AGRESJA WŚRÓD MŁODZIEŻY
OBRAZ ZJAWISKA I STRATEGIE DZIAŁANIA (moja praca)
Ze zjawiskiem agresji spotykamy się wielokrotnie w domach, w szkole i na ulicach. Coraz częściej czujemy się bezradni wobec docierających do nas za pośrednictwem mediów informacji o kolejnych aktach przemocy. Często mamy do czynienia z różnymi aspektami agresji, spotykamy się z nimi w życiu codziennym. Począwszy od złośliwości, kpin
i poniżania, a skończywszy na pobiciu czy zabójstwie.
Tak szeroko potraktowany problem może uświadomić niektórym, że agresja wśród młodzieży jest zjawiskiem narastającym, procesem, który zaczyna się od drobnej dokuczliwości
i szkodzenia dobremu samopoczuciu innych aż do ciężkich przestępstw.
Pojecie „agresja” ze względu na jej wieloznaczność, różnorodność przejawów,
jest trudna do jednoznacznego zdefiniowania.
Agresja często definiowana jest jako docelowe niszczenie albo zadawanie fizycznego
lub psychicznego bólu.
W psychologii agresja uznawana jest za działanie skierowane przeciwko ludziom bądź przedmiotom wywołujące niezadowolenie lub gniew. Jest to tzw. agresja wroga, poprzedzona uczuciem gniewu, którego celem jest zadanie bólu, zranienie.
Pedagodzy definiują agresję jako zachowanie fizyczne lub słowne podejmowane w celu skrzywdzenia lub/i zranienia.
Szkody wyrządzone przedmiotowi agresji mogą mieć charakter szkód materialnych (np. uszkodzenie ciała, zniszczenie bądź uszkodzenie przedmiotów materialnych) oraz szkód moralnych ( np. poniżenie godności osoby będącej przedmiotem agresji, wzbudzenie u niej poczucia leku, zagrożenia, poczucia niższości, utrudnienie wykonywania określonych działań przez osobę stanowiącą przedmiot agresji, zakłócenie jej stosunków z otoczeniem społecznym itp.)
Agresja może przejawiać się „fizycznie i słownie”.
Na agresje fizyczną składać się mogą takie pojedyncze zachowania jak:
uderzenie, potrącenie, szarpanie, wyrywanie przedmiotów, podstawianie nogi, kopanie, rzucanie przedmiotami, kłucie
reakcje mimiczne: wykrzywianie się, przedrzeźnianie się, posługiwanie się
w toku agresji przedmiotami martwymi, rzucanie, uderzanie.
Zachowania te to tzw. agresja fizyczna - bezpośrednia, dająca często kompleks zachowań przybierających postać bójek, przestraszania, drażnienia, wybuchów złości skierowanej na kogoś lub coś.
Obiektem, na który skierowana może być agresja fizyczna, jest nie tylko osoba lecz również przedmiot z otoczenia. Stąd przejawem agresji fizycznej jest również zniszczenie
lub uszkodzenie społecznego i prywatnego mienia, dewastacja przyrody, drażnienie bądź zabijanie zwierząt.
Drugim przejawem agresji jest agresja słowna. Atak słowny polegać może na: grożeniu, straszeniu będącym zapowiedzią przykrych konsekwencji, jakie cechują dana osobę, jeśli nie zachowa się zgodnie z wolą agresora.
Może także przybrać postać werbalnego odbierania bądź ograniczania swobody i uprawnień przysługujących danej osobie, np. odsuwanie od pewnych czynności, zabranianie uczestnictwa w niektórych pracach czy zabawach. Jedną z form jest również podawanie fałszywych informacji w celu wprowadzenia w błąd 9np. błędne „podpowiadanie” w czasie lekcji).
Często występującą w środowisku młodzieży postacią agresji słownej są wypowiedzi poniżające osobę atakowaną; wyśmiewanie, kpiny, złośliwe uwagi połączone
z naśladowaniem gestów, mimiki, wyglądu, sposobu zachowania drugiej osoby, złośliwe przezwiska. Dotkliwość tych postaci agresji bywa często znacznie większa niż agresji fizycznej, bowiem ranią one godność osoby będącej przedmiotem agresji, narażają ją na upokorzenie i ośmieszenie.
Rodzajem agresji słownej jest także rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji
o danej osobie i obmawianie, plotkowanie, skarżenie, donoszenie, zwłaszcza innym osobom
o czyimś wykroczeniu.
Agresywność może przybrać również postać:
ataku wściekłości wyrażającego się w krzyku, tupaniu nogami, trzaskaniu drzwiami,
negatywizmu, tj. zachowania opozycyjnego, które przejawia się np.
w odmowie współpracy z innymi,
podejrzliwości czy okazywania jawnej nieufności w stosunku do rówieśników,
urazy wyróżniającej się w uczuciu złości czy nawet nienawiści wobec kolegów i całego świata za rzeczywiste lub urojone krzywdy,
drażliwość, czyli gotowość do wyrażania negatywnych odczuć jak; porywczość, obraźliwość zrzędliwość, szorstkość, grubiańskość i to z błahych często powodów,
poczucia winy, tzw. odczuwania wyrzutów sumienia, czyli autoagresji.
Ch.. N. Cofer i M.H. Appley wyróżniają cztery różne przyczyny agresji:
Agresja jako instynkt: powstała na drodze ewolucji, jest potrzebna
do utrzymania gatunku - jako napęd działania. Człowiek rodzi się z gotowym instynktem matki, niezbędnym do życia, podobnie jak instynkt pragnienia. Jest to agresja naturalna - konieczna w walce o byt
Agresja jako reakcja na frustrację czyli stan charakteryzujący się napięciem emocjonalnym, niepokojem, przygnębieniem, jest skutkiem niemożności zrealizowania nakreślonego sobie uprzednio celu oraz niezaspokojenia jakichś potrzeb. Może doprowadzić do zaburzeń nerwicowych, a w konsekwencji staje się niebezpieczna dla zdrowia człowieka
Agresja jako nabyty popęd, przejawiający się w emocjonalnej reakcji gniewu. Stopnie przejawiania gniewu są bardzo zróżnicowane: od niezadowolenia poprzez oburzenie aż do złości
Agresja jako nawyk rodzi się z częstości, intensywności doznawanych napaści, frustracji, przykrości. Duży wpływ na utrwalanie tego typu agresji ma wzajemne oddziaływanie np. członków grup nieformalnych, a także temperament człowieka oraz brak tolerancji.
Cechą współczesnej rzeczywistości jest ciągłe biadolenie, marudzenie, narzekanie dorosłych osób. Biadolącemu na ogół wystarcza to, by odreagować nieco własnej frustracji
w obecności przypadkowego słuchacza. Często takimi słuchaczami są młodzi ludzie. Biadolący dorośli - zarówno rodzice jak i nauczyciele, przypadkowi przechodnie
i niedouczeni dziennikarze - uczą dzieci i młodzież społecznej bezradności. Bezradność zaś prowadzi do frustracji, frustracja do agresji. Zachowanie agresywne jest niewątpliwie następstwem stanu, który określa się mianem frustracji. Ma ona miejsce wtedy,
gdy jednostka, dążąc do zaspokojenia swoich potrzeb (biologicznych bądź psychicznych)
i osiągnięcia określonych celów, napotyka w toku działania na trudne do przezwyciężenia przeszkody. Przeszkoda wywołać może gniew, który zostaje skierowany na określone osoby lub rzeczy, przybierając postać ataku fizycznego, bądź werbalnego:
gdy młodzi ludzie przeżywają brak poczucia bezpieczeństwa, nie mogą zdobyć zaufania, sukcesu, nie zaspokojona jest ich potrzeba bliskich, przyjaznych kontaktów
z rówieśnikami, z nauczycielem, potrzeba samodzielności, aktywności, wówczas mogą pojawić się zachowania agresywne;
jeśli dziecko jest stale upominane przez dorosłych oraz podawane jako przykład złego zachowania się, wówczas zablokowana zostaje potrzeba uznania społecznego;
również niesprawiedliwa ocena wystawiona przez nauczyciela może zostać odebrana przez ucznia jako nieadekwatna do jego wiedzy czy też wkładu pracy
w wykonanie zadania; w tej sytuacji uczeń czuje się niedowartościowany, co rodzi frustrację, a tym samym prowadzi do agresji.
Koncepcją poszukującą źródła agresji jest modelowanie:
Agresywne zachowanie może być wywołane wpływem modeli, z którymi młodzież styka się na co dzień w swoim otoczeniu. Modelem agresywnego zachowania może być matka, ojciec lub inna osoba dorosła, nauczyciel drwiący z niewiedzy ucznia, jak również filmowi, telewizyjni czy książkowi bohaterowie. Modele agresywnego zachowania mogą być także zawarte w sposobie bycia kolegów, z którymi dziecko na kontakty w szkole, na placu zabaw, na ulicy.
Wpływ modeli na powtarzanie agresywnego zachowania może zaznaczyć się szczególnie wyraźnie wtedy, gdy są nimi osoby znaczące, budzące podziw i uznanie. Zostaje wówczas uruchomiony mechanizm identyfikacji, powodujący dążenie
do upodobnienia się w ubiorze, sposobie mówienia lub zachowania się modela. Przedmiotem naśladowania może być wtedy również jego agresywne zachowanie. Agresja naśladowcza jest swoista formą nawyku. Silnie utrwalone nawyki stają się „drugą naturą” i niełatwo je zmienić.
Ważną rolę w kształtowaniu postaw w ogóle, a postaw nieagresywnych
w szczególności, spełniają niewątpliwie rodzice.
