SOCJOLOGIA STRUKTUR SPOŁECZNYCH

Wykład 3

Badania struktury społecznej: wskaźniki,

narzędzia pomiaru

dr Mariusz Dzięglewski

Uniwersytet Pedagogiczny

w Krakowie

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru Struktura wykładu:

1. Zagadnienia pomiaru

2. Wskaźniki pozycji społecznej

3. Pomiar pozycji społecznej w Polsce

4. Empiryczne analizy struktury klasowej

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru 1. Zagadnienia pomiaru

1

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru 1.1 Wskaźniki i pomiar

Pomiar

–

przypisanie

zjawiskom

społecznym wartości liczbowych

nie jest to akt jednorazowy – rezultat interakcji

między teorią, badaniami i analizą danych

Wskaźnik –

określony fakt, który pozwala

stwierdzić występowanie i stopień intensywności

badanego zjawiska

np. wskaźnik płci – odpowiedni zapis ankietera

przeprowadzającego wywiad (K/M)

wskaźnik religijności –

deklaracja respondenta

odpowiadającego na pytanie jak często uczestniczy

we mszy i czy jest człowiekiem wierzącym

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru Proces konceptualizacji i operacjonalizacji

badane zjawiska definiuje się

w terminach

operacji związanych z pomiarem:

teoretyczne pojęcia zostają sprowadzone na poziom

obserwowalnych wskaźników

odpowiedź na pytanie: czym jest inteligencja, brzmi: inteligencja jest tym, co mierzy test IQ

pozytywistyczna koncepcja pomiaru – założenie:

tylko zjawiska obserwowalne, dające się zidentyfikować

za pomocą zmysłów stanowią przedmiot nauki i mogą

być obiektem systematycznych analiz

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru 1.2 Dobór wskaźników

Dwa problemy doboru wskaźników

1. występowanie nieograniczonego pola wskaźników

np. wykształcenie: a. przypisanie respondentów do kilku kategorii (wyższe, średnie, zasadnicze, etc.), b. liczba lat nauki 2.

żadna

socjologiczna

zmienna

nie

obejmuje

analizowanych zjawisk w całości

np.

liczba

ukończonych

klas

nie

wyczerpuje

zakresu

„wykształcenia”, fakt posiadania wysokich dochodów – nie wyczerpuje pojęcia „właściciel kapitału”

stąd: potrzeba posługiwania się zestawem wskaźników

Alternatywne podejście do operacjonalizacji

antypozytywistyczny nurt badań „jakościowych”

Herbert Blumer: postulat zastąpienia hipotez sterujących procesem badawczym koncepcją nadrzędności aktorów – badanych jednostek 2

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru 1.3 Cechy dobrego wskaźnika

1. Trafność

wskaźnik jest trafny w takim stopniu, w jakim mierzy to, co powinien mierzyć zgodnie z

założeniem badacza

trafność

odnosi

się

do

związku

między

wskaźnikiem

i

wskazywanym

zjawiskiem

( indicatum)

–

związek

ten

musi

być

wystarczająco silny

2. Rzetelność

wskaźnik jest rzetelny na tyle, na ile posługując się nim uzyskujemy za każdym razem tę samą wartość dla

każdej

analizowanej

jednostki

w

takim

samym

„kontekście”

rzetelność nie jest koniecznym warunkiem trafności, trafność jest koniecznym warunkiem rzetelności

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru 3. Standardyzacja

dostarcza gotowych narzędzi pomiaru (nie

trzeba przy każdym badaniu tworzyć

nowych)

standardyzacja zapewnia porównywalność

wyników (np. badania nad strukturą

społeczną: międzynarodowe klasyfikacje

zawodów)

4. Ekonomiczność

ekonomiczne wskaźniki –

łatwy dostęp do

informacji, niskie koszty uzyskania informacji

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru Pomiar wielowskaźnikowy – połączenie kilku

zmiennych w jeden sumaryczny konstrukt

(przykłady

badań

w

społecznościach

lokalnych):

Living Room Scale ( Frank Chapin, 1935)

cel: ustalenie położenia materialnego jednostek

podstawa

konstrukcji:

odpowiedzi

tak/nie

respondentów

dotyczące

wyposażenia

domu

(urządzenia, sprzęty, przedmioty luksusu)

Index of Status Characteristics (Warner)

ważona suma punktów przypisywanych badanym osobom; cztery zmienne składowe: 1. zawód, 2. źródło dochodów, 3. wielkość dochodów, 4. dzielnica zamieszkania

3

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru 2. Wskaźniki pozycji społecznej

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru 2.1 Zawód jako wskaźnik pozycji społecznej

zawód – ogniwo rządzące zachowaniem jednostek:

praca zapewnia środki utrzymania

decyduje o możliwościach konsumpcyjnych

kształtuje osobowość i styl życia jednostek

funkcjonalne znacznie zawodu (Davis&Moore)

o ważności ról przesądza ich funkcja: wykonywanie zawodu jest źródłem kumulacji zasobów, zapewnia dostęp do cenionych dóbr kształtuje samoocenę i poglądy jednostek

uniwersalny charakter mechanizmów stratyfikacji

we współczesnych społeczeństwach role zawodowe mają zbliżoną treść, są zorganizowane według podobnych reguł, obowiązują podobne zasady ich obsadzania

role zawodowe „zasilają” system społeczny tworząc grupy interesu

korporacje zawodowe dbają o utrzymanie wysokiej „ceny” rynkowej: korporacje lekarzy, prawników

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru 2.2 Klasyfikacje zawodów

służą dwóm celom:

1. narzędzie operacjonalizacji pozycji społecznej

2. narzędzie kodowania informacji z wywiadów

Ad 1: Przykłady klasyfikacji

Alba Edwards (1940) wyróżnił kategorie

1. specjalistów umysłowych, 2. właścicieli, menedżerów, urzędników państwowych, 3. pracowników umysłowych niższego szczebla,

4.

mistrzów

i

robotników,

5.

robotników

półwywalifikowanych, 6. robotników niewykwalifikowanych kategorie różniące się pod względem ekonomicznym, stylu życia, intelektu i pozycji społecznej

Blau &Duncan (1967): The American Occupational Structure

17 kategorii zawodowych utożsamianych z podstawowymi segmentami systemu uwarstwienia

4

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru Ad 2: Możliwość dokładniejszego pomiaru

polega na zadawaniu respondentom serii pytań

o zawód:

krótki opis czynności

nazwa zajmowanego stanowiska

czy respondent jest właścicielem czy pracownikiem

najemnym

do jakiej gałęzi gospodarki należy zakład pracy

klasyfikacja: rodzaj książki kodowej

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru International Standard Classification of Occupations ( ISCO)

najczęściej stosowany schemat kodowania

opiera się na 4 szczeblach podziału:10 kategorii ogólnych: 0 Wojskowi

1

Wysocy

urzędnicy

państwowi,

członkowie

organów

przedstawicielskich, kadra kierownicza przedsiębiorstw i organizacji 2 Specjaliści, wolne zawody

3.Technicy i specjaliści

4. Urzędnicy

5 Pracownicy usług osobistych

6 Rolnicy i robotnicy rolni

7 Brygadziści i robotnicy wykwalifikowani

8 Robotnicy zatrudnieni przy obsłudze maszyn, robotnicy taśmowi, kierowcy

9 Pracownicy fizyczni wykonujący proste zadania w usługach i produkcji

wady klasyfikacji: nie uwzględnia stosunku do własności, zakresu władzy związanej z usytuowaniem

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru 2.3 Skale zawodów

Dwie najczęściej stosowane skale:

1. skala prestiżu

2. skala statusu społeczno-ekonomicznego

Ad 1: Skala prestiżu

wpływ teorii funkcjonalnej i teorii Webera

skale

konstruowane

są

na

podstawie

badań

surveyowych

respondentom przedstawia się

listę

wybranych kategorii

zawodowych i prosi o ocenę każdej z nich według kryterium prestiżu

Treiman: Standard International Occupational Prestige Scale (SIOPS)

oceny prestiżu zawodów pochodzące z sześćdziesięciu społeczeństw

5

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru Ad

2:

Skala

statusu

społeczno-

ekonomicznego

skale konstruowane są

na podstawie kilku

zmiennych: np.. wykształcenie, poziom zarobków

dwa rodzaje skal społeczno ekonomicznego

statusu:

1. opiera się na danych dotyczących przeciętnego

wykształcenia i średnich zarobków w zawodach

(Blishen 1958, Nam, Powers 1968)

