V. Zastosowanie terapii poznawczo-behawioralnej

Zaburzenia depresyjne

Zainteresowanie procesami myślowymi i ich znaczeniem dla samopoczucia jednostki

rozpoczęło się wraz z pracami Aarona Becka w połowie lat 60-tych. Beck zauważył, że

leczeni przez niego pacjenci różnią się od innych sposobem myślenia o sobie, własnej

przeszłości i przyszłości (tzw. triada poznawcza). Sposób myślenia depresyjnych pacjentów

nie tylko podtrzymuje objawy choroby ale również je wzmaga (Rosenhan, Seligman,1994).

Wśród najczęstszych „depresyjnych” przekonań Beck wyróżnił (1993):

• Przekonania odnośnie siebie: „jestem nieudolny”, „jestem słaby”, „nie jestem wart

miłości”, „jestem zaburzony”, „jestem odrażający”, „jestem przegrany”, „wszystko co robię

jest złe”, „nie mam wyjścia”,” mam słabą wolę”,

• Przekonania odnośnie przeszłości: „niczego dobrze nie zrobiłem w życiu”, „nic w moim

życiu mi nie wychodzi”, „zawsze byłem nieszczęśliwy”, „przegrałem życie”, „roztrwoniłem

wszystkie szanse”,

• Przekonania odnośnie przyszłości: „jeśli spróbuję czegoś nowego i tak się nie uda”, „nigdy

nie dostanę tego, czego bym chciał”, „przyszłość jest beznadziejna”, „może być tylko coraz

gorzej”, „to się nigdy nie zmieni”, „nie mam niczego, co sprawiałoby mi przyjemność”, „na

nic lepszego w życiu nie zasłużyłem sobie”.

Negatywnym

przekonaniom

osoby

depresyjnej,

prowadzącym

do

zaburzeń

emocjonalnych i motywacyjnych towarzyszą dokonywanie systematycznie błędy logiczne. Są

to między innymi:

• nadmierna generalizacja- wyciąganie ogólnych wniosków z pojedynczych zdarzeń

(„wszyscy”, „nikt”, „zawsze”, „nigdy” ),

• wyolbrzymianie stron negatywnych i pomniejszania pozytywnych („koniec świata,

tragedia, nie do naprawienia”)

• personalizacja - przypisywaniem sobie odpowiedzialności za wszystko co się dzieje: („ to

przeze mnie”, „wyłącznie moja wina” „powinienem był”, „nie powinienem był”),

• myślenie w kategoriach „wszystko lub nic” („ jeśli nie zrobię najlepiej to tak, jakbym wcale

nie zrobił”),

• wyolbrzymianie („ to strasznie, tragiczne, nie do wytrzymania” ) (Cooper,Palmer,2000).

Terapia osób depresyjnych zajmuje się między innymi korygowaniem ich myślenia,

konfrontowaniem go z rzeczywistością, a także zmianą głębokich, depresjogennych

przekonań (Rosenhan,Seligman,1994, Potoczek,1996). Ten sposób terapii zdobył sobie

ogromną popularność, przeprowadzono również liczne badania naukowe odnośnie jego

skuteczności. Wykazano w nich, że skuteczność poznawczo-behawioralnego leczenia depresji

porównywalna jest do skuteczności leczenia farmakologicznego, a ilość nawrotów mniejsza

niż przy leczeniu lekami (Papolos,Papolos,1994; Potoczek, 1996).

Lęk napadowy

Lęk napadowy jest zaburzeniem z grupy nerwicowych, który dotyka coraz większej liczby

osób (Aleksandrowicz,1997). Polega on na występowaniu znacznie nasilonych ataków

lękowych (pojawiających się nagle i bez uchwytnej przyczyny), którym towarzyszą objawy

somatyczne -m.in. kołatania serca, pocenie się, drżenia ciała, uczucie dławienia, zawroty

głowy, bóle serca, nudności (Potoczek, 1997). Początkowo etiologię zaburzenia określano

przede wszystkim jako biologiczną, do czasu przedstawienia przez Dawida Clarca koncepcji

mówiącej, że ataki paniki mogą wywoływać łagodne doznania fizjologiczne, które

poddawane są przez pacjentów głęboko zaburzonej ocenie poznawczej (np. „ to na pewno

zawał”, „zaraz umrę”, „zwariuję” „zemdleję” etc.). Clarc opracował krótkoterminowy

program leczenia lęku napadowego opierający się na identyfikowaniu, krytycznej analizie i

modyfikowaniu katastroficznych myśli i pomagający pacjentom w radzeniu sobie z „lękiem

przed lękiem” który często towarzyszył zaburzeniu, powodując głębokie cierpienie (np.

pozostawanie w domu, nadużywanie alkoholu). Program Clarca stał się ważna alternatywą

leczenia lęku napadowego, udowodniono również jego skuteczność (Seligman,1994;

Potoczek, 1997; Gulcz,Polak,2002).