Brak uczucia, szacunku i życzliwości w rodzinie, tolerowanie negatywnego zachowania się dziecka, bądź nadmierne stosowanie kar może być źródłem narastania wewnętrznych napięć wyrażających agresję. Stwierdzono tez fakt występowania tych stanów u dzieci pochodzących z rodzin patologicznych, gdzie występują kłótnie między rodzicami albo istnieje problem alkoholizmu jednego lub obojga rodziców. Przekazywane przez rodziców wzory zachowań,
a przede wszystkim stosowany system kar i nagród zdają się jednak nie sprzyjać wyrabianiu pozytywnych nawyków. Większość rodziców wymierza karę za agresywne zachowanie,
gdy tylko je dostrzeże. Sprawia to że, dziecko bardzo szybko uczy się hamować agresję,
ale tylko w obecności rodziców i w domu. Codzienna praktyka wychowawcza wskazuje,
że dzieci karane za przejawy agresji przez rodziców zachowują się bardzo brutalnie poza domem- w szkole, wśród rówieśników. Kompensują sobie w ten sposób „domową ascezę”, wstrzemięźliwość w agresji. Wielu rodziców z niedowierzaniem przyjmuje skargi nauczycieli na złe zachowanie ich „niegrzecznego dziecka”. Brzmi to paradoksalnie, ale ci rodzice, którzy stosują kary fizyczne wobec agresywnie zachowujących się dzieci, modelują i kształtują właśnie te wzory zachowań, które pragną wyeliminować.
Przykładów takiej niekompetencji wychowawczej rodziców jest o wiele więcej. Do często popełnianych błędów należy nieświadome uczenie agresji poprzez przekazywanie dzieciom poleceń w rodzaju „bądź mężczyzną”, „jak cię szturchają, oddaj”, „pamiętaj, że masz łokcie” itp. Rodzice w ten sposób pobudzają agresję, oczekują jej i nagradzają za nią, co w rezultacie prowadzi do utrwalenia tego negatywnego wzoru zachowań.
Ze zjawiskiem agresji coraz częściej mamy do czynienia we współczesnej szkole.
Jej ofiarami są młodsi i słabsi uczniowie, maltretowani, nieraz systematycznie przez starszych i silniejszych kolegów. Agresja taka ma często podwójny cel: po pierwsze instrumentalny, polegający na odebraniu, przy pomocy gróźb lub siły, jakiegoś przedmiotu, zaczynając
od śniadania i drobnych pieniędzy, po drugie- jest dla agresorów rodzajem okrutnej zabawy, w której stosowanie przemocy, poniżanie, obserwowanie jej strachu i bezsilności, dostarcza sprawcom swoistej, w istocie sadystycznej, satysfakcji.
Zapobieganie agresji wśród dzieci i młodzieży jest trudne i złożone, wymaga czasu, nakładów finansowych i zaangażowania różnych instytucji. Młodzież uczy się agresji w ciągu wielu lat i z różnorodnych źródeł. Wydaje się oczywiste, że redukcja zachowań agresywnych i przemocy nie może być skutkiem magicznych recept. Agresję trzeba leczyć.
Myślę, że najlepszą i najskuteczniejszą metodą jest zapewnienie młodemu człowiekowi- miłości, akceptacji i bezpieczeństwa. Przede wszystkim rodzina powinna wyposażyć dziecko w mechanizmy, które umożliwiłyby mu kontrolę emocji. Istotny w tej kwestii jest także system kar i nagród. Zachowania agresywne mogą bowiem być likwidowane poprzez uczenie, albo raczej oduczanie. Skuteczniejsze są wzmocnienia pozytywne. Tak właściwie to kara kształtuje charakter, a dzieci należy karać ale ich dobra. Badania psychologiczne dowiodły, że karząc za agresję można uzyskać rezultat odwrotny
do zamierzonego-nie likwidację, lecz utrwalenie zachowań agresywnych. Zatem lepiej ewentualnie odmawiać nagrody niż karać.
Musimy przeciwstawiać się złu, wandalizmowi, wulgaryzacji języka i obyczajów. Bierność może oznaczać przyzwolenie dla zła, a do tego nie możemy dopuścić.
Bibliografia
Aronson E., Człowiek istota społeczna, PWN, W-wa 1995
Grochulska J., Agresja u dzieci, W-wa 1993
Hume M., Wiśniewski D, Przyczyny współczesnej agresji, „Opieka Wychowanie, Terapia 2000 Nr 1 s.28
Kubik B., Agresja w szkole, Zycie Szkoły, 2001 Nr 4, s.216-217
Łobocki M., Trudności wychowawcze w szkole, W-wa 1996 s.24
Łysek J., Zachowania agresywne uczniów, Nauczyciel i Szkoła, 2000 Nr. 2 s. 70
Sikarski W., Brutalizacja życia wśród uczniów, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 1998 Nr. 2 s.13
Skorny Z., Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, W-wa 1968
E Aronson, Człowiek istota społeczna, PWN, W-wa 1995
B. Kubik, Agresja w szkole, Zycie Szkoły, 2001 Nr 4, s.216-217
M. Łobocki, Trudności wychowawcze w szkole, W-wa 1996 s.24
M. Hume, Wiśniewski D, Przyczyny współczesnej agresji, „Opieka Wychowanie, Terapia 2000 Nr 1 s.28
W. Sikarski, Brutalizacja życia wśród uczniów, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 1998 Nr. 2 s.13
J. Łysek, Zachowania agresywne uczniów, Nauczyciel i Szkoła, 2000 Nr. 2 s. 70
4