2. polega na łączeniu kombinacji wykształcenia,

zarobków z prestiżem zawodów (Duncan 1961)

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru 2.4 Problemy pomiaru

1. Sposób identyfikowania w strukturze

społecznej jednostek niepracujących

kategorie: emerytów, rencistów, bezrobotnych,

studentów, uczniów, dzieci (badania w 2000:

tylko 39,4% pracujących w chwili badania:

Poverty, Ethnicity

and Gender

in

Eastern

Europe)

niepracujący: a. niepracujący ale mający zawód,

b. nie mający żadnego zawodu

2. Wykonywanie przez osoby pracujące

kilku zawodów

pytanie: który zawód ma być wskaźnikiem pozycji

społecznej?

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru 3. Pomiar pozycji społecznej w Polsce

6

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru 3.1 Polskie klasyfikacje zawodów

Punkt zwrotny: badania zrealizowane w Koszalinie,

Szczecinie i Łodzi w zespole Włodzimierza

Wesołowskiego i Kazimierza Słomczyńskiego (l.60-

te)

kluczowa zmienna – przynależność zawodowa jednostek

klasyfikacja zawodów: podział na 9 segmentów:

1. specjaliści, 2. technicy, 3. pracownicy biurowi, 4. majstrzy i brygadziści, 5. rzemieślnicy (właściciele firm), 6. pracownicy fizyczno-umysłowi, 7. robotnicy wykwalifikowani, 8. robotnicy półwykwalifikowani, 9. robotnicy niewykwalifikowani

pierwsza socjologiczna klasyfikacja zawodów:

Społeczna Klasyfikacja Zawodów (SKL)

pierwsza wersja w latach 70-tych: Pohoski, Słomczyński

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru Społeczna Klasyfikacja Zawodów

wyróżniono

w

niej

367

kategorii

zawodowych,

pogrupowano je w 75 kategorii wyższego szczebla, z kolei te pogrupowano na 29 kategorii, na najwyższym szczeblu 9 wielkich grup

kryteria grupowania: treść wykonywanych zadań, poziom

wymaganych kwalifikacji, usytuowanie zawodów w

hierarchii organizacyjnej firm, struktura własności, podział działowo-branżowy

standardyzacja: przypisanie określonego kodu SKZ

wymaga zadania sekwencji pytań: nazwa wykonywanego

zawodu,

opis

czynności,

zajmowane

stanowisko,

stosunek do własności, miejsce w podziale branżowym

SKZ modyfikowano (1978, 2007)

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru Konieczność modyfikacji Społecznej Klasyfikacji Zawodów (2007, Domański)

konieczność

wprowadzenia zmian ze względu na przekształcenia

strukturalne w Polsce (zmiana ustroju):

1. szybki wzrost liczebności reprezentantów biznesu 2,5% do 11%) 2. zwiększenie się udziału inteligencji w zawodach nietechnicznych (3,3%-

4.5%)

3. zwiększenie się odsetka szeregowego personelu w usługach i handlu (7%-

12%)

4. zmniejszenie się udziału właścicieli gospodarstw rolnych (18%-10%) 5. zmniejszenie się odsetka robotników wykwalifikowanych (25%-20%) 6. powstanie nowych kategorii zawodowych: właściciele hurtowni farmaceutycznych, agencji reklamowych, makler giełdowy, 7. polaryzacja sfery biznesu: wielka, średnia, mała

8. kategorie usytuowane na pograniczu: handlarze uliczni, domokrążcy polscy socjologowie wchodzą w orbitę międzynarodowych badań porównawczych – standardy międzynarodowe

7

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru Aktualna wersja Społecznej Klasyfikacji Zawodów (2007)

zmiany: wyodrębnienie stanowisk kierowniczych w

ramach jednej grupy obejmującej wszystkich kierowników

podzielenie niektórych kategorii na bardziej szczegółowe, pogrupowanie istniejących kategorii

usunięcie z klasyfikacji kategorii, które przestały występować na rynku pracy

dodano nowe kategorie szczegółowe

obecnie SKZ-2007 obejmuje 291 szczegółowych kategorii

zawodowych, mieszczą się one w 10 grupach ogólnych:

0 Najwyżsi urzędnicy państwowi, kierownictwo organizacji, dyrektorzy przedsiębiorstw,

menedżerowie,

1

Specjaliści,

2

Technicy

i

wyspecjalizowani pracownicy administracyjno-biurowi, 3. Pracownicy umysłowi średniego szczebla, 4. Sprzedawcy, szeregowi pracownicy usług, 5. Wykwalifikowani pracownicy fizyczni, 6. Półwykwalifikowani i niewykwalifikowani pracownicy fizyczni, 7. Rolnicy, 8. Właściciele firm, 9.

Inne zawody i osoby niesklasyfikowane

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru 3.2 Polskie skale zawodów

Skala prestiżu (2005): IFiS PAN

do udziału w badaniach zaproszono 55

ekspertów mających specjalistyczną wiedzę o

cechach zawodów

eksperci dokonywali oceny 551 tytułów zawodów

rola ekspertów polegała na dokonaniu oceny

zawodu od zawodu o najniższym prestiżu do

zawodu o najwyższym prestiżu

najwyżej na polskiej skali prestiżu plasują się

takie pozycje jak: samodzielny pracownik

naukowo-dydaktyczny,

wyższe

kadry

kierownicze

w

administracji

państwowej,

prawnicy, adwokaci,

najniżej na polskiej skali prestiżu: zamiatacze ulic, zmywacze, gońcy, grabarze

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru Skala złożoności pracy (2007)

utworzona została na podstawie szczegółowych

opisów stanowisk roboczych – 7 wymiarów

1. złożoność pracy z ludźmi

2. złożoność pracy z symbolami

3. złożoność pracy z przedmiotami

4. czas poświęcany na pracę z ludźmi

5. czas poświęcany na pracę z symbolami

6. czas poświęcany na pracę z przedmiotami

7. kompleksowość czynności roboczych

najwyższa złożoność pracy: lekarze medycyny,

dyrektorzy

przedsiębiorstw,

inżynierowie

projektanci

8

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru Skala wymogów kwalifikacyjnych

informuje o nakładach, jakie jednostki ponoszą w procesie przygotowania do ról zawodowych, 3 zmienne

1. ogólny rozwój edukacyjny

2. „specjalne” kwalifikacje zawodowe

3. pożądany stopień wykształcenia formalnego

Skala pozycji społeczno-ekonomicznej

1. regresja prestiżu zawodów na wielkość miesięcznych zarobków i liczbę ukończonych klas szkolnych (Duncan)

2.

pozycja

społeczna

–

zjawisko

wielowymiarowe, stąd

uwzględnienie wielu zmiennych:

prestiż

liczba klas szkolnych

wielkość zarobków

miejsce w hierarchii stanowisk

poziom standardu mieszkaniowego

liczba posiadanych dóbr trwałego użytku

stopień uczestnictwa w kulturze

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru Problemy

związane

z

wyborem

wskaźników pozycji społecznej:

1.

czy

rzeczywiście

zróżnicowanie

zawodowe jest centralną osią struktury

społecznej?

2. co wybrać klasyfikacje czy skale?

3. czy posługiwać się polskimi (SKZ) czy

międzynarodowymi (ISCO) klasyfikacjami

zawodów?

4. Jaki typ skali zawodów wybrać? Skala

prestiżu

czy

statusu

społeczno-

ekonomicznego?

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru 4. Empiryczne analizy struktury klasowej

9

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru 4.1 Podział klasowy EGP (Robert Erikson, John

Golthrope, Lucienne Porto Carero)

standardowe narzędzie analiz porównawczych nad strukturą społeczną (obieg międzynarodowy); 11 kategorii:

1. inteligencja, wyższe kadry kierownicze przedsiębiorstw, urzędnicy państwowi, przedstawiciele wielkiego biznesu – service class 2. specjaliści w zawodach umysłowych średniego szczebla: kierownicy wydziałów, technicy, pielęgniarki – lower service class 3. pracownicy umysłowi wykonujący rutynowe prace biurowe 4. pozostali pracownicy umysłowi w handlu (sprzedawcy)

5. właściciele firm poza rolnictwem zatrudniający pracowników 6. właściciele firm poza rolnictwem nie zatrudniający nikogo 7. fizyczni pracownicy nadzoru (brygadzista, mistrz)

8. robotnicy wykwalifikowani

9. robotnicy niewykwalifikowani

10. robotnicy rolni

11 właściciele gospodarstw rolnych, chłopi

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru Typologia EGP uwzględnia 4 kryteria:

1. charakter pracy

2. poziom kwalifikacji wymaganych do danego zawodu

3. stanowisko zajmowane w hierarchii organizacyjnej

4. stosunek do własności

Do utworzenia EGP potrzebne są trzy zmienne:

1. zawód respondenta (zakodowany według ISCO)

2. stanowisko definiowane według liczby podwładnych

3. podział na właścicieli firm i pracowników najemnych

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru EGP służy 3 celom:

1.

pozwala

wyznaczyć

granicę

między

dwiema

najwyższymi kategoriami (wyższa i niższa service class) 10 i więcej podwładnych – klasa wyższa

od 1 do 9 podwładnych – klasa niższa

2. na podstawie liczby pracowników dokonywany jest podział wśród właścicieli firm

ci, którzy zatrudniają siłę najemną oddzieleni od właścicieli pracujących na własny rachunek

3. identyfikacja kategorii pracowników nadzoru niższego szczebla – techników, brygadzistów

jeśli górnik, ślusarz czy kucharz mają podwładnych wchodzą w do kategorii „personel nadzoru”

10

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru 4.2 Neomarksistowski schemat podziałów klasowych

(E. Wright)

Mapa pozycji klasowych Wrighta

Stosunek do środków produkcji

Liczba

Stosunek

WŁAŚCICIELE

PRACOWNICY NAJEMNI

pracow:

do władzy:

1. KAPITALIŚCI

4. EKSPERCI

7.

10.

10 i więcej

KIEROWNICY

KIEROWNICY KIEROWNICY

Kierownicy

WYKWAL

NIEWYKW

2. DROBNI

5. EKSPERCI

8.

11.

KAPITALIŚCI

NADZORCY

NADZORCY

NADZORCY

1 – 9

Nadzorcy

WYKWAL

NIEWYKW

3.

6. EKSPERCI

9. PRACOW.

12. PRACOW

Stanowiska

DROBNOMIESZ

WYKWA

NIEWYKW

0

CZANIE

niekierown.

Zasoby kwalifikacji

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru Wskaźniki w klasyfikacji Wrighta:

trzy podstawowe wymiary stosunków produkcji; rezultat kontroli nad:

1. kapitałem pieniężnym

2. kapitałem fizycznym (maszyny, narzędzia, hale)

3. siłą roboczą (utrzymanie dyscypliny i nadzór)

trzy rodzaje zasobów

1. produkcyjne – stratyfikują ludzi ze względu na własność i kontrolę środków produkcji

2. organizacyjne –

podział

na: wyższych kierowników –

menedżerów,

niższy

personel

nadzoru

i

szeregowych

pracowników

3. zasoby kwalifikacji: eksperci, pracownicy wykwalifikowani i niewykwalifikowani

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru 1. operacjonalizacja zróżnicowania „produkcyjnego”:

do

kapitalistów

zaliczani

są

właściciele

mający

najwięcej

podwładnych (powyżej 10)

drobni kapitaliści: od 1 o 9 podwładnych

drobnomieszczaństwo: brak podwładnych

2. operacjonalizacja zróżnicowania „organizacyjnego”:

kierownicy – respondenci, którzy bezpośrednio uczestniczą w podejmowaniu decyzji (4,7,10)

nadzorcy – mają władzę ale nie podejmują decyzji (5,8,11) pracownicy najniższego szczebla (6,9,12)

3. operacjonalizacja zasobów kwalifikacji

eksperci – z wyższym wykształceniem, professions, technicy (4-6) wykwalifikowani specjaliści: menedżerowie, nauczyciele, technicy –

niższe szczeble wykształcenia (7-9)

pracownicy niewykwalifikowani: zawody fizyczne, sprzedawcy, urzędnicy biurowi (10-12)

11

Wykład 3. Badania struktury społecznej: wskaźniki, narzędzia pomiaru Zmienne wymagane do konstrukcji schematu

Wrighta

aby wyodrębnić 12 klas należy mieć informacje

dotyczące:

1.zawodu respondenta zakodowanego w ISCO

2. stosunku do własności w podziale na pracowników

najemnych i właścicieli

3. usytuowania w hierarchii organizacyjnej w podziale

na kierowników i nie-kierowników

4. liczby osób, które respondent nadzoruje

5. stopnia wpływu na organizację własnej pracy

zawodowej

6. stopnia wpływu na realizowane zadania

12