Stres pourazowy

Zespół stresu pourazowego (PTSD) bywa następstwem przeżycia skrajnie traumatycznego

zdarzenia (sytuacja zagrożenia życia, zdrowia, utrata bliskich, domu, gwałt, napad, pobyt w

obozie koncentracyjnym etc.). Typowe dla PTSD jest stałe utrzymywanie się i odtwarzanie

traumy, unikanie określonych bodźców, stan pobudzenia psychofizycznego (Kaplan, Sadock,

1997). Koncepcja poznawczo-behawioralnej terapii PTSD kładzie nacisk na znaczenie

przetwarzania informacji, tworzenie się nieprawidłowych przekonań oraz funkcjonowanie

pamięci. Uważa się, że osoby z PTSD nie są w stanie zintegrować informacji związanych z

traumą z posiadanymi koncepcjami odnośnie siebie, świata i innych ludzi. Przypisują również

nadmiernie negatywne znaczenie przeżytej sytuacji. Celem terapii jest m.in. rozpoznanie

treści poznawczych związanych z traumą oraz czynników podtrzymujących objawy. Wśród

przekonań pacjentów z PTSD występują najczęściej: „nigdzie nie jest bezpiecznie”, „sam

prowokuję katastrofy”, „nikomu nie można ufać”, „nie poradzę sobie z tym”, „oni na pewno

chcę mnie skrzywdzić” etc. Wiele badań potwierdziło skuteczność metody w odniesieniu do

pacjentów z tym zaburzeniem (Gulcz,Polak,2002).

Uzależnienia

Podejście

poznawczo-behawioralne

w

leczeniu

uzależnień,

w

Polsce

mało

spopularyzowane na Zachodzie stanowi poważna alternatywę terapeutyczną (Beck,1993;

Lindenmayer,1997; Chodkiewicz,Pisarski,2003). Marlatt i Gordon (za:Beck,1993) najbardziej

znani zwolennicy ujęcia wymienili kilka grup przekonań odnośnie działania substancji

uzależniających występujących u osób uzależnionych. Są to:

• „dzięki substancji (alkoholowi, narkotykom) doświadczenia życiowe stają się pozytywne”,

• „substancja podwyższa społeczne uznanie i fizyczną siłę”

• „substancja podwyższa seksualne podniecenie i przyjemność”

• „substancja podwyższa poczucie mocy, władzy i agresję, pewność siebie”

• „tylko substancja powoduje odprężenie”

Terapię uzależnień sprowadza się do identyfikacji i modyfikacji podstawowych

przekonań, które wywołują i wzmacniają pragnienie picia (brania), zmian negatywnych

stanów emocjonalnych takich jak: złość, lęk, beznadziejność, które często prowadzą do picia,

i wyuczenia technik poznawczych i behawioralnych, które ułatwią pozostanie w abstynencji

(Beck,1993).

Choroba niedokrwienna serca

Terapię poznawczo-behawioralną stosuje się także w odniesieniu do pacjentów

kardiologicznych (Dudek i wsp.,2000). Celem jest modyfikacja często występujących i

nieprawidłowych przekonań odnośnie choroby. Prowadzą one do poczucia beznadziejności i

bezradności, pogarszając stan pacjenta i obniżając motywacje do leczenia („nie mam wpływu

na stan serca”, nie opłaca się nic robić skoro i tak mogę umrzeć”, „już niczego nie osiągnę”

etc.) Dalszym celem terapii jest modyfikacja przekonań towarzyszących osobowości typu A

(na cechy osobowości tej składają się m.in. wrogość, agresywność, rywalizacja, życie pod

presją czasu, nadmierna ambicja, silne pragnienie kontroli). Przekonania te, to: „nie jestem

wystarczająco dobry”, „wartości mają charakter materialny” „ciągle trzeba się sprawdzać”,

etc. (Sroka,1996). Ich modyfikacja może przyczynić się do zmiany stylu życia pacjentów,

poprawy ich zdrowia, a często wydłużenia życia.

