Rola klastrów przemysłowych

Strona 1

Rola klastrów przemysłowych w konkurencyjnej przewadze

narodów

Cz. I

Dr Zbigniew Maciaszek

Wykładowca w Instytucie Ekonomii i Zarządzania POU

Cz. A

1. Konkurencyjna przewaga narodów

Konkurencyjność narodu zależy od zdolności jego gospodarki do zmiany, innowacji i ciągłego podnoszenia poziomu. Jak twierdzi M. Porter, w świecie narastającej globalnej konkurencji znaczenie narodów wzrosło, a nie zmalało. „ W miarę tego, jak podstawą konkurencji w coraz większym stopniu staje się tworzenie i przyswajanie wiedzy, wzrasta rola krajów. Przewaga konkurencyjna

tworzy

się

i utrzymuje

w wyniku

procesu

w znacznym

stopniu

umiejscowionego” [1]. Konkurencyjność narodowa stała się jednym z głównych przedmiotów troski rządu i menedżerów.

przewadze konkurencyjnej

decydują różnice

w wartościach

narodowych,

kulturze,

strukturach gospodarczych, instytucjach prywatnych i publicznych oraz w tradycji. Ponadto istnieją uderzające różnice w strukturach konkurencji w każdym kraju: żaden naród nie może być konkurencyjny we wszystkich sektorach ani nawet w większości z nich. Inna jest struktura gospodarcza takich krajów, jak USA, Japonia i Niemcy, a inna Irlandii, Finlandii czy Włoch.

Przyjmuje się, że najważniejszymi wyznacznikami konkurencyjności są: koszt pracy, wysokość stóp procentowych, kursy wymiany walut, efekty skali i nakłady przeznaczane na B+R.

Niektórzy uważają, że konkurencyjność narodowa to zjawisko makroekonomiczne, będące funkcją takich zmiennych, jak stopy procentowe, kursy wymiany walut, wysokość podatków i budżet państwa. Inni dowodzą, że jest funkcją taniej siły roboczej. Jednak Niemcy (b. RFN), Szwajcaria

i Szwecja

osiągnęły

zamożność

pomimo

wysokich

płac. Część

autorów

konkurencyjność wiąże z bogactwem zasobów naturalnych. Jak zatem wyjaśnić sukces Japonii, Korei Płd., RFN, Szwajcarii, Włoch, a ostatnio Irlandii

i Finlandii – krajów

o ograniczonych zasobach naturalnych?

Aby wyjaśnić, na czym polega konkurencyjność, musimy skupić się nie na gospodarce narodowej jako całości, ale na jej konkretnych sektorach i ich segmentach. Wszystkie liczące się kraje są wysoko konkurencyjne w określonych narodowych sektorach i ich segmentach.

Wiąże się to z posiadaniem znanych międzynarodowych marek. W specyficznym menu konkurencyjnym, każdy z liczących się krajów ma kilka narodowych specjalności.

Należy zadać pytanie, dlaczego tylko niektóre firmy, mające centra w niektórych tylko krajach, są

zdolne

systematycznej

innowacji? Jak

się

dzieje, że

poszukują

coraz

skuteczniejszych źródeł

przewagi konkurencyjnej? W jaki sposób

skutecznie potrafią

przezwyciężyć bariery w drodze do zmiany i innowacyjności? Zdaniem M. Portera odpowiedzi na te pytania można znaleźć, analizując cztery ogólne cechy narodowe. Cechy te nazwane przez niego „rombem przewagi narodowej”, zarówno każda z osobna, jak i jako system składają się na główne źródło przewagi narodowej. Są to: warunki czynników produkcji, warunki popytu, sektory pokrewne i wspomagające, strategia, struktura i rywalizacja firmy (rys.

1).

http://www.wsz-pou.edu.pl/biuletyn/druk.php?p=&strona=biul_macia34_1&nr=39

2013-01-22 17:34:14

Rola klastrów przemysłowych

Strona 2

Rysunek 1. Wyznacznik narodowej przewagi konkurencyjnej – tzw. romb przewagi narodowej Źródło: M.E. Porter, Porter o konkurencji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001, s. 207.

