Granica - opracowanie
Zenon Ziembiewicz - syn zubożałego ziemianina, inteligent, szybko pnący się po szczeblach kariery - nie tylko dzięki swej pracy, ale także poprzez postawę oportunistyczną i konformistyczną. Całe życie walczył z kompleksem Boleborzy, którego jednak nigdy nie pokonał. Liczne kompromisy, na które sobie pozwalał, także te moralne, doprowadziły go w końcu do tragedii. ... czytaj dalej
Elżbieta Biecka - żona Zenona. Na jej życie zawsze wpływali inni ludzie - najpierw ciotka, potem mąż. Nie potrafiła przejąć swego życia w swoje ręce. Jej postawę kształtowało środowisko, inni ludzie, okoliczności. Nie przejawiała inicjatywy nawet wtedy, gdy wiedziała, iż powinna coś zmienić. Była naiwna, nie potrafiła kochać, nie wiedziała również, czego oczekuje od siebie i innych. Była konformistką.
Justyna Bogutówna - córka kucharki w boleborzańskim majątku, uwiedziona, a następnie porzucona przez Zenona. Po zajściu w ciążę Ziembiewicz nie zawahał się przed wręczeniem jej pieniędzy na zabieg, co doprowadziło ją do załamania psychicznego oraz popchnęło do zemsty na kochanku.
Walerian Ziembiewicz - ojciec Zenona, zubożały dzierżawca majątku Tczewskich w Boleborzy.
Żańcia Ziembiewiczowa - matka Zenona, wierna mężowi mimo jego ciągłych zdrad.
Niewieska - matka Eli, rozwódka, piękna kobieta, mieszkająca za granicą.
Niewieski - ojczym Elżbiety, starszy i przystojny mężczyzna, minister, finansista, polityk.
Cecylia Kolichowska - właścicielka kamienicy, wdowa, zasadnicza i ostra dla lokatorów.
Karol Wąbrowski - syn Kolichowskiej, przyjaciel Zenona.
Tytułowa granica może być rozumiana w sensie metaforycznym na kilka sposobów. Po pierwsze, jest to metafora granicy społecznej, po drugie zaś metafora granicy moralnej.
Granica społeczna:
Symbolikę społecznej granicy odnajdujemy w kamienicy Kolichowskiej.
Co dla jednych jest podłogą, to dla innych jest sufitem.... czytaj dalej
W powieści odnaleźć możemy warstwy społeczne, oddzielone właśnie symboliczną granicą. Trzy z nich to arystokracja, bogaci mieszczanie oraz członkowie sfer rządowych. Liczą się dla nich tylko ich własne interesy, są filantropami na pokaz. Kolejną warstwę tworzą mieszanie - a reprezentuje ją na przykład Elżbieta, Zenon i Kolichowska. Stwarzali oni pozory sprawiedliwości, uczciwości, w gruncie rzeczy będąc egoistami oraz karierowiczami. Ostatnią warstwę społeczną tworzy proletariat. Z tej grupy wywodziła się m.in. Justyna i jej matka. To ludzie biedni, głodni, chorzy, uzależnieni od innych, wyższych warstw.
Poszczególne grupy społeczne dzieli granica niemożliwa do pokonania.
Granica moralna:
Oznacza ona granicę, którą stopniowo przekracza się w swych działaniach i moralnych wyborach. W przypadku Zenona był to romans z Justyną, decyzja o konieczności usunięcia ciąży, rozkaz strzelania do robotników. Zenon stopniowo, każdego dnia, rozszerzał swoją moralną granicę. . Jest to granica moralnej odporności i odpowiedzialności.
Granica może być jednak rozumiana także w aspekcie psychologicznym i filozoficznym.
Granica psychologiczna stawia przed nami pytanie o kres możliwości poznania siebie, innych i świata.
Granica filozoficzna to pytanie o poznanie rzeczywistości przez człowieka, o odróżnianie tego, co obiektywne od tego, co subiektywne Jest to też granica dzieląca nasze postrzeganie nas samych oraz nasz obraz w oczach innych.
Jest również granicą odporności psychicznej człowieka. Jej przekroczenie oznacza, że człowiek zatraca własną tożsamość i przestaje być sobą.
Szczeble kariery Zenona można podzielić na pięć okresów. Pierwszy z nich to czas nauki, drugi - praca jako korespondent Niwy, trzeci - awans na stopień redaktora Niwy, kolejny z etapów to małżeństwo z Elą, a ostatni, piąty - działalność polityczna i prezydentura.
Zenon od zawsze chciał się uczyć, ponieważ za wszelką cenę chciał być inny niż jego ojciec (rządca Boleborzy) - człowiek prosty, ubogi, bez wykształcenia. Zenon nie chciał żyć w takiej atmosferze, jaka panowała w jego rodzinnym domu. Stąd studiował w Paryżu, obronił nawet doktorat z nauk ekonomicznych. To tylko dzięki swojemu uporowi, determinacji, zdolnościom, udało mu się ukończyć nie tylko szkołę na poziomie podstawowym, ale również studia. Na naukę starał się sam zapracować - udzielał m.in. korepetycji. Jedynym marzeniem młodego Zenona było wyrwanie się z domu i uniknięcie losu, który stał się udziałem jego ojca. Nie zdawał sobie jednak sprawy z tego, iż uciekając przed nim podświadomie stawał się taki sam jak stary Ziembiewicz. ... czytaj dalej
Gdy Zenon zbierał pieniądze na dalszą naukę, spotkał Czechlińskiego, który zaproponował mu pracę korespondenta w czasopiśmie Niwa. Młody bohater oczywiście z propozycji skorzystał. W ten sposób uzyskał stypendium na dalsze kształcenie. Jego radykalne w przekazie artykuły pomogły Czechlińskiemu w politycznej karierze i ten wkrótce został wybrany wojewodą.
W związku z tym nowym redaktorem Niwy został Zenon. Postawiono mu jednak jeden warunek - jego teksty miały być bardziej stonowane, mniej radykalne, a w razie takiej konieczności, miały również zatajać lub koloryzować niektóre fakty. Zenon na wszystko przystał, a wydarzenie to stało się początkiem rozszerzania moralnej granicy przez bohatera oraz zapoczątkowało sprzeniewierzanie się własnym ideałom.
Kolejnym krokiem w karierze bohatera było dobre małżeństwo. Ożenek z Elżbietą Biecką pozwolił mu wejść w kręgi arystokratyczne. Jej ojczym był również wiceministrem, co również stanowiło dla Zenona szansę na szybszą karierę.
Gdy Zenon otrzymał propozycję objęcia fotela prezydenckiego, oczywiście z niej skorzystał. Chciał w ten sposób wcielić w życie swe młodzieńcze ideały: zlikwidować nędzę, zbudować domy dla robotników, zagwarantować dzieciom mleko i stworzyć im bezpieczne ogródki do zabawy, dać wszystkim pracę, między innymi organizując roboty publiczne. Panujący w kraju kryzys gospodarczy spowodował jednak, iż plany te spełzły na niczym, a kariera Zenona uległa załamaniu.
Wśród argumentów przytaczanych na obronę bohatera znajdują się następujące:
Chęć wybicia się z nędzy i zdobycia wyższej pozycji niż ta, którą posiadał ojciec bohatera.
Posiadał piękne ideały i nie jego winą było to, że niesprzyjające okoliczności zewnętrznie nie pozwoliły mu na wcielenie ich w życie.
Natomiast argumenty oskarżające Zenona to:
Wykorzystał Justynę, po czym cynicznie dał jej pieniądze na przerwanie ciąży (nie zmuszał jej do usunięcia ciąży, ale przeznaczenie pieniędzy było oczywiste). Doprowadził ja do załamania psychicznego. Najpierw rozpalił w niej miłość, dał nadzieję na poważny związek, po czym wykorzystał i porzucił, gdyż związek z nią nie mógł przynieść mu żadnych korzyści.
Ożenił się z Elą, mimo że jej nie kochał. Wiedział jednak, iż związek ten może przyspieszyć jego karierę.
Cały czas próbował się zmienić i być inny niż jego ojciec, ale im usilniej chciał to zrobić, tym bardziej stawał się do niego podobny.
Nie potrafił bronić swych ideałów, a pierwszy raz sprzeniewierzył się im już jako korespondent Niwy, kiedy to zatajał niewygodne fakty.
Jego samobójstwo było wynikiem skandalu, jaki wywołała ciąża Justyny oraz skutkiem utraty reputacji.
Schemat, na jakim oparła Nałkowska postać głównego bohatera, okazał się być schematem negatywnej transformacji. Ziembiewicz ponadto opisany został na dwu planach - w konwencji życia prywatnego oraz jako osoba publiczna. W pierwszym przypadku zdaje się dominować romans z Justyną, w drugim - tragedia trudnych decyzji podejmowanych przez bohatera na fotelu prezydenckim. ... czytaj dalej
Zenon już od czasów młodzieńczych postanowił, iż za wszelką cenę nie będzie taki, jak jego ojciec. Jego tragedia polegała jednak na tym, iż podświadomie powielał boleborzański schemat, nie panując na swą sferą biologiczną - instynktami i popędami. Tragizm jego postaci potęgowała ponadto psychiczna słabość, brak umiejętności podejmowania decyzji oraz rozwiązywania swoich problemów.
Tragizm bohatera wzmacniało również stopniowe przekraczanie przez niego kolejnych granic. Kariera była dla niego wszystkim, stąd dla jej pomyślnego rozwoju pozwalał nawet, by inni kierowali jego zachowaniami i decyzjami. Sądził - jak się później okazało - mylnie, iż kariera daje mu wolność. Była ona tylko ułudą wolności.
Zenon ponadto nie potrafił określić swego światopoglądu, pozwolił sobą kierować, uprzedmiotowić się.
Całe losy Zenona zmierzają do postawienia pytania - gdzie jest granica naszych zachowań, do czego możemy się posunąć, jak daleko pójść, by zrealizować nasze zamierzenia. Autorka starała się ponadto postawić przed czytelnikiem pytania: gdzie jest granica moralna?, czy w ogóle istnieje?, kto ją wyznacza?
Klęska bohatera, którą obserwujemy w powieści, ma wymiar totalny i wszechogarniający: Zenon nie sprawdził się w żadnej ze swych życiowych ról - ani jako mąż, ani jako kochanek, wreszcie ani jako polityk.
- Autorka zastosowała zabieg przedstawienia na początku powieści jej zakończenia; kompozycja klamrowa;
- Skorzystanie z układu retrospektywnego;
- Skorzystała ze schematu trójkąta: mąż, żona, kochanka jako pretekstu do analizy i obserwacji społecznej i psychologicznej; bazowała również na typowym schemacie małżeńskiego trójkąta - naiwnej, uwiedzionej dziewczyny, męża - uwodziciela, oszukanej żony, odtrąconej kochanki. ... czytaj dalej
- Informacje o kolejnych wydarzeniach nie zostały przedstawiane czytelnikowi z sposób chronologiczny;
- Zastosowanie zabiegu odwrócenia szyku fabularnego;
- Paralelizm wątków i motywów;
- Skorzystanie z techniki różnych punktów widzenia;
- Indywidualizacja języka;
- Narrator, który nie jest wszechwiedzący i usiłuje być obiektywnym; narracja prowadzona jest z perspektywy bohaterów;
O oryginalności powieści Nałkowskiej świadczy zastosowanie przez nią wyżej wymienionych elementów oraz zaproszenie czytelnika do wspólnej analizy psychologicznej bohaterów i interpretacji ich zachowań. Czytelnik musi przejść od tradycyjnego: co dalej? do bardziej nowatorskiego podejścia: dlaczego?, bowiem motywacja powieści niej jest fabularna, lecz psychologiczna.
Granica jest z pozoru tylko banalnym romansem, bazującym na erotycznym skandalu w wyższych sferach. Oryginalność polega na tym, iż pod tym płaszczykiem kryje się skomplikowane studium ludzkiej psychiki i zachowań, zaś kluczem do odczytania sensu utworu zdaje się być tytuł powieści.
Granica jako powieść społeczna
Możemy powiedzieć, iż jest to powieść społeczna, gdyż odnajdujemy w niej obraz społeczeństwa i opis jego poszczególnych warstw. Są to: mieszczanie i urzędnicy (Zenon, Ela, Kolichowska), ziemianie (rodzice Zenona oraz Tczewscy), biedota. Warstwy te są kolejno przez autorkę charakteryzowane, również poprzez demaskowanie ich powierzchownych cech. Cały świat, jaki oglądamy w powieści, oparty jest na społecznych podziałach, na klasach. Są one od siebie bardzo odległe, a przejście z jednej do drugiej jest praktycznie niemożliwe. Klasy te dzieli nie tylko sytuacja materialna, ale również obyczaje czy poglądy. ... czytaj dalej
Autorka starała się wniknąć kolejno w poszczególne warstwy, akcentując zwłaszcza te najniżej położone, społecznie marginalizowane. Zdaje się nią kierować nie tylko dążność do rozwikłania psychologicznych zawiłości bohaterów, ale także naturalistyczna ciekawość.