Choroby somatyczne

Psychologia zdrowia podkreśla, że niezwykle ważną kwestią w odniesieniu do

problematyki chorób somatycznych są przekonania pacjentów odnośnie własnej podatności

na chorobę, powagi choroby, jej przebiegu i rokowania (Sheridan, Radmacher, 1998;

Salomon,2002). Przekonania te mogą wpływać mobilizująco lub demobilizująco na konkretne

zachowania, takie jak: pójście do lekarza („samo przejdzie”, „lekarz nie pomoże”)

przeprowadzanie badań diagnostycznych („to bez sensu, szkoda czasu”), stosowanie się do

zaleceń lekarskich („sam wiem co dla mnie dobre”), poddawanie się operacjom („po operacji

będzie gorzej”, „umrę w trakcie operacji”). Szczególna rola przekonań uwidacznia się w

sytuacjach rozpoznania poważnej choroby. Ich znajomość umożliwia często zrozumienie

pozornie dziwnych zachowań pacjentów. Salmon (2002), przytacza przykład pacjentki, którą

poinformowano o zagrażającej życiu chorobie, jaką jest rak piersi. Pomimo, że zdawała sobie

sprawę z powagi sytuacji, odrzuciła zaproponowane leczenie. W zaistniałej sytuacji

niepotrzebne wydawało się ponowne tłumaczenie pacjentce faktu wystąpienia choroby.

Ważniejsze było dotarcie do posiadanych przez nią przekonań odnośnie choroby, jej leczenia

oraz ich zmiana. Przekonania te brzmiały: „leczenie nie pomoże”, „nie mam szans na

przeżycie”, „zostanę oszpecona”, „będę ciężarem dla rodziny” etc. To właśnie mogło

doprowadzić do zmiany zachowania (poddania się operacji), a więc i zwiększenia szansy

przedłużenia życia.

Profilaktyka używania substancji psychoaktywnych

Profilaktykę określa się ogólnie jako: „zespół działań, w których wykorzystuje się metody

i środki psychologiczne w celu obniżenia prawdopodobieństwa wystąpienia zaburzeń

w funkcjonowaniu somatycznym, psychicznym i społecznym. Cel ten osiąga się poprzez

przeciwdziałanie czynnikom ryzyka i wzmacnianie zasobów” (Czabała, Sęk, 2000, s. 612).

Rola przekonań w profilaktyce zachowań patogennych została udowodniona w licznych

badaniach. Wykazano między innymi, że młodzież nadużywająca alkoholu jest mniej

optymistyczna niż ich niepijący rówieśnicy w odniesieniu do szeregu ważnych życiowych

możliwości, takich jak kariera szkolna, przyszłość, samopoczucie psychiczne. Osoby te mają

również tendencję do minimalizowania szkód związanych z tymi zachowaniami.

(Bokszczanin,1998). Z kolei dorosłe osoby nadużywające alkoholu mają odmienne

przekonania na temat jego działania, konsekwencji i zagrożeń związanych z piciem niż osoby

niepijące. Dotyczy to między innymi bezpośredniego działania alkoholu, negatywnych

konsekwencji picia, powszechności prowadzenia pojazdów pod wpływem alkoholu, wielkości

różnorodnych zagrożeń związanych bezpośrednio z sytuacją picia (Brown, 1980; Agostinelli,

Miller,1994). Mówiąc inaczej, u osób tych występują specyficzne przekonania typu: „ i tak nic

dobrego mnie nie czeka”, „nie mam przyszłości”, „wszyscy palą, więc to normalne”, „picie

to jest życie”, „trzeba używać póki czas”, „wszyscy piją”, „alkohol jest nieszkodliwy” etc.

Przekonania takie wydają się być poważnym zagrożeniem dla zdrowia fizycznego i

psychicznego oraz prowadzić do utrwalania się postaw patologicznych. Profilaktyka winna

(między innymi) zmierzać do ich wyodrębniania i weryfikacji.

Promocja zdrowego trybu życia

Promocja zdrowia jest procesem umożliwiającym ludziom zwiększenie kontroli nad

własnym zdrowiem oraz jego poprawę. Skupia się nie tylko na określonych grupach

ludności zagrożonych chorobami, ale także na codziennym życiu całej populacji.

Umożliwia ludziom podejmowanie większej kontroli i odpowiedzialności za własne

zdrowie (Słońska,Misiuna, 2002). Bishop (2002), