarysowany.
Powieść Historyczna odniosła ogromny sukces czytelniczy, był on z jednej strony potwierdzeniem walorów artystyczny powieści, a z drugiej - dowodem, że powieść spełniła oczekiwania społeczne na optymistyczny mit heroicznej przeszłości narodu.
Kolejnym z przykładów jest twórczość Henryka Sienkiewicza był autorem powieści historycznych pisanych "ku pokrzepieniu serc". W cyklu zwanym "Trylogią" ("Ogniem i mieczem"1884, "Potop” 1886, "Pan Wołodyjowski" 1887-88) zawarł niezwykle barwny i sugestywny, choć wyidealizowany i jednostronny, obraz życia i wydarzeń dziejowych w Polsce XVII w. (w dobie wojen kozackich, najazdu szwedzkiego, wojny z Turcją - 1648-72).
W powieści "Krzyżacy" dał wspaniałą wizję zmagań rycerskiej
Polski z zakonem krzyżackim aż do zwycięstwa w bitwie pod Grunwaldem; w powieści z czasów Nerona "Quo vadis" (1896) ukazał duchowy tryumf chrześcijaństwa nad przemocą imperium rzymskiego.
Również „Faraon” Bolesława Prusa był powieścią historyczna. Prus stworzył nowy model powieści historycznej tak zwany model paraboli historycznej, skonstruowanej w takim czasie historycznym, w którym jest luka źródłowa (źródła: Ramzes XII - przerwa - Herkor) i właśnie w tę lukę Prus wstawił Ramzesa XIII. To, co dzieje się w powieści ma miejsce w Egipcie, choć nigdy nie istniał Egipt Ramzesa XIII, a jednocześnie wszędzie i od wieków - bo wszędzie dziać się może.
Ponadto "Faraon" jest rzetelnie zgodny z wiedzą historyczną dotyczącą starożytnego Egiptu.
„Potop” jest druga częścią trylogii Sienkiewicza opublikowana w latach 1884-86.
W Potopie przedstawiono wydarzenia historyczne z lat 1655-58.
Autor przedstawia niezwykle trudną sytuację polityczną i militarną Polski. W 1655 Wielkie Księstwo Litewskie opanowane było przez ukraińskich Kozaków. W tym samym czasie Rzeczpospolita została najechane przez armię szwedzką. Celem najazdu było opanowanie ziem polskich, zyskanie pełnego panowania na Morzu Bałtyckim, rabunek dóbr. W związku ze zdradą magnatów i szlachty polskiej, wróg odniósł wiele sukcesów.
Kroniki opisują dokonujące się rabunki i gwałty okupantów, tworzenie się licznych oddziałów partyzanckich. Jako punkt zwrotny potopu szwedzkiego ukazał Sienkiewicz obronę Jasnej Góry. Wynikiem tego wydarzenia była konfederacja tyszowiecka - wypowiedzenie posłuszeństwa Karolowi X przez hetmanów polskich, zawiązanie konfederacji w obronie ojczyzny. Król powraca do Polski z wygnania, nawołuje lud do walki.
Była to próba I rozbioru Rzeczpospolitej, w której miały uczestniczyć Szwecja, Prusy i książę Siedmiogrodu, Rakoczy.
„Potop” charakteryzuje się obecnością anonimowego, ukrytego lecz wszystkowiedzącego narratora, występującego w trzech odmianach:
- świadka i obserwatora wydarzeń, często ich uczestnika; opowiada on o zdarzeniach lub przedstawia bohaterów;
- kronikarza, przekazującego wiedzę o kraju i ludziach XVII wieku zgodnie z powszechną opinią;
- historyka, wnoszącego współczesną autorowi wiedzę o minionych czasach (rzadko jednak dochodzi on do głosu).
Dzięki mistrzowskiemu językowi Sienkiewicza wiele realizmu i dramatyczności zyskały także opisy scen batalistycznych.
W „Potopie” Henryk Sienkiewicza najbardziej widoczne jest przeplatanie się historii i fikcji. Przedstawił nam sceny batalistyczne mające odzwierciedlenie w historii, oraz prawdziwe oraz fikcyjne postaci oraz sceny, mające duży wpływ na świat przedstawiony w powieści.