1. Warunki czynników produkcji, czyli pozycja zajmowana przez dany kraj pod względem czynników produkcji, które są niezbędne, aby konkurować w danym sektorze. Czynniki produkcji to siła robocza, ziemia, zasoby naturalne, kapitał, infrastruktura.

W zaawansowanych technologicznie sektorach, które tworzą zrąb każdej nowoczesnej gospodarki, naród nie dziedziczy, lecz tworzy najważniejsze czynniki produkcji, jak wykwalifikowany kapitał ludzki i bazę naukowo-techniczną. Poza tym aktualny stan czynników, którymi dysponuje dany naród, jest mniej istotny niż tempo i sprawność ich tworzenia, doskonalenia i wykorzystania w poszczególnych sektorach.

2. Warunki popytu – obejmują popyt na rynku wewnętrznym na wyroby lub usługi danej branży. Warunki popytu dotyczą siły nabywczej społeczeństwa, co idzie w parze ze wskaźnikiem dochodu na głowę w danym kraju.

3. Sektory pokrewne i wspomagające. Trzecim czynnikiem tworzącym przewagę narodową jest istnienie w danym kraju sektorów pokrewnych i wspomagających.

4. Strategia, struktura i rywalizacja firm. Kryterium to dotyczy warunków, które wyznaczają sposób tworzenia i organizowania firm w danym kraju oraz zarządzania nimi, a także charakter rywalizacji krajowej.

Spośród

czterech

determinant

konkurencyjności

szczególną

uwagę

zasługuje

geograficzna bliskość oraz powiązanie pokrewnych i wspomagających przemysłów.

Taką regionalną organizację M. Porter nazywa gronem lub klastrem i twierdzi, że jest ona głównym lokalizacyjnym warunkiem sprawczym konkurencyjności firm.

Żaden system zarządzania nie jest uniwersalnie skuteczny. Techniki zarządzania i modele biznesowe, które sprawdziły się w USA, Japonii czy nawet w Irlandii i Finlandii mogą wywołać odwrotny skutek w polskich realiach. Dlatego też trzeba określić i realizować własną koncepcję rozwoju, nie odrzucając jednak doświadczeń innych krajów.

Romb przewagi narodowej – wnioski

Cztery wyznaczniki narodowej przewagi konkurencyjnej tworzą system naczyń połączonych.

Każdy

z nich

wyznacza

wierzchołek

rombu

przewagi

narodowej,

efekty

jednego

z wierzchołków często zależą od kondycji pozostałych. „Romb przewagi narodowej” jest typowym podejściem systemowym, uwzględniającym organiczną całość, a nie tylko poszczególne elementy, ponadto wykorzystuje pozytywne sprzężenia zwrotne i efekt synergii.

Gdy jednak spojrzymy przez pryzmat tego modelu na gospodarki poszczególnych krajów, to zauważymy, że zastosowane w nich rozwiązania znacznie się różnią.

2. Klastry a konkurencyjność

Pojęcie klastra

Michael Porter przedstawił w książce The Competitive Advantage of Nations (Konkurencyjna przewaga narodów) teorię narodowej i lokalnej konkurencyjności w kontekście globalnej gospodarki. W teorii tej ważną rolę odgrywa koncepcja klastrów. Klastry (clusters, nazywane również gronami) to geograficzne skupiska wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, podmiotów świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji w poszczególnych dziedzinach (na przykład uniwersytetów, instytutów badawczo-rozwojowych i stowarzyszeń branżowych), konkurujących między sobą, ale bardzo często także współpracujących [2].

Według OECD klastry to geograficzne koncentracje wzajemnie powiązanych ze sobą przedsiębiorstw i instytucji danego obszaru działalności gospodarczej. Fizyczna bliskość http://www.wsz-pou.edu.pl/biuletyn/druk.php?p=&strona=biul_macia34_1&nr=39

2013-01-22 17:34:14

Rola klastrów przemysłowych

Strona 3

intensyfikuje przepływ wiedzy i przyśpiesza rozwój instytucji, dzięki czemu zwiększa się efektywność i konkurencyjność klastra. Instytucje formalne, jak uniwersytety, są integralną częścią klastrów. Proces tworzenia klastrów powoduje podział pracy między firmami, stymulując ich innowacyjność. Często firmy i inne podmioty zorganizowane w klastrach decydują się na stworzenie struktury instytucji koordynujących ich interakcje i współpracę.

Według M. Portera klaster to: „ geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych

dostawców,

jednostek

świadczących

usługi,

firm

działających

w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucjami (na przykład uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale również współpracujących. Klastry osiągające masę krytyczną (niezbędna liczba firm i innych instytucji tworząca efekt aglomeracji) i odnoszące niezwykłe sukcesy konkurencyjne w określonych dziedzinach działalności, są uderzającą cechą niemal każdej gospodarki narodowej, regionalnej, stanowej, a nawet wielkomiejskiej, głównie w krajach gospodarczo rozwiniętych” [3]. Lub krócej: „ Klaster jest to znajdująca się w geograficznym

sąsiedztwie

grupa

przedsiębiorstw

i powiązanych

z nimi

instytucji

zajmujących

się

określoną

dziedziną,

połączona

podobieństwami

i wzajemnie

się

uzupełniająca” [4].

Bardzo ważną cechą, która została pominięta w powyższych definicjach, są wzajemne interakcje pomiędzy firmami, co ułatwia bliskość geograficzna. Interakcje te polegają na konkurowaniu i współpracy firm, jak również na byciu dostawcą lub klientem w łańcuchu wartości innych podmiotów.

Koncepcja klastrów jest nowym sposobem myślenia o gospodarce narodowej, regionalnej i miejskiej; określa nową rolę firm (zwłaszcza małych i średnich), władz centralnych oraz lokalnych i innych instytucji dążących do zwiększenia konkurencyjności. Analiza klastrów dowodzi, że przewaga konkurencyjna w większym stopniu zależy od czynników spoza firmy, a nawet spoza jej sektora, zwłaszcza od lokalizacji jej jednostek biznesowych. Klastry wymuszają na władzach centralnych i samorządowych, aby pełniły nową rolę. W tym kontekście łatwiej zrozumieć potrzebę prowadzenia nowej polityki makroekonomicznej sprzyjającej konkurencyjności. Klastry są siłą napędową zwiększenia eksportu oraz czynnikiem przyciągającym zagraniczne inwestycje. Jak pisze M. Porter, stanowią forum, na którym powinien zostać nawiązany dialog nowego typu między firmami, agencjami rządowymi i instytucjami (takimi jak uczelnie, instytuty badawcze i organizacje użyteczności publicznej).

Klastry przedsiębiorstw nazywane są również w literaturze klastrami przemysłowymi [5], dystryktami [6], regionami uczącymi się [7] lub regionami inteligentnymi [8]. Na podstawie badań przeprowadzonych przez C. Brasiliego i R. Fanfaniego można zdefiniować następujące cechy klastrów przemysłowych [9]:

występowanie silnych współzależności socjologiczno-ekonomicznych między firmami i więzami rodzinnymi, które rozwijają się wspólnie w procesie adaptacji do zmian otoczenia;

geograficzna koncentracja przedsiębiorstw o wyspecjalizowanej produkcji (np. meble, galanteria skórzana) na określonym obszarze (powiatu czy gminy);

koncentracja niezależnych małych i średnich przedsiębiorstw wokół firm

wyspecjalizowanych w jednym etapie procesu produkcyjnego lub końcowym produkcie; relacje w ramach sieci przedsiębiorstw.

Klastry występują w różnych sektorach, zarówno na większych, jak i na mniejszych obszarach, a nawet

w niektórych

lokalnych

dziedzinach.

Obejmują

zwłaszcza

małe

i średnie

przedsiębiorstwa, ale też duże. Występują na terenach rolniczych i miejskich. Klastry różnią się pod względem wielkości, zakresu działalności oraz poziomu rozwoju.

Dlaczego jednak mamy patrzeć na gospodarkę pod kątem klastrów, a nie tradycyjnych grup, jak firmy, sektory czy działy gospodarki. Zdaniem M. Portera i wielu ekspertów, przede wszystkim dlatego że klastry bardziej odpowiadają istocie konkurencyjności i źródłom przewagi konkurencyjnej.

Klastry na ogół są skoncentrowane terytorialnie (lokalnie). Jeden sektor konkurencyjny pomaga rozwinąć się drugiemu. Dobrym przykładem jest silna pozycja Japonii w elektronice konsumpcyjnej,

przyczyniło

się

sukcesu

w produkcji

półprzewodników

wykorzystywanych w układach pamięci komputerowej i zintegrowanych obwodach, używanych w wyrobach elektronicznych. Silna pozycja Japonii w komputerach przenośnych (laptopach) dobrze odzwierciedla przewagę konkurencyjną w innych zminiaturyzowanych wyrobach: wyświetlaczach ciekłokrystalicznych mających zastosowanie między innymi w produkcji kalkulatorów i zegarków cyfrowych.

Wzajemne powiązania w gronie często nieoczekiwanie prowadzą do dostrzegania nowych sposobów konkurowania i odkrywania nowych okazji. Klaster staje się instrumentem zróżnicowania i przezwyciężania tendencji do skupiania się na sprawach wewnętrznych, inercji, braku elastyczności oraz na skutecznej i szybkiej adaptacji do otoczenia.

http://www.wsz-pou.edu.pl/biuletyn/druk.php?p=&strona=biul_macia34_1&nr=39

2013-01-22 17:34:14

Rola klastrów przemysłowych

Strona 4

3. Historyczna i intelektualna geneza teorii klastrów

Klastry od dawna występują w światowej gospodarce, w różnych regionach geograficznych, od wieków bowiem istnieją regionalne skupiska firm w określonych sektorach. W przeszłości pełniły one jednak bardziej ograniczoną rolę. Ich rola zwiększyła się wraz ze wzrostem konkurencyjności, zwłaszcza z rozpoczęciem globalizacji.

Teoretyczne podstawy teorii klastrów stworzył w 1890 roku Alfred Marshall, który w swoim dziele „Zasady ekonomiki” zamieścił rozdział o tendencji do skupiania się poszczególnych gałęzi przemysłu w określonych regionach. Taka tendencja do koncentracji, zwłaszcza małych firm o podobnym profilu, daje korzyści zewnętrzne, które przyczyniają się do rozwoju całego regionu [10]. Obserwacje Marshalla znalazły potwierdzenie w przemianach, zapoczątkowanych w latach 60. w krajach wysoko rozwiniętych (np. słynna Dolina Krzemowa w Kalifornii). Zaob-serwowano wówczas, że dzięki ekspansji małych i średnich przedsiębiorstw część obszarów peryferyjnych przekształca się w przemysłowe obszary wzrostu. Wyjaśniane jest to często nowym

posttaylorowskim

(postfordowskim)

modelem

produkcji,

czyli

przejściem

standardowej produkcji masowej do produkcji zróżnicowanej w małych seriach.

Cechą charakterystyczną lokalnych (terytorialnych) systemów produkcji jest występowanie sieci małych i średnich firm, komplementarnych wobec siebie – tworzących swego rodzaju system naczyń połączonych, elastycznie reagujących na zmiany rynkowe, opartych na miej-scowej sile roboczej i lokalnych więziach, tradycji i umiejętnościach.

Klastry mają kluczowe znaczenie dla innowacyjności, mogą bowiem stać się motorem rozwoju kraju. Różnica między klastrami a tradycyjnymi lokalnymi systemami produkcji polega na tym, że w systemie klastrów istotne jest współdziałanie i partnerstwo nie tylko między firmami, ale i jednostkami badawczo-rozwojowymi oraz uczelniami. Podmioty te tworzą specyficzną sieć powiązań. Badania nad innowacyjnością przedsiębiorstw Unii

Europejskiej w ramach

Community Innovation Survey I (Wspólnotowe Badania Innowacyjności I) [11] dowiodły, że znacznie więcej powiązań istnieje między elememtami systemu innowacyjnego na poziomie regionalnym niż krajowym. Efektem tego jest nacisk w ostatnich latach na badania potencjału i systemów innowacyjnych regionów.

Działanie klastrów jako systemów innowacyjnych polega głównie na przekazywaniu wiedzy w bezpośrednich, interpersonalnych kontaktach. W porównaniu z regionalnymi i narodowymi systemami innowacyjnymi intensywność i efektywność dyfuzji wiedzy będzie największa w klastrach dzięki mobilności pracowników. Innowacyjne klastry nie dotyczą jedynie wysokich technologii. Pim den Hertog, współredaktor dwuczęściowego raportu OECD na temat innowacyjnych klastrów ( Boosting Innovation – The Cluster Approach z 1999 roku oraz Innovative Clusters z roku 2002), podkreśla, że za innowacyjne powinno się także uznawać klastry nisko- i średniotechnologiczne. Innowacyjności tradycyjnych klastrów sprzyjają nie tylko nowe technologie, ale również aspekty finansowe (nowe instrumenty) oraz wzornictwo.

O sukcesie i charakterystyce danego klastra decyduje również historia i kultura regionu.

4. Klastry na świecie – wybrane przykłady

Klastry kalifornijskie

Jednym z typowych klastrów jest kalifornijski klaster win obejmujący sektory wspomagające produkcję win i uprawę winorośli. Do grupy sektorów wspomagających należy zaliczyć: urządzenia do produkcji win, produkcję beczek, butelek, kapsli i korków, etykiet, wydawnictwa specjalistyczne oraz public relations i reklamę. Z kolei sektor uprawy winorośli obejmuje: produkcję nawozów i środków ochrony roślin, urządzenia do zbioru winogron, technologię nawadniania. Należy również dodać, że klaster ma silne związki z kalifornijskim sektorem gas-tronomicznym, sektorem spożywczym (wyroby komplementarne) i z sektorem turystycznym [12]

Dolina Krzemowa ( Silicon Valley) to największy i najsłynniejszy klaster na świecie. Na przestrzeni niemal 500 kilometrów kwadratowych między Palo Alto a San Jose w Kalifornii ulokowało się przeszło 6 tysięcy firm z sektora wysokich technologii, w których pracuje ponad milion osób. Większość z nich zajmuje się rozwojem mikroelektroniki i komputerów. Dolina Krzemowa to wspólnota technologiczna, charakteryzująca się dużą mobilnością personelu.

Mobilność oraz wspólne korzenie stały się źródłem społecznych i profesjonalnych sieci umożliwiających przepływ informacji i wiedzy oraz ich szybką dyfuzję [13].

Klastry katalońskie

Katalonia jest najbogatszym spośród siedemnastu autonomicznych regionów Hiszpanii.

Zamieszkuje ją 13% ludności kraju, a przypada na nią blisko 20% PKB i około 40% eksportu przemysłowego. Realizacja koncepcji klastrów odbyła się tam w trzech etapach: W pierwszym rozpoznano problemy i możliwości danego klastra oraz określono

podstawowe koncepcje podnoszenia jego poziomu, np. zwiększenie konkurencyjności.

Drugi etap procesu analitycznego obejmował opracowanie zgodnej wizji przyszłości klastra, który zintegruje wszystkich uczestników oraz ułatwi zmiany.

Trzeci etap dotyczył przygotowania strategii i planów działania prowadzących do urzeczywistnienia tej wizji.

http://www.wsz-pou.edu.pl/biuletyn/druk.php?p=&strona=biul_macia34_1&nr=39

2013-01-22 17:34:14

Rola klastrów przemysłowych

Strona 5

Badania gron zapewniły rządowi Katalonii wiedzę potrzebną do wywierania skuteczniejszego wpływu na ogólnonarodową politykę Hiszpanii. Co więcej, umożliwiły nową, efektywniejszą współpracę między rządem a katalońskim biznesem [14].

Kanada

D.A. Wolf oraz M.S. Gertler w pracy Globalization and economic restructuring in Ontario: from industrial hartland to learning regions przedstawili transformację regionalnego systemu innowacyjnego największej prowincji Kanady – Ontario – w wyniku właściwej polityki naukowo-przemysłowej w latach 90. Zmiany w regionalnym systemie innowacyjnym Ontario w dużym stopniu wymusił proces globalizacji. Duży wpływ na transformację systemu innowacyjnego i struktury gospodarczej prowincji miało utworzenie strefy wojennego handlu NAFTA między Kanadą, Stanami Zjednoczonymi i Meksykiem [15].

Finlandia

Dwaj naukowcy z Uniwersytetu Tampere – Mike Kautonena i Mari Tiainen – przeprowadzili badania klastrów innowacyjnych w regionach Tampere i Jyvaskyla. Główny nacisk położyli na analizę ścieżek interakcji między przedsiębiorstwami regionalnymi. Badacze postawili tezę, że w przypadku regionalnych klastrów innowacyjnych bardziej niż w przypadku narodowych istotna jest diagnoza powiązań i interakcji między elementami systemu [16].

Szwecja – Telkom City

Przykładem szwedzkiego klastra jest region Blekinge (główne miasto Karlskrona). W latach 80.

gospodarka

w regionie

opierała

się

tradycyjnym

przemyśle

metalowym,

a podstawowym problemem był wysoki poziom bezrobocia. W ciągu 10 lat, dzięki przemysłowi i zaangażowaniu wielu osób, które uwierzyły w możliwość rozwoju sektora technologii informacyjnych i komunikacyjnych (ICT) oraz dzięki zaangażowaniu uniwersytetu, biznesu i władz lokalnych, Blekinge stał się jednym z najbardziej rozwiniętych regionów Szwecji i Europy.

W 1993 roku powstał Telcom City, organizacja skupiająca przedsiębiorstwa współpracujące z uniwersytetem, do której włączyły się również władze lokalne. W efekcie współpracę nawiązały przemysł, nauka i władze regionalne. Obecnie Telcom City jest głównym międzyna-rodowym klastrem telekomunikacyjnym [17].

Bałtycki bioregion Medicon Valley

Jednym z najdynamiczniej rozwijających się europejskich regionów biotechnologicznych jest duńsko-szwecki region Oresund. Duży lokalny potencjał umożliwił powstanie na jego terenie w stosunkowo krótkim czasie klastra wysokich technologii. W fazie początkowej dużą rolę odegrało współfinansowanie w ramach projektu Interreg II inicjatywy Medicon Valley Academy (MVA)podjętej przez Uniwersytet Kopenhaski i Uniwersytet w Lund. Po zakończeniu projektu w 2000 roku MVA przekształciła się w stowarzyszenie non profit finansowane ze składek organizacji członkowskich zarówno z sektora publicznego, jak i prywatnego oraz przez różne instytucje: przedsiębiorstwa,

instytucje

B+R,

uniwersytety, instytucje

finansowe

oraz

stowarzyszenia lokalne [18].

Szkockie

Enterprise

Ayrshire,

które

efektywnie

wykorzystało

współfinansowanie

z Europejskiego Funduszu Społecznego na stworzenie programu szkoleniowego kształcącego pracowników dla dominujących w regionie przedsiębiorstw. W przypadku Enterprise Ayrshire istotną barierą w rozwoju lokalnego klastra był brak wysoko wykwalifikowanej siły roboczej [19].

Cluster Navigators jest międzynarodową organizacją z siedzibą w Wellington w Nowej Zelandii, skupiającą specjalistów zajmujących się rozwojem koncepcji klastrów [20].

5. Klastry a innowacyjność

Szczególną rolę w polskim systemie innowacyjnym mogą spełnić innowacyjne klastry, czyli lokalne systemy innowacyjne. Według R. Voyera rozwój globalny jest stymulowany przez mozaikę klastrów regionalnych i lokalnych. W literaturze polskiej klastry często określa się jako grona lub kiście, czasem również jako skupiska działalności innowacyjnej [21]. Zazwyczaj klastry

innowacyjne

systemy,

w których

zasadniczą

rolę

odgrywają

powiązania

przedsiębiorstw z obszarem naukowo-badawczym. Filozofia funkcjonowania klastrów jest w istocie filozofią systemu innowacyjnego jako powiązanego siecią różnorodnych relacji grup podmiotów, które to powiązania generują efekt synergii. Firmy działające w ramach klastrów szybciej dostrzegają nowe trendy na rynku niż firmy działające w izolacji.

klasycznym

ujęciu

innowacja

oznacza

odnowienie

elementów

w organizacjach

produkcyjnych. Jest więc procesem zaczynającym się od pomysłu (inwencji), a kończącym się http://www.wsz-pou.edu.pl/biuletyn/druk.php?p=&strona=biul_macia34_1&nr=39

2013-01-22 17:34:14

Rola klastrów przemysłowych

Strona 6

na zastosowaniu komercyjnym. Takie podejście to model liniowy. Nowe podejście do innowacji można nazwać nieliniowym, systemowym lub sieciowym. Podkreśla ono złożo-ność procesu innowacyjnego, jego niepewność oraz kreatywność w trakcie realizacji.

Koncepcja ta opisuje gospodarkę czy przedsiębiorstwo nie tylko jako tworzące je instytucje lub działy funkcjonalne, ale z perspektywy pewnej całości tworzącej efekt synergii, jaki powstaje w wyniku wzajemnej współpracy (współdziałania) [22].

Cz. B

[1] M.E. Porter, Porter o konkurencji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001, s. 191.

[2] M.E. Porter, Porter o konkurencji...., op. cit. , s. 193.

[3] Ibidem, s. 246.

[4] Ibidem, s. 248.

[5] Zob. G. Swan i inni, The Dynamics of International Clusters, Oxford University Press, Oxford 1998.

[6] A. Marshall, Principles of Economics, Macmillan, London 1966, s. 731.

[7] Maskel (red.), Competitivness, Localised Learning and Regional Development: Specjalisation and Prosperity in Small Open Economic, Routledge, London 1998.

[8] K. Morgan, The learning regions: institutions, innovatin and regional renoval, „Regional Studies” 1997, No. 31.

[9] C. Brasili, R. Fanfani , Agri-food districts: theory and evidence, Referat na X Kongresie EAAE, Zaragoza (Hiszpania) 28-31 sierpnia 2002, ss. 3-4, 26-27.

[10] M.E. Porter, op. cit., s. 257.

[11] Zob. Z.J. Acs (red), Regional Innovation, Knowledge and Global Change, Pinter, London and New York 2000; J. Heijs, U. Bross, What can regional policy learn from the innovation systems approach – with a case study from Spain and Germany. Draft Version, prezentacja na konferencji Regionalne Systemy Innowacyjne w Europie, San Sebastian, 30 września – 2 października 1999.

[12] M.E. Porter, op. cit. , s. 330.

[13] www.klastry.pl (14.02.2007).

[14] M.E. Porter, op. cit., s. 336.

[15] D.A. Wolf oraz M.S. Gertler (1999) Globalization and economic restructuring in Ontario: from industrial hartland to learning regions; www.klastry.pl 16.03.2007.

[16] www.klastry.pl, op. cit. (16.03.2007).

[17] www.klastry.pl, op. cit. (16.03.2007).

[18] Polityka wspierania klastrów. Najlepsze praktyki. Rekomendacje dla Polski, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2004, s. 30. Zob. strona internetowa www.mda.dk, raport MVA_history.pdf.

[19] Ibidem.

[20] Zob. Cluster Navigators, www.clusternavigators.com/portal.asp.

[21] E. Wojnicka, System innowacyjny Polski. Z perspektywy przedsiębiorstw, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2004, s. 14.

[22] E. Wojnicka, op. cit. , s. 9.

http://www.wsz-pou.edu.pl/biuletyn/druk.php?p=&strona=biul_macia34_1&nr=39

2013-01-22 17:34:14