Językoznawstwo dzieli się na:

- synchroniczne: zajmuje się formą języka w danym momencie,

- diachroniczne: opis historii języka i zmiany struktury na przestrzeni czasu (ewolucja) - opis zmian i formułowanie ogólnych praw na tej podstawie [1822r. najstarsze prawo: przestawki spółgłoskowej].

Językoznawstwo diachroniczne:

- opisowe: opis tylko jednego języka (ewolucja),

- porównawcze: opis ewolucji grupy języków i podobieństwo wynikające ze wspólnego pochodzenia języków.

Dyscypliny językoznawstwa diachronicznego: gramatyka historyczna, historia języka polskiego, dialektologia, gramatyka porównawcza.

Zmiany językowe opisywane są za pomocą 3 teorii:

1. Teoria drzewa genealogicznego: podobieństwo języków wynikające z ich pokrewieństwa;

• rodzina językowa - grupa języków wywodzących się od wspólnego przodka (prajęzyk), ze względu na wspólne pochodzenie wykazujące szereg podobieństw;

• języki pokrewne - pokrewieństwo jednostopniowe i wielostopniowe - jednostopniowe: wszystkie języki wywodzące się bezpośrednio z prajęzyka, np. języki italskie (portugalski, hiszpański, włoski) z łaciny ludowej; wielostopniowe: takie, w których zachodzą różne stopnie pokrewieństwa ze względu na to, że poszczególne języki nie wywodzą się bezpośrednio z prajęzyka, ale w swej ewolucji miały jeszcze stadia pośrednie, np. języki słowiańskie (nawet cztery stopnie pokrewieństwa);

• podobieństwo języków ze względu na sąsiedztwo terytorialne, tzw. liga językowa (relacja powinowactwa), np. bałkańska liga językowa - język grecki, język albański, język bułgarski, język rumuński.

2. Teoria falowa: zajmuje się miejscem, lokalizacją zmiany językowej;

• każda zmiana językowa powstaje na określonym terenie, a następnie rozchodzi się we wszystkich kierunkach po obszarze zajętym przez użytkowników danego języka - w wyniku migracji ludności;

• za jej pomocą wyjaśnia się odstępstwa, wyjątki występujące w języku;

• zgodnie z teorią falową zmiany są mniej regularne im dalej jesteśmy od centrum zmian;

• języki centralne i języki peryferyjne;

• na podstawie teorii falowej określa się chronologię zjawisk językowych;

• fakty językowe na peryferiach są chronologiczne wcześniejsze od tych, które występuje w centrum, tzw. archaizmy peryferyczne, np. samogłoski nosowe w języku polskim, akcent inicjalny w dialektach w Polsce.

3. Teoria prawa głosowego: dotyczy płaszczyzny fonetycznej lub pozwala ustalić, jakie języki należą do rodziny językowej w oparciu o istnienie stałych odpowiedniości fonetycznych;

• prawo głosowe jest bezwyjątkowe, czyli wywołuje daną zmianę w danej pozycji we wszystkich wyrazach
  i u wszystkich członków danego społeczeństwa;

• po wygaśnięciu tego prawa mogą pojawić się w języku elementy nowe, stanowiące od tego prawa pozorne wyjątki.

np. c' ć - t cichy, kochać - tichy, kochati

g - h Praga - Praha

• pozorne wyjątki - zapożyczenia lub efekt funkcjonowania systemu językowego

np. czeskie hańba - polskie gańba (a jest hańba)

czeskie obywatel, polskie obywaciel (taka

forma była w j. polskim ale została zastąpiona

przez odpowiedni czeski)

Metody badawcze w językoznawstwie diachronicznym:

1. Metoda filologiczna: zestawia się dane z zabytków pisanych w tym samym języku (teksty w tej samej odmianie stylistycznej itd.).

• możemy sformułować wnioski: zjawisko występowało w danym czasie lub przynajmniej określić granice czasowe zjawiska (jeśli teksty są z różnych epok);

• źródła bezpośrednie: dany fakt językowy jest poświadczony, np. samogłoski nosowe;

• źródła pośrednie: pisze się o występowaniu danego faktu językowego, ale fakty bezpośrednie tego nie poświadczają, np. komentarze na temat języka itp.

2. Metoda rekonstrukcji wewnętrznej: wnioskujemy o przeszłości języka z jego dzisiejszego stanu;

• podstawą tej metody jest fakt występowania w danym stadium rozwojowym języka obocznych elementów językowych;

• możemy określić, które są starsze, które są młodsze itd.

2 podrzędne metody rekonstrukcji (zasady):

1. Zasada form wyjątkowych: polega na tym, że jeśli mamy dwie formy oboczne, w których jedna jest regularna,
a druga wyjątkowa, to ta wyjątkowa jest starsza.

2. Zasada form ginących: jeśli z dwóch elementów obocznych, jeden ginie, drugi się rozwija, to postać ginąca jest starsza np. ang. you||thou.

3. Metoda historyczno-porównawcza: w odniesieniu do j. diachronicznego porównawczego, zwykle w tym samym języku.

• praformy - formy występujące w prajęzykach;

• pra- - epoka przedpiśmienna w dziejach języka - odtwarzanie przez porównywanie elementów
  z poszczególnych języków;

• staro- - najstarsza postać pisana danego języka.

4. Metoda strukturalna: język jako struktura, jako sieć wewnętrznych zależności;

• całość dziejów języka - superstruktura - zorganizowana wokół procesu doskonalenia języka (awansowanie języka);

• relacje powiązania przyczynowo-celowe.

Artykuł Zenona Klemensiewicza - ujęcie tradycyjne

Historia języka = historia języka + historia tego, co wokół języka, a co na język wpływa.

• U Klemensiewicza ujęcie interdyscyplinarne (ponad 20 dziedzin, z których historia języka może korzystać, głównie historia polityczna (państwa), historia Kościoła, historia społeczna. Dziedziny przenikają się.

• Np. kształtowanie się języka ogólnego (wpływy dialektalne), kształtowanie się języka państwowości polskiej; rozwój leksyki (zapożyczenia).

• Musi minąć jedno pokolenie (20-30l.), aby nastąpiła zmiana w języku. Zmiany w języku nie następują od razu.

• Historia języka bada przede wszystkim język ogólny, literacki, bo takich tekstów jest najwięcej dostępnych.

2 aspekty historii języka:

- wewnętrzny - to, co w systemie, w języku wg Klemensiewicza należy połączyć dwa aspekty

- zewnętrzny - wszystko, co na język wpływa

Źródła:

• właściwe - bada język w aspekcie wewnętrznym, opis języka

• dokumentacyjne (teksty) i interpretacyjne (opracowania)

• pomocnicze - czerpie użyteczne fakty na potrzeby historii języka

Metody:

przedstawić fakty, które istnieją do dzisiaj i zrekonstruować to, co już minęło - wyjaśnić sens procesu rozwoju języka.

Artykuł A. Furdala - ujęcie nowsze

Tekst - przedmiotem badań historii języka.

• Historia języka - badanie rozwoju odmian językowych (relacje).

• Gramatyka historyczna - ewolucja samego języka, rozwój wewnętrzny, baza badania ta sama, różna interpretacja, tzw. ujęcie stylistyczne, w którym historia języka, to historia wykształcenia się stylów funkcjonalnych.

• Chronologia bezwzględna - jesteśmy w stanie umiejscowić w czasie, np. podać wiek.

• Chronologia względna - możemy tylko powiedzieć, że coś było wcześniej, czy później.

Język polski a języki świata

Etnogeneza - pochodzenie, kształtowanie się języka.

JĘZYK POLSKI - rodzina indoeuropejska (w znaczeniu szerszym, jedna z największych i najstarszych na terenie dawnych Indii i Europy, dziś Azja Płd.-Zach.).

• Języki indoeuropejskie rozpowszechniły się na wszystkich kontynentach (angielski, niderlandzki - podstawą języka afrykańskiego).

• Dziś 45% populacji posługuje się językiem indoeuropejskim (3 mld). Wśród języków najczęściej używanych 10 języków to języki indoeuropejskie.

Język martwy - język nie służący porozumiewaniu się, ale np. używany w celach naukowych - np. greka klasyczna, łacina.

Język wegetujący - nie służy porozumiewaniu się, ale używany jest w celach religijnych (obrzędu, np. sanskryt na terenie Indii).

Powszechne zainteresowanie językami indoeuropejskimi:

• 1786r. - referat Jonesa na temat m-ca sanskrytu wśród języków indoeuropejskich;

• 1959r. - Julius Pokorny opracowuje Słownik Etymologiczny Języka Praindoeuropejskiego;

• 1997r. - słownik ten zmodernizowany został pod red. Helmuta Rixa (dodał najnowsza badania).

Wspólne pochodzenie - języki indoeuropejskie wywodzą się z języka praindoeuropejskiego (w okresie neolitu, 9 tys. lat temu).

JĘZYK PRAINDOEUROPEJSKI - język fleksyjny, deklinacja, prawdopodobnie osiem przypadków, trzy liczby, trzy rodzaje. Posługiwano się nim 3 tys. lat temu nad rzeką Wołgą; od 9 tys. do 3 tys. wielkie migracje; prawdopodobnie przybyli z obszaru Azji; 2 tezy - pontycko-kaspijska i anatolijska.

1. Pontycko-kaspijska (in. kurchanowa) - w 1956r.; siedzibą pierwotną PIE obszar między Morzem Czarnym
a Morzem Kaspijskim (cechy języka+archeologia); ok. 5 tys. l. p.n.e. konni wojownicy podbili ten obszar
i rozprzestrzenili język praindoeuropejski.

2. Anatolijska - w 1987r.; siedzibą - teren Anatolii (część Turcji); 6,5 tys. l. p.n.e. spokojni rolnicy, którzy mieli podlegać migracjom rolniczym, tak rozpowszechnili język praindoeuropejski wzdłuż Dunaju do Europy Środkowej. Najstarsze zabytki anatolijskie - 13 tys. glinianych tabliczek (hetyckich), tzw. hetytologia.

• Dwa spokrewnione języki po upływie 1000 lat rozdzielenia zachowują 85-86% wspólnego początkowego słownictwa.

Artykuł B. Walczaka „Język polski wśród języków świata”

• od 6,5 tys. do 7 tys. języków na świecie

• 98% ludności mówi 2% języków świata - większość mówi językami największymi

• 2% ludności mówi resztą, czyli 98% językami świata

• 12 języków najczęściej używanych: chiński (1 mld 200 mln, 5 odmian, 20% ludności świata), angielski (460 mln, 8% ludności świata, native speakers), hindi (433 mln), hiszpański (365 mln), portugalski (177 mln), arabski (123 mln), indonezyjski (120 mln), bengalski (119 mln).

• Tylko 11 języków ma ponad 100 mln użytkowników.

• 78 języków ma skodyfikowaną gramatykę i rozwiniętą odmianę pisemną.

• W Europie jest ok. 130 języków.

• Największe zróżnicowanie językowe - Nowa Gwinea, podnóża Himalajów, Indonezja, Australia, Afryka okołorównikowa - często inne języki w obrębie jednej wioski (granicą - ścieżka w wiosce).

• Najbardziej jednolite językowo - Portugalia (99%), Islandia, Japonia, Korea Północna i Południowa, Bangladesz.

• W Polsce - 93-94% polskojęzycznych Polaków, 6-7% mniejszości językowe (ok. 20, procentowo b. mało, niewielka liczba osób).

• Polska 3 krajem w Europie pod względem ilości mniejszości językowych.

Proces umierania języków:

• Przyspieszenie procesu wymierania języka - proces nieodwracalny. Przekaz międzypokoleniowy bardzo ważny dla ciągłości języka. Wśród słowiańskich języków zagrożone: języki łużyckie, głównie dolnołużycki. Zagrożone także języki z rodziny celtyckiej (irlandzki, kornicki - 1770r. - śmierć ostatniego użytkownika, próbowano go wskrzesić; liczba użytkowników zmniejsza się, bo to ludność obujęzyczna, np. w Irlandii: irlandzki i angielski. powód: mała ilość użytkowników, brak wersji naukowej, oficjalnej języka.

• Nie znamy przypadku wskrzeszenia języka - mówi się, że język hebrajski, ale on nigdy nie był martwy (wegetujący).

• W Łodzi nastąpiła próba wskrzeszenia języka praindoeuropejskiego w ramach zabawy naukowej.

Dwa źródła, z których czerpie B. Walczak:

1. Witold Maciejewski „Wielka Encyklopedia Świata”, t. 14.

2. A. Majewicz „Języki świata i ich klasyfikowanie”.

Czynniki decydujące o randze języka według Witolda Maciejewskiego: liczba użytkowników, ich aktywność - gospodarcza, naukowa, wartość i rola literatury, potencjał twórczy społeczeństwa i poziom materialny.

Dla polszczyzny: stopień „uprawy” języka oraz prestiż zależny od rozwoju politycznego i ekspansywności kulturalnej społeczeństwa.

Około 42 mln użytkowników języka polskiego - bardzo rozpowszechniony na świecie - sytuuje się na końcu drugiej dziesiątki, początku trzeciej wśród języków w zależności od ilości użytkowników.

Według Maciejewskiego sytuacja polszczyzny jest wzorcowa - jako jedyni uznajemy nasz język jako nasz język państwowy. Ma wiele odmian. Posiada pełną kodyfikację. Jest językiem tradycyjnym. Ogromną rolę odgrywają środowiska polonijne.

Aktualnie: 44 mln Polaków w kraju, 10 tysięcy cudzoziemców się uczy naszego języka + od 3 do 10 mln Polonii.

Hipotezy o istnieniu (wg niektórych badaczy)

Makrorodzina językowa - tzw. nostratycka albo nostratyczna - nadrzędna rodzina rozbita dała następujące rodziny:

a. indoeuropejska (Europa)

b. ugrofińska (węgierski, lapoński, estoński, fiński)

c. ałtajska (turecki, mniejsze dialekty)

Niektórzy wątpią w tę makrorodzinę językową - na podstawie rekonstrukcji słów, więc mało wiarygodna.

Różnicowanie się języka indoeuropejskiego ze względu na wędrówki: migracja trwa kilka tysięcy lat - w wyniku tego wyodrębniły się rodziny języków.

Kształtowanie się rodzin języka praindoeuropejskiego: (4 stopnie stratyfikacji językowej, etapy kształtowania się).

język praindoeuropejski

dialekty (odmiany) praindoeuropejskiego

prajęzyki pośrednie rodzin indoeuropejskiego (np. prasłowiański)

*podrodzina językowa - grupa języków wywodzących się z danego prajęzyka w obrębie jednej rodziny językowej

rodziny językowe indoeuropejskie - szereg języków słowiańskich

12 grup językowych (ksero)

Języki peryferyjne - kentumowe - od kentum - postać liczby 100 w języku starołacińskim.

Języki centralne - satymowe - od satem - postać liczby 100 w języku staroperskim.

|| Odrywanie się języków - migrowanie w określonych kierunkach.

|| Od III w. n.e. nastąpiło rozbicie wspólnoty słowiańskiej na wschodnią, zachodnią i południową.

Wspólnota balto-słowiańska:

1. Bałtycka

• litewski, łotewski

2. Słowiańska

• między Bałtykiem a Karpatami, między Odrą a Bugiem,

• nad Prypecią i Środkowym Dniestrem

• w VI wieku p.n.e. obejmują ten obszar

• od III w. p.n.e. do III w. n.e. stabilizacja, zwartość grupy

• od III w. n.e. następuje rozbicie tej wspólnoty na:

- wschodnią

- zachodnią

- południową

Słowianie - obyczaje, wierzenia

Wspólnota wyłoniona na podstawie kryterium lingwistycznego.

• Ochrona przed duchami - okopywano cmentarze, wsie.

• Duch domowy - składano ofiary z pożywienia.

• W narożnikach domów zakopywano czarnego koguta (Szczecin XI, XII w.)

• Wierzenia o latającym ognistym duchu.

• Duszki negatywne - powodujące krzyki, płacz dzieci.

• Wiedźma - ta, co wie. Szeptuchy: na Kresach Wschodnich, okolice Białegostoku, kobiety, które rzucają czary, zwykle starsze kobiety, które nie mają już komu przekazać swej wiedzy.

• Słowianie zajmowali się głównie rolnictwem (uprawy, hodowla).

• Technika upraw - tzw. wypaleniskowe (wypalanie części lasu, wyjałowienie gleby).

• Uprawiali głównie zboże, rzepę, kapustę, hodowali bydło, świnie.

• Rodzina patriarchalna - zwykle trzy pokolenia w jednym miejscu.

• Ręce do pracy, to głównie kobiety. Na czele rodu najstarszy mężczyzna. Gospodzin - gospodarz rozwiązywał spory (pan). Kobieta musiała poddać się woli ojca, potem męża. Szanowano kobiety rzucające uroki. Czasami w skład rodziny wchodzili niewolnicy (bez prawa głosu).

• Rodzina - siodła (większe skupiska, oddalone od siebie kilkaset metrów).

• W kompleksach - opola (1 kompleks miejski - wspólny wypas bydła i ochrona przed niebezpieczeństwem
  z zewnątrz.

• Wiece - zgromadzenie ludności, zebrania.

• Oprócz rolnictwa - rzemiosło (produkcja ceramiki, doskonalenie narzędzi rolniczych, np. radła).

• Słowianie wywodzili się albo z Polski albo z Europy Wschodniej.

|| Słowianie

Zachodni: Łaba

Wschodni: Wołga

Południowi: Bałkany

Największe państwa słowiańskie - Bułgarskie i Wielkomorawskie.

Języki wschodniosłowiańskie - dopiero w XIV wieku.

Języki południowosłowiańskie:

SCS - powstał w IX wieku, na terenie Państwa Wielkomorawskiego - dziś Morawy, Czechy, Słowacja, Łużyce, Śląsk - stolica: Welehrad. Dialekt sołuński podstawą SCS. Języki: macedoński i chorwacki spokrewnione z tym językiem.

Cyryl i Metody - bracia sołuńscy (dziś Saloniki)

- Mojmir - przyjął chrzest od niemieckiego duchowieństwa, Rościsław - nie chciał przyjąć zwierzchnictwa niemieckiego i nawiązał kontakt z Cesarstwem Bizantyjskim, wysyłając poselstwo z prośbą o przybycie nauczycieli języka słowiańskiego i języka wiary - przybyli właśnie Cyryl i Metody.

- Doskonale znali język słowiański - matka prawdopodobnie Słowianka.

- 863r. - na Morawy; działalność misyjna, 3 lata pracy.

- 866r. - spotkanie z papieżem Hadrianem - język słowiański oficjalnie językiem liturgicznym, a bracia stają się arcybiskupami Kościoła.

- Cyryl umiera w Rzymie, Metody wraca na Morwy, walczy z opozycją niemiecką.

- Rościsław odsunięty od władzy, Świętopełk nowym władcą popieranym przez Niemców.

- Język słowiański wycofany z liturgii, papież Stefan V wycofuje język słowiański z języka liturgicznego.

- Zakonnicy wykształceni przez Konstantego i Metodego prześladowani, uciekają na tereny Rosji, Słowacji.

Języki południowosłowiańskie:

2 podzespoły:

• podzespół wschodni: macedoński i bułgarski (najwięcej cech odrębnych od pozostałych języków słowiańskich)

• podzespół zachodni: słoweński i serbsko-chorwacki (cztery dialekty, dziś są to 4 języki) - od lat 90. XX wieku rozpad polityczny Jugosławii

Języki zachodniosłowiańskie: między VII a X wiekiem - różnicują się.

• 3 podgrupy:

a. lechicka - dialekty połabsko-pomorskie (nad Bałtykiem, do Niemiec) - np. kaszubszczyzna, do XVIII wieku język Drzewian połabskich, dialekt słowiński - okolice jeziora Gardno i Jamno, podobieństwo do niemieckiego

b. łużycka (język górnołużycki i dolnołużycki) - dialekty polskie (przodków Polaków) - Polanie - Wielkopolska, Wiślanie - Małopolska, Ślężanie - Śląsk, Mazowszanie - Mazowsze (cztery grupy plemienne)

c. czechosłowacka (dziś czeski i słowacki)

|| Najstarszy i najsilniejszy ośrodek - Wiślanie, w IX wieku próba scalenia i utworzenie państwa polskiego - siedzibą Kraków lub Wiślica, najpierw objęli Śląsk, potem podbici przez Państwo Wielkomorawskie, nie utworzyli państwa polskiego.

|| Potem Polanie - 2 połowa IX wieku, Wielkopolska, nazwa od „pola”, objęli obszar Mazowsza, pod koniec X wieku ziemie Wiślan i Ślężan; nazwy „Polanie” zaczęto używać szerzej - do określenia mieszkańców pozostałych obszarów - POCZĄTEK PAŃSTWA POLSKIEGO.

Pismo - różnica między społeczeństwem pierwotnym i cywilizowanym - społeczeństwo pierwotne nie zna pisma.

Składnik kultury, cywilizacji, element nadający trwałość ludzkiej wiedzy.

Dwie dziedziny nauki zajmujące się pismem:

• Epigrafika - nauka zajmująca się odczytaniem pisma z twardych materiałów.

• Paleografia - nauka zajmująca się pismem umieszczanym na miękkim materiałach - papier, płótno, papirus; dla wyższych kultur.

Alfabetologia - nauka zajmują się pochodzeniem alfabetu.

Herby, proporce, znaki drogowe, język migowy, kod flagowy na statkach, znaki interpunkcyjne, alfabet Morse'a - nie musi być napisane, ale pełnią funkcję pisma.

Metoda węzełkowa - peruwiańskie quizu (kipu). Nacięcia na kiju (kij karbowany), napisy na muszlach, napisy (znaki) skalne.

Kilka faz wyodrębniania się pisma:

• Pismo obrazkowe:

• piktograficzne - używa się piktogramów - łac. pictus + grapho (obrazki nie przedstawiają dźwięków mowy) - przedstawienie semantyczne a nie fonetyczne kości, drewno. Ok. 4 tys. l. p.n.e. - obrazy przedstawiały konkretny przedmiot, np. koło = słońce, głowa itd. Do dzisiaj w niektórych rejonach Afyki;

• ideograficzne - posługuje się ideogrami - mają przekazywać pojęcia i idee - są typowe dla wielu kultur, np. oko ze łzą - symbol smutku, cyfry arabskie, pismo chińskie, japońskie;

• Pismo fonetyczne: pismo staje się graficznym odpowiednikiem mowy. Znaki mają oddawać dźwięki języka:

• pismo sylabiczne - sylabariusz - każdy znak oddaje jedną sylabę - chiński i japoński - 85 tys. znaków w chińskim, 9 tys. wystarczy, do posługiwania się tym językiem;

• pismo alfabetyczne - alfabet - najbardziej rozwinięty system pisma, oparty na zasadzie fonograficznej - jeden dźwięk = jeden znak.

- Skąd alfabet? II połowa II tys. p.n.e. - wynalazek Fenicjan. Pojawiają się informacje, że wynaleźli go Egipcjanie.

- 22 znaki alfabety fenickiego - I tys. p.n.e. rozprzestrzenił się na cały Bliski Wschód, później Afryka, Azja Mniejsza i Indie.

- Alfabet grecki - V w. p.n.e.:

|| rodzina wschodnia - jońska - alfabet grecki - głagolica, cyrylica, grażdanka (Słowianie Wschodni i Południowi)

|| rodzina zachodnia = chalkidyjska - alfabet łaciński (Słowianie Zachodni)

- Każdy z alfabetów ma odmianę narodowościową, ale podstawa jest taka sama.

- Turcja 1928r. - w miejsce alfabetu arabskiego alfabet łaciński.

Pismo staro-cerkiewno-słowiańskie:

• Głagolica - pierwszy słowiański system pisma, wynaleziony przez Konstantego Cyryla. Przedtem Słowianie pisma nie znali;

• głagolo (słowo, wyraz), glagolati (mówić)

• każdy dźwięk jest oznaczony odrębną literą

• podobieństwo do minuskuły - małe litery alfabetu greckiego

• trzy znaki podstawowe: koło (wieczność), krzyż (Chrystus), trójkąt (Trójca)

• Cyrylica - oparta o głagolicę, ale łatwiejsza, bardziej funkcjonalna;

• podobieństwo do majuskuły - wielkie litery alfabetu greckiego

• autorem najprawdopodobniej Klemens Ochrydzki - uczeń braci

• palimpsesty - teksty w cyrylicy zapisane na dawnej głagolicy

• glosy - tekst w głagolicy, a dopiski w cyrylicy

• Cyrylica środkiem w liturgii cerkiewnej: do dzisiaj alfabet wschodnich i południowych Słowian. Alfabet łaciński u Słowian Zachodnich.

• Grażdanka - utworzona z alfabetu cyrylickiego przez adaptację zbliżającą ją do alfabetu łacińskiego;

• 1710r. car Piotr I Wielki - w Rosji

• od słowa „obywatel” - grażdanin

• kultura bizantyjsko-cerkiewna

• zabytki: nie ma z IX w., są z X i XI - kanon scs

Alfabet łaciński:

• Pojawił się w Polsce za sprawą chrztu w 966 roku - ale alfabet był niewystarczający dla potrzeb polskiej fonetyki nie ma „j”, nie ma „ł”, „w”.

• Nie ma norm ortograficznych.

• Nie ma miękkich głosek - w polszczyźnie różnicowanie znaczenia przez miękkość, np. pasek - piasek.

• 24 znaki.

3 etapy rozwoju grafii polskiej (przystosowanie alfabetu łacińskiego do polskiej fonetyki):

• Grafia prosta (niezłożona):

• Bulla gnieźnieńska - 1136r. , Kazania Świętokrzyskie - XIII/XIVw.

• Cechy: niewielka funkcjonalność, za pomocą jednej litery można było oddać kilka różnych dźwięków, np. d = dź, dż, dz, d itd. (wieloznaczność); oznaczenie samogłosek nosowych; nie stosuje się dwuznaków, nie oznacza się miękkości spółgłosek.

• Grafia złożona:

• Psałterz Floriański (XIV/XVw.), Kazania Gnieźnieńskie (XVw.), Psałterz Puławski (XV/XVIw.).

• Cechy: zaczynają pojawiać się dwuznaki oraz trój znaki (cz, sz, czy = ć), od XVIw. oznaczenie miękkości za pomocą odrębnej litery (y lub i), np. n(y)ebo; pojawia się znak graficzny dla litery „ł” - [l] = ly [ł] = l np. rzekl, lyudzie; pojawia się dwuznak „rz” np. rzeka.

• 1440r. - „Abecadło” - Jakub Parkoszowic (traktat ortograficzny) - oznaczenie twardości i miękkości - nie przyjęło się ani drukarstwie ani w zapisie ręcznym.

• Rozwój druku - książki drukowane tańsze.

• Koniec XVw. Kraków - 3 podstawowe oficyny wydawnicze:

- Jan Haller

- Hieronim Wietor

- Florian Ungler

• Pierwsze książki - 1506r. - pierwsza książka 1514r. - „Raj duszny” Biernata z Lublina.

• Grafia diakrytyczna:

• 1514-1515 - Stanisław Zakoraski

• Cechy: uzupełnienie liter alfabetu łacińskiego znakami diakrytycznymi!; projekt 2. w całości się nie przyjął, przyjęło się: ł, ż, ó, ć, ś, ń, ź…

• Głównie w drukarni H. Wietora (znaki diakrytyczne).

• System wykształcony u H. Wietora: grafia złożona + grafia diakrytyczna nowością połączenie dwuznaku ze znakiem diakrytycznym, np. „dź”, „dż”.

• Czego nie ma? Litery „j” po raz pierwszy.

1816r. - Alojzy Feliński („Przyczajny używanej przeze mnie pisowni”).

1772r. - Komisja Edukacji Narodowej - język polski językiem przedmiotowym w szkołach.

Pierwsze próby uporządkowania ortografii - 1820r. - Onufry Kopczyńki.

1936r. - Komitet Ortograficzny - uporządkowanie zasady ortografii polskiej.

1996r. - Rada Języka Polskiego przy PAN - wyjątki, zmiany wprowadzone do zasad z 1936r. np. pisownia „nie” łącznie z imiesłowem przymiotnikowym biernym.

Artykuł S. Borawskiego „Periodyzacja dziejów języka polskiego”

Podział na coś ze względu na kryteria. Pierwsze: pod koniec XIXw., przed Zenonem Klemensiewiczem:

• Bardzo rozbudowany okres przedpiśmienny (praindoeuropejski i prasłowiański).

• De Courtenay tworzywo językowe.

• Bruckner - to, co na język wpływa - funkcjonowanie kulturowe języka.

• Historia języka i gramatyka historyczna - łączenie, nie są rozdzielone.

• Bruckner - podział na 3 okresy w dziejach języka polskiego (jako pierwszy).

• Słoński - podział na epokę przedpiśmienną i piśmienną.

• Kalina - podział grafii staropolskiej.

Klemensiewicz - najpopularniejsza, dwa kryteria: filologiczne i historycznojęzykowe:

• filologiczne - opiera się na tekstach:

• przedpiśmienna

• piśmienna

• historycznojęzykowe - historia + język; historia państwa:

• staropolska - do XV/XVI wieku

|| 1136r. albo 966r. (dwa stanowiska)

|| W rękach Kościoła i państwa, wytworzenie języka ogólnopolskiego, zmiany fonetyczne i fleksyjne, zanik iloczasu.

|| I epoka literacka - średniowiecze.

• średniopolska - do l. 80 XVIII wieku

|| Polszczyzna wykształcona, zróżnicowanie socjalne, regionalne, różnice między językiem ogólnym a gwarami językowymi, rozwija się fleksja, fonetyka, słownictwo (4xwięcej słów niż w dobie staropolskiej).

|| 3 epoki literackie - renesans, barok, oświecenie.

• nowopolska - do 1939r.

|| Polszczyzna wykształcona i zróżnicowana pod koniec doby nowopolskiej.

|| Przyjmuje się ustalenie zasad gramatycznych.

|| 5 epok literackich.

Po Zenonie Klemensiewiczu - 1939-1945 - faza przejściowa.

Po 1945 roku - najnowsze dzieje polszczyzny. Literatura zmienia się szybciej niż język.

Stanisław Borawski:

• Dzieje języka = dzieje wspólnoty komunikacyjnej, która się nim posługuje.

• Kryteria:

• chronologiczne - okresy historyczne ważne w dziejach wspólnoty komunikacyjnej;

• stratyfikacyjne - polega na wymienieniu 3 podstawowych odmian rozwoju polszczyzny:

- potoczna

- artystyczna

- naukowa

5 etapów w dziejach wspólnoty komunikacyjnej:

a. 966r. - 1513r. - dominuje mowa, pismo tylko w wyższych warstwach społecznych;

b. 1513 - 1863 - dominuje mowa, pismo nadal elitarne;

c. 1863 - 1920 - demokratyzacja pisma w całej wspólnocie komunikatywnej;

d. 1920 - 1960 - współwystępowanie mowy i pisma, zróżnicowanie funkcjonalne tych odmian polszczyzny;

e. lata 60-te - do dziś - równowaga mowy i pisma; TV, Internet.

Pochodzenie polszczyzny ogólnej:

1949-1956 - najbardziej owocne dyskusje: kwestia relacji między odmianami języka ogólnego, kiedy wykształcił się język ogólny, komu go zawdzięczamy, który z dialektów wpłynął na kształt języka ogólnego.

Język ogólny dzieli się na:

• odmiana mówiona (dialekt kulturalny)

• odmiana pisana (język literacki)

Wcześniej wykształcił się język literacki - im bardziej dopracowany tekst tym mniej cech dialektalnych, im mniej artystyczny, tym bardziej przypomina język mówiony.

Kiedy pojawił się język ogólny? Czasami twierdzi się, że początek języka ogólnego, to początek piśmiennictwa w języku polskim.

Kryterium jednolitości języka.

Język literacki: musi posiadać normę językową, jest tworzywem dzieł literackich o wysokim poziomie artystycznym, jest wyrazem intelektualnej kultury użytkowników tego języka.

I kryterium: język literacki pojawia się wtedy, kiedy znajdujemy przykłady stosowania normy językowej - koniec XIV wieku np. Psałterz Floriański (Małopolska, Śląsk) - cechy Wielkopolski, więc normy ogólnej - eż(e)||iż(e), fila||chwila

Komu zawdzięczamy polski język literacki? Twórcom tekstów i kopistom najwyższej klasy literackiej.

Który z dialektów stał się podstawą języka ogólnego? Dwie teorie:

• dialekt wielkopolski:

|| argument językowy: mazurzenie - nie ma go - tylko w Wielkopolsce mazurzenie nie występowało

|| argument historyczny: kolebka państwa polskiego to Wielkopolska

• dialekt małopolski:

|| argument językowy: mazurzenie dopiero w XV wieku a wtedy język ogólny był już wykształcony

|| argument historyczny: w XI wieku stolica przeniesiona do Krakowa

Dialektologia historyczna - jak kształtowały się dialekty: stanowisko kompromisowe - najważniejsze zasady z dialektu wielkopolskiego, ale z pierwiastkami małopolskimi.

W XII wieku wpływ Mazowsza (ranga Warszawy) i Kresów (Unia Lubelska, 1569) - Lwów i Wilno - dialekt kresowy, dwie odmiany:

• północnokresowy - białoruski + polski

• południowokresowy - ukraiński + polski

Onomastyka

Onomastyka - nauka o nazwach własnych (nazwy pisane wielką literą), łac. nomina propria (nazwa własna). Klasyfikacja nazw własnych, badania nad morfologią, fonetyką itp. Bulla Gnieźnieńska (1136) - 410 nazw polskich.

2 poł. XIX wieku - zainteresowanie Polaków onomastyką:

• J. Karłowicz - „Słownik ogólny”, „Słownik gwarowy”, „Bibliografia onomastyki polskiej” (dwa tomy);

• Ustalenie granicy między nazwami własnymi i pospolitymi - główny problem badaczy.

Cechy nazw własnych:

• znaczenie ograniczone, np. wilk - nazwa gatunkowa, Wilk - nazwisko - zakres zawężony;

• mają nazywać (oznaczać), a nie mają znaczyć (znaczą nazwy pospolite);

• mogą w inny sposób się odmieniać, np. gołąb|| D. gołębia, Gołąb||Gołąba;

• nazwy własne bardzo często są wykorzystywane przez etnologów, kulturoznawców;

• niektóre nazwy sugerują pewne obiekty (np. Modły - nazwa znacząca miejscowości) - odkryto tam ruiny cmentarzyska, Poznań - od Poznana (imię staropolskie) - założyciela Poznania.

Onomastyka dzieli się na podstawowe działy:

1. antroponimia - nazwy osobowe (imiona, nazwiska, przezwiska),

2. toponimia - nazwy miejscowe,

3. zoonimia - nazwy zwierząt,

4. astronomia - nazwy planet, ciał niebieskich itp.,

Antroponimia - w języku polskim schemat dwuklasowy - początek XIX wieku - czyli imię + nazwisko, dawniej inaczej - na początku schemat jednoklasowy - potem np. imię + nazwa miejscowa.

• maks. dwa imiona + maks. dwa nazwiska

• dwuczłonowe nazwiska kobiet - dziś b. częste (panieńskie + męża lub pierwszego męża + drugiego męża, np. Pawlikowska-Jasnorzewska

• w większości języków świata I + N, wyjątkiem język węgierski.

• imiona nasze wywodzą się z różnych kręgów onomastycznych

• w Bulli - b. mało imion chrześcijańskich, wiele imion staropolskich - imiona dwuczłonowe: np. Bogusław, Miłosław - miały wyrażać życzenie skierowane do dziecka, niektóre miały treść negatywną, np. Nierad - osoba była chroniona przed złymi mocami;

• formy żeńskie, np. Zbigniewa, spieszczenia, np. Miłosław - Miłosz itp.