Powstanie styczniowe w lit pozytywizmu
Powstanie styczniowe stało się istotnym doświadczeniem dziejowym. Zaciążyło zarówno na twórczości młodych pozytywistów (zwłaszcza Bolesława Prusa i Elizy Orzeszkowej) jak i poruszyło świadomość patriotyczna twórców minionej generacji: Józefa Ignacego Kraszewskiego i Wincentego Pola, autora znanych wierszy powstańczych, m.in. Sygnału (1863), zaczynającego się od incipitu: W krwawym polu srebrne ptaszę. Dużą rolę w kreowaniu legendy powstania styczniowego w literaturze 2 poł XIX w, odegrały tzw obrazki z natury Kraszewskiego:
Dziecię starego miasta (1863)
Szpieg (1861)
Para czerwona (1865)
Żyd (1866).
Pisarz, który 1 II 1863r na polecenie władz zmuszony by opuścić Warszawę, ostrzegając przed wszelkimi wystąpieniami zbrojnymi, zdawał sobie sprawę z heroizmu straceńczej ofiarności powstańców. Rzetelnie przedstawił stosunki polsko-rosyjskie, gloryfikując mesjanistyczne idee odrodzenia narodowego poprzez ofiarę krwi. Powieści te, tak jak cykle rysunkowe Artura Grottgera: Polonia, Lituania, Wojna, choć nie wynikały z autopsyjny doświadczeń, które kreowały powszechnie przyjęty powstańczy mit klęski. Temat powstania styczniowego podjął również Michał Bałucki. Autor krytykował konformizm i bierność wobec powstańczych zrywów. Paradoksalny los uciekiniera z powstania, szukającego schronienia w galicyjskich domostwach, pokazał Jan Lam w satyrycznej powieści Koroniarz z Galicji (1869). Dla Wokulskiego w Lalce (1887-1889)powstanie zamykało ważny rozdział życia i stanowiło zatem pozytywny sprawdzian wartości moralnych. Opowiadanie Omyka !1884) Prusa zawiera pierwszy sygnał rozrachunku z powstaniem. Podejmując odważnie drażliwy temat (ujęty w narracji małego Antosia), pisarz pokazał pełna niepokoju przedpowstaniowa atmosferę konspiracji i tragedię byłego powstańca listopadowego, został niesłusznie uznany a zdrajcę.
Obrońcę tradycji powstańczych podjął Adam Asnyk w wierszu W 25 rocznicepowstania1865. Jubileusz wybuchu powstania uczciła również Orzeszkowa swą rocznicowa epopeją Nad Niemnem (1867), w której dzieje mogiły powstańczej stanowią ideowy lejtmotyw. W cyklu opowiadań Gloria victis (1912) Orzeszkowa mitologizowała tradycje powstańczą, interpretując ja w kategoriach mesjanizmu narodowego.
Rewolucja 1905 w utworach MP
Wydarzenia przełomowe dla tendencji ideowo-artystycznych w lit MP. Czołowy kreator nastrojów dekadenckich Kazimierz Przerwa-Tetmajer stwierdził: Teraz jest chwila energii, nie melancholii (Noworocznik literacki, 1906). Rewolucja przekształciła motywy modernistyczne, usuwając w cień postawy indywidualistyczne, kwestie bierności wobec problematyki społecznej, parnasistowskie hasło sztuka dla sztuki. Krystalizacja etosu społecznych powinności sztuki i artysty łączyła się z odrodzeniem tematyki związanej z dążeniem do niepodległego państwa.
Od 1905 roku w literaturze dokonały się zdumiewające transformacje światopoglądowe: dekadent przyjmował poglądy socjalistyczne, artysta mógł zostać duchowym robotnikiem,. W związku z tym pojawili się nowi bohaterowie, wywodzący się głównie ze środowiska proletariatu albo przystępujący do rewolucji inteligencji. W dramacie Rewolucja (1906) K. Przerwa-Tetmajer stworzył postać młodego Rosjanina, poświęcającego życie za wolność społeczna i narodową. Nowe ideały socjalistyczne uchwycił Gustaw Daniłowski w dramacie Jaskółka (1907).
W prozie starano się łączyć technikę realizmu z retoryką polityczna i niejednokrotnie z agitacją partyjną, związaną z działalnością PPS-u, z którą sympatyzował Stefan Żeromski, Andrzej Niemojewski, G. Daniłowski, Antoni Lande, postrzegający moment rozpoczęcia rewolucji przez pryzmat biblijnego stworzenia świata ( tomik wierszy tematycznie związanych z rewolucją1905 poeta opatrzył tytułem Pierwszy dzień stworzenia, 1907) , we Wrażeniach więziennych G. Daniłowskiego (1908), w cyklu opowiadań Ludzie podziemni (1906) Andrzeja Struga oraz w opowiadaniach Ludzie rewolucji (1906) A. Niemojewskiego.
1