Granica jako powieść pytań o człowieka
Powieść ta stawia przed czytelnikami liczne pytania o człowieka i jego moralną kondycję. Mimo że Nałkowska starała się na nie odpowiedzieć, pozostawiła pewien margines swobody, by każdy z czytających znalazł odpowiedź indywidualnie. Jedno z takich pytań to kwestia postrzegania siebie przez innych. Inne pytania, które zadaje autorka, to pytania o granice moralności, kompromisów, determinanty zachowań.
Motywy występujące w powieści
Motyw bohatera - karierowicza (Zenon Ziembiewicz)
Motyw szlacheckiego dworku (Boleborze)
Motyw zemsty (oblanie Zenona kwasem)
Motyw małżeńskiego trójkąta
Obraz II Rzeczpospolitej
Schematy w powieści
W Granicy autorka świadomie skorzystała z kilku prostych schematów, opierając na nich fabułę powieści. Pierwszym schematem jest romans, którym na pierwszy rzut oka zdaje się być utwór. Fabuła powieści jest prosta - opiera się na romansie młodego ziemianina, Zenona, z prostą, wiejską dziewczyną, córką kucharki - Justyną. Zakończenie romansu jest także typowe i banalne - zemsta na kochanku i samobójstwo jednej ze stron. ... czytaj dalej
Nałkowska skorzystała także ze schematu małżeńskiego trójkąta, który stał się dla niej jednak tylko pretekstem do dalszej analizy - psychiki, moralności, etyki i granic.
Autorka przestrzaga także przed schematami, które my sami, czasem nawet nieświadomie powielamy w swoim życiu. I tak na przykład Bogutówna podobnie jak jej matka wdaje sie w romans i zachodzi w ciąże(nie ma jednak nieślubnego dziecka, ponieważ usuwa je za namową Ziembiewicza); ojciec Zenona zdradzał wielokrotnie żonę-podobie Zenon ma romans z kucharka; natomiast Elżbieta Biecka wychowała się u ciotki - matka ją zostawiła, analogicznie ona zostawia syna w opiece babce, a sama wyjeżdża po samobójstwie męża.
- Granica jest powieścią, w której autorka zestawiła ze sobą dwie koncepcje człowieka - człowieka społecznego i człowieka biologicznego. Zenon stał się reprezentantem drugiej z koncepcji - nie potrafił zapanować nad swą fizycznością, jego życie zdawało się być zdeterminowanym tylko przez popędy i prymitywne instynkty. ... czytaj dalej
- Nałkowska starała się również pokazać, iż moralność jednostki jest jednocześnie kwestią społeczną. W jednym z opublikowanych wywiadów powiedziała:
Wydaje mi się, że początkiem istotnej moralności byłoby widzieć siebie oczami innych. |
Moralność jest tworzona przez społeczeństwo i to ono jest jej nośnikiem. Stąd sędzią moralnym jednostki jest nie tylko ludzkie sumienie, ale również całe społeczeństwo.
- Powieść zawiera również wątek ontologiczny (czyli bytowy). Widzimy go w rozmowie syna Kolichowskiej z księdzem Czerlonem. Jej przedmiotem jest pytanie o granicę ludzkiego bólu, cierpienia, o sens życia człowieka. Dochodzą do wniosku, iż cierpienie i liczne przeciwności losu są wpisane w naturę człowieka i nie można przed nimi uciec. Tak samo cierpiał nawet Chrystus.
ONTOLOGIA - dział filozofii, zajmujący się problematyką bytu, cierpienia, istnienia. |
- W Granicy widoczne są także wpływy deterministów. Według nich człowiek i jego życie są zdeterminowane przez czynniki środowiskowe, historię, rodzinę etc., a jednostka ma realnie minimalny wpływ na swoje życie. Determinanty te wpływają również na nasze widzenie moralności. I tak np. moralność tzw. człowieka społecznego jest w dużej mierze kształtowana przez środowisko, w którym przebywa.
- Powieść zawiera również wątek gnoseologiczny. Reprezentuje go racjonalista, Karol Wąbrowski, syn Kolichowskiej. Nie umiał pomóc swej cierpiącej matce i nie godził się na istnienie bólu. Jednocześnie poprzez swą delikatność starał się przygotować ją na nadchodzącą śmierć.
GNOSEOLOGIA - nauka badająca możliwości poznania świata obiektywnego. |
7