• imiona imiesłowowe, np. Poznan, Obiecan, Kochan

• imiona utworzone od wyrazów pospolitych, np. Jagoda, Biała, Kalina, np. ze względu na styczność z wyglądem danej osoby,

• po XV wieku imiona staropolskie pojawiały się bardzo rzadko

• poł. XIX wieku - renesans imion staropolskich

• niektóre funkcjonują do dzisiaj - np. Zbigniew, Wieńczysław - formy zniekształcone

• w miejsce imion staropolskich imiona chrześcijańskie (obowiązkowo w XVI wieku - Sobór Trydencki), np. książę Władysław Herman (chrześcijańskie + staropolskie imię)

• często na gruncie polskim spolszczone formy, np. Paulus - Paweł

• imiona polskie wywodzą się głównie z łaciny

Cechy nazwiska: obowiązkowość, dziedziczność, niezmienność.

• przełom XVIII/XIX wieku - obowiązek posiadania nazwiska, w zależności od warstw

• od XVII wieku stereotyp - szlacheckie -cki, -ski, mieszczańskie - owicz

Przezwiska - cechy: nieoficjalne, fakultatywne, nie jest dziedziczne (choć czasami jest).

• niektóre przezwiska podstawą nazwisk

Toponimia - nazwy miejscowe (wiele typów)

Klasyfikacja toponimów W. Taszyckiego:

1. nazwy miejscowe (zawsze nazwami miejscowości)

2. nazwy miejscowe (początkowo nazwami osób, a potem nazwami miejscowości)

Klasyfikacje odmian języka polskiego - wielu badaczy: Klemensiewicz, Furdal, Wilkoń, Skubalanka, Bartmiński - problem klasyfikacji - różnice dotyczą choćby nazw - zamiast „język” - „styl”, np. gwara = język miejski, dialekt miejski, supradialekt, np. odmiana normatywna-dialektyczna.

I. Język ogólny

II. Język (odmiany) nieogólny:

- dialekty

- gwary

Kwiryna Handke (l. 80-te) - różnice:

a. powszechność a środowiskowość

b. wyższy stopień wykształcenia użytkowników a niższy stopień wykształcenia użytkowników

c. większy zakres funkcji komunikatywnej a mniejszy stopień

d. większy stopień normalizacji a mniejszy stopień normalizacji (skodyfikowanie)

Dialekt - język ludności wiejskiej z danego obszaru kraju - jest większy, nadrzędny wobec gwary.

Dialektyzm - element językowy, cecha typowa dla danego dialektu - fonetyczne, fleksyjne, słowotwórcze, znaczeniowe (mają w dialekcie inne znaczenie), np. czerstwy, szydzić, połączenia frazeologiczne, dialektyzmy leksykalne (nie ma ich w słowniku), dialektyzmy składniowe (bywają to kalki z języka niemieckiego lub rosyjskiego).

Dialektologia - bada i opisuje dialekty.

1958r. - „Co to jest dialektologia historyczna?” - Kazimierz Nicz - dialektolog

1956r. - „Co to jest dialektologia historyczna?” - Witold Taszycki - historyk języka

|| sformułowali podstawy badań

Dialektologia: rekonstrukcja staropolskich cech gwarowych + badania zróżnicowania terytorialnego polszczyzny.

Ile mamy w Polsce dialektów? Wielkopolski, małopolski, mazowiecki, śląski, kaszubski.

Przyczyny utrzymywania się dialektu na danym terenie:

• niesprzyjające warunki atmosferyczne - lasy, moczary

• osiadły tryb życia

Dialektom zagraża zanik - odrębności w fonetyce, fleksji, składni.

Wyznaczanie granic między dialektami:

• mazurzenie (dialekt wielkopolski nie mazurzy)

• dźwięczenie i ubezdźwięcznienie

• kaszubienie - stwardnienie spółgłosek, np. siano - Sano

• jabłonkowanie - połączenie sz z ś, z z ź, cz z ć, dż, z dź

Gwary mieszane, przejściowe: przemieszanie się gwar. Języki mieszane (lata 60' XX wieku - ludność wiejska wędruje - np. gwara poznańska).

Pozycja gwar coraz niższa - domena ludzi starszych, posiada niższy status niż polszczyzna ogólna.

Czynniki niesprzyjające gwarze: wyższy stopień wykształcenia społeczeństwa, media promują język ogólnopolski, po II Wojnie Światowej ludność wiejska przenosiła się do miast.

Gwary stały się podstawą języka ogólnopolskiego - badania językoznawców.

W XIX wieku więcej sięgania po gwarę - jako stary język polski - teksty literackie, bohater z ludu - nie musi to być dialekt autentyczny.

Gwara podhalańska - najbardziej znana i zrozumiała - twórcy Młodej Polski (Tetmajer)

polszczyzna dialektalna a polszczyzna regionalna:

• regionalizmy, którymi mogą być dialektyzmy

• różne warstwy, środowiska społeczne się nią posługują - również wykształcona ludność

• używana jest w mowie, ale czasem i w piśmie

• podobieństwo: czynnik geograficzny oraz odmiany regionalne mogą korzystać z zasobów polszczyzny dialektalnej

Polszczyzna regionalna - część badań nad kulturą, historią danego regionu, ograniczając się do języka:

• synonim piśmiennictwa danego regionu

• odmiana języka odznaczająca się swoistymi dla danego regionu cechami

• język mieszkańców miast w jego mówionej odmianie

Kwiryna Handke: środek komunikowania części społeczeństwa we wszystkich dziedzinach używany na określonym terytorium zamieszkanym przez to społeczeństwo. Odmiana mówiona oraz pisana. Jej użytkownicy odznaczają się wysokim stopniem wykształcenia i kultury. Jest zgodna z normą językową. Np. szneka, bimba, „Pestka”.

W zakres regionalizmu mogą wchodzić dialektyzmy z danego obszaru, np. „szneka” może pochodzić z gwary.

Regionalizm = ziemszczyzna, powiatowszczyzna, idiotyzm (idiom), prowincjonalizm.

XVI/XVII wiek - najlepiej spisane zróżnicowanie gwar. Dziś prężnie rozwijają się badania gwarowe - także
w Poznaniu (Walczak), ale również w Warszawie, Wrocławiu, Krakowie.

Regionalizmy - podział:

1. makroregionalizmy - regionalizm b. ekspansywny, przekracza granicę swojego regionu, np. kremówka,

2. mikroregionalizmy - dialektyzm, który stał się regionalizmem - zyskał wyższą rangę.

Przyczyny rozpowszechniania regionalizmów:

1. zabory

2. wpływ gwar ludowych

3. wzorzec języka ogólnopolskiego (w mediach, w prasie)

Gwara poznańska:

• zapożyczenia z niemieckiego (słowa lub przetwarzane słowa, struktury)

• zmiana rodzaju gramatycznego, np. ten zapałek, elegant z Mosina

Język artystyczny - pełni funkcje estetyczne, poetyckie - zindywidualizowany ze względu na osobowość twórcy, epoki literackie itp.

Doba staropolska:

• język literatury staropolskiej nie jest tak prymitywny jak dotychczas sądzono: zabytki lit. staropolskiej - „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”, „Lament świętokrzyski”, „Bogurodzica”, „Kazania” itd.

• język dość jednostronny - sprawy religijne, jeden temat, w zależności od obcojęzycznych oryginałów, szablonowość, schematyczność, archaizmy, rymy gramatyczne - wewnątrz wersu, rytm, ars dictandi - proza rytmiczna, sztuka dyktowania, powtórzenia, powtarzanie układów, schematów wersyfikacyjnych, przewaga rzeczowników, głównie abstrakcyjnych

Renesans:

• próba zbliżenia języka artystycznego do języka mówionego (po części)

• dwa nurty:

• tzw. wielki - napuszony, kunsztowny, piękny język - „Treny”

• prosty, codzienny - „Fraszki”

• zasada decorum - zgodność temtu z językiem, realizm, umiar w używaniu środków stylistycznych, prostota, obrazowość

• zasada przemienności epok - antyk renesans;

Barok:

• obniża się poziom języka literackiego, literatury - liczne makaronizmy (na początku łacina, potem inne języki obce)

• początkowo urabianie wyrazów polskich - końcówki łacińskie dodawane do wyrazów polskich

• Mikołaj Sęp-Szarzyński - cechy, które pojawiają się w nowej epoce - Morsztyn, Naborowski

• poezja kunsztowna w formie, konceptyzm - pomysł na zaskakujące ujęcie tematu, tropy stylistyczne: anafory, oksymorony, hiperbole np. „umieram z miłości”, aliteracja

• Pasek - II nurt - barok sarmacki, szlachecki - język rubaszny, dosadny, wiele zapożyczeń, gawęda szlachecka

Oświecenie:

• jasność, komunikatywność, decorum (nawiązanie do renesansu), precyzja, przejrzystość

• 3 nurty:

• klasycyzm - nawiązuje do antyku, np. Krasicki - poemat heroikomiczny, oda, sielanka

• sentymentalizm - uczuciowość, spieszczenia, np. Karpiński

• rokoko - przesadzony sentymentalizm

Romantyzm:

• język literacki odbiega od języka mówionego (tak w antyku) romantyzm chce zbliżyć te dwie odmiany

• zasady w romantyzmie:

• zasada rodzimości literatury: języki regionalne, ludowe; język gminu, prowincji - początki regionalizmów;

• zasada swobody twórczej - lekceważenie reguł poetyckich, twórca bawi się językiem, łamie konwencje; poetyzmy, neologizmy - Słowacki;

• zasada nieadekwatności języka w stosunku do myśli - jak wyrazić to, czego wyrazić się nie da: symbole, aluzje, przemilczenia, pytania; zjawisko etymologizowania;

• zasada względności - zależność języka od tematu; koloryt historyczny, lokalny - np. orientalizmy
  w „Sonetach”.

Pozytywizm:

• użyteczność i realizm - ma oddawać rzeczywistość;

• stylizacja na aliterackość - język potoczny, codzienny (Prus), przezroczysty, przejrzysty, nieobecny.

Młoda Polska:

• język ma zachwycać, ma być piękny - „sztuka dla sztuki”;

• obraz inwencji językowej

• symbolizm, ekspresjonizm, impresjonizm, naturalizm

• synestezja - łączenie różnego rodzaju wrażeń, np. obraz + dźwięk - biała cisza, wilgotna czerń

• Przybyszewski, Miciński, Kasprowicz

XX-lecie międzywojenne:

• Dwa nurty:

• tradycyjny - język codzienny, klasyczna strofa, klasyczny rym, rytm np. M. Dąbrowska, Nałkowska, Iwaszkiewicz, Skamandryci, Awangarda

• nowatorski - futuryści - łamanie zasad ortograficznych, np. Jasieński, Watt, w prozie Witkacy

Literatura współczesna: po 1956r.:

• turpizm (Grochowiak, Bursa), zainteresowanie brzydotą, nie ma czegoś brzydkiego

• nurt lingwistyczny - Białoszewski

• język marginesu, wulgaryzmy - Masłowska, Tokarczuk, Stasiuk

Socjolekty - język określonej grupy społecznej, żargon, slogan

S. Grabias dzieli je na:

• socjolekty dużych środowisk społecznych - skupiska na określonym obszarze, np. socjolekt górniczy (na Śląsku)

• socjolekty grup zorganizowanych - harcerstwo, wojsko, język kościelny

• socjolekty na zasadzie dowolnego zjednoczenia się, np. kibice sportowi

• socjolekty młodzieżowe - gwary szkolne, studenckie, środowisk szkolnych

• socjolekty grup z marginesu społecznego - przestępcy, grypsera, wyrazy podstawowe mają swoją określoną nazwę

Czynniki:

• duża częstotliwość kontaktu osób z danego środowiska

• poczucie odrębności wobec innych grup społecznych - służy integracji, odcięciu się od obcych, utajnienia wypowiedzi

• tzw. języki tajne - przestępczy, myśliwski - nie są szerzej znane innym, spoza kręgu

• język dziadowski - język dziadów wędrownych, grupy żebracze

• socjolekt, który pojawia się wśród proletariatu

• w XX wieku wysyp socjolektów, inne odchodzą, np. myśliwski;

• żargon prostytutek (biniawera), żargon homoseksualistów (ciotówa)

Socjolekt szlachecki: artykuł B. Walczaka:

• poczucie humoru, złota wolność, równouprawnienie, wykształcenie, majętność - to odróżnia szlachtę od pozostałych grup społecznych

• świadomość językowa szlachty - megalomania językowa (deprecjonowanie innych narodów) -ski, -cki

• bardzo rozbudowana warstwa zwrotów grzecznościowych, szlachecka frazeologia, metafizyka, tytulatura.

• 4 cechy różniące:

• regionalne (terytorialne) - majątek itp.

• zawodowe (inne role społ.)

• w zakresie udziału zwrotów obcojęzycznych

• wg płci (głównie mężczyźni)

Idealny przykład socjolektu szlacheckiego: „Pamiętniki” Paska.

Psycholekt: język uzależniony od psychiki człowieka (język może stanowić o tym, czy dana osoba nie zapadnie na chorobę psychiczną).

Biolekt: język uzależniony od czynników biologicznych (płeć, wiek).

Idiolekt: język konkretnej osoby, artysty.

Familiolekt: język rodzinny, elementy zaczerpnięte z języka dziecka.

Zapożyczenia w polszczyźnie („Dworzanin polski” XVIw. - pierwsze próby teorii języka)

Trzy typy stanowisk:

1. puryzm językowy

2. bezkrytyczna aprobata tego, co obce

3. obecność elementów obcych uzasadniona

Doba przedpiśmienna:

Polszczyzna odziedziczyła leksykę prasłowiańszczyzny - 1700 wyrazów prasłowiańskich przetrwało (głównie rzeczowniki, ale też inne podstawowe części mowy). Podstawowe słownictwo odnosiło się do tego, z czym człowiek na bieżąco bytował.

Z plemion germańskich: ksiądz (pierwotnie: władca), lekarz, izba.

Z plemion irańskich: topór.

Z plemion celtyckich: sługa.

Zapożyczenia z języka czeskiego: terminologia chrześcijańska (z SCS-u oraz z łaciny za pośrednictwem niemieckim).

Zapożyczenia: pośrednie i bezpośrednie.

Proces slawizacji - przystosowanie do języka słowiańskiego.

Np. anioł, łacina, bursztyn, herb, jedwab - efekt handlu z Niemcami.

Doba staropolska:

• ogromny wzrost liczby wyrazów (15 tys.)

• proces wygasania wyrazów - 1/3 słownictwa staropolskiego ginie w dobie staropolskiej

• zmiany znaczeniowe, np. zboże - majątek, bogactwo - majątek rolników, żyto - zawężenie do jednego gatunku, bydło - byt, istnienie;

• przyrost nowych leksemów - słownictwo abstrakcyjne oraz wyspecjalizowane (chrześcijaństwo)

• przyrost synonimiki - wiele wyrazów łacińskich zastępowano jednym polskim - później przekłady „Biblii”

• rozrost terminologii prawnej, handlowej, leczniczej (rośliny lecznicze), wojskowej, gospodarczej

• wpływy obce:

• łacina - rzadko bezpośrednio -szkolnictwo, kultura umysłowa, religia;

• czeski - Ród Przemyślidów (okoliczności historyczne), I poł. XVI wieku - moda językowa, znajomość języka czeskiego elementem prestiżu; bohemizmy, np. brama, obywatel, hańba, twarz;

• niemiecki - XIII/XIV wiek - kolonizacja niemiecka - wyrazy związane z kulturą miejską - np. ratusz, burmistrz, rynek, sołtys - imiona - np. Herman, Bernard.

Doba średniopolska:

• wzrost zasobów słownictwa

• proces zaniku wyrazów (godzinnik, nagolenica - pończocha)

• zmiana znaczenia, np. grzeczny - ładny, stosowny, przytomny - obecny, ciekawy - prędki, szybki, ojczyzna - ojcowizna, złodziej - złoczyńca ogólnie

• zmiana barwy uczuciowej wyrazu, np. dziad - dziadek, przodek (nacechowane pozytywnie), a później niedołęga, żebrak

• perjotywizacja - wartościowanie w dół; mejrotywizacja - wartościowanie w górę

• dziewka - dziewczyna - dziewka służebna - prostytutka

• przyrost ilościowy słownictwa: słowniki: Solski „Geometra polski” - słownictwo związane z figurami geometrycznymi; słowniki specjalistyczne; słownictwo myśliwskie (początki socjolektu myśliwskiego), słownictwo potoczne

• wpływy obce:

• czeskie - zapożyczenia nietrwałe (np. wojskowe) - przegoniliśmy Czechów - klęska pod Białą Górą - 1620r. upadek państwa czeskiego - germanizacja

• łacińskie - kultura renesansowa (ideał humanisty renesansowego), szkolnictwo jezuickie, wyjazdy zagraniczne

• niemieckie - utrzymują się cały czas, ale zaczynają słabnąć, koloniści zaczynają się kolonizować, nie było mody językowej - handel, wojskowość, budownictwo, np. cegła

• włoskie - kultura renesansowa, wpływ włoskich artystów, kupców włoskich, szkolnictwo (Padwa, Bolonia), szlak ku Ziemi Świętej przez Włochy; w 1518r. Królowa Bona przybywa do Polski - moda na język włoski - w XVI wieku co 600 wyraz latynizmem

• francuskie - do XV wieku bardzo luźne związki z Francją - za pośrednictwem niemieckiego; Henryk Walezy, Piotr Statoriusz-Stajeński (Francuz, autor pierwszej gramatyki polskiej); XVII wiek - wiek mieszanych małżeństw (np. Sobieski + Marysienka - moda elitarna; w XVIII wieku obniżenie mody francuskiej - np. żona modna (rozkapryszona Francuzeczka)

• ruskie - białorusińskie i ukraińskie - najwcześniej w polszczyźnie kresowej - XV wiek - upowszechnienie się na całym obszarze Polski w XVI i XVII wieku, np. czereśnia, czupryna, młodzieniec

• wschodnie, orientalne - kurhan, dżuma, szarańcza - za pomocą rosyjskiego z języków tureckich (Tatarzy, Ormianie)

• węgierskie - rezultat związków polityczno-dynastycznych i wojskowych: Stefan Batory, piechota węgierska w służbie Polaków dobosz, hełm, hejnał, giermek (ok. 100 wyrazów)

Doba nowopolska (XIX wiek):

• Słownik Lindego - 110 tys. haseł - 1861r., 1927 - 270-280 tys. haseł

• słownictwo specjalistyczne, techniczne - rozwój terminologii - zahamowany przez zabory

• 1923r. Warszawa - Komisja pracująca nad ujednoliceniem słownictwa na terenie kraju

• rozwój synonimiki - 1885r. Kraków - Słownik synonimów polskich - biskup Adam Krasińki

• przyrost słownictwa, ale i ubytek - izabelowy (brunatno żółty), szuwaks (pasta do butów)

• część wyrazów zmieniła znaczenie - nikczemnieć (chorować, tracić na wadze), sklep (piwnica, miejsce zasklepienia)

• zapożyczenia łacińskie, francuskie (Wielka Emigracja) - wyrazy związane z kulturą, literaturą - do II Wojny Światowej francuski językiem dyplomacji

• ruskie - za sprawą romantyków oraz zaborów - w dobie staropolskiej i średniopolskiej, to rosyjski czerpał z polskiego: bezpośrednie zapożyczenia, zapożyczenia znaczeniowe, rosyjskie związki frazeologiczne

• niemieckie - w gwarze wielkopolskiej, np. zdradzać, w znaczeniu ujawniać - kalki wyrazowe, frazeologiczne, np. Zeitschift - czasopismo, listonosz, parostatek, wyciągnąć wniosek, w odpowiedzi na coś - polszczyzna urzędowa

• angielskie - pierwszy wpływ oświecenia za pomocą francuskiego, potem w dobie romantyzmu - Mickiewicz czyta Byrona w oryginale

Drogi zwiększania słownictwa:

• procesy słowotwórcze - ładować - ładowarka

• neosemantyzmy - komórka, maluch, korek (na drodze) - neosemantyzacja głównym źródłem przyrostu słownictwa

Słowniki języka polskiego:

Słownik - zbiór wyrazów opracowanych, uporządkowanych wg określonej zasady, zazwyczaj ułożone alfabetycznie.

Leksykograf - twórca słownika. Leksykografia. Wokabularz (dawniej słownik).

1945-90 - 100 słowników dwujęzycznych. Ważniejszy słownik jednojęzyczny - zwierciadło kultury danego społeczeństwa. O wydaniu słownika decydują często względy ekonomiczne. O wydaniu słowników dwujęzycznych natomiast stosunki z zagranicą.

I słownik - 2 tys. lat p.n.e. - napisany pismem klinowym.

Później słowniki greckie - po to, aby zrozumieć Iliadę - tłumaczenie niezrozumiałych słów z Homera (glosy-objaśnienia niezrozumiałych słów). U Rzymian - słowniki greckie, aby poznać kulturę grecką, w średniowieczu - słowniki po łacinie, aby zrozumieć „Biblię”.

Glosy - pojedyncze słowa. Gdy wiele glosów: mamotrekty, mamotrepty - słowniki dla początkujących, piersią karmionych po łacinie, a potem w językach narodowych.

Słowniki techniczne: osobno nazwy roślin, zwierząt, wykonawców czynności - układ rzeczowy.

Historia języka polskiego - materiał z zajęć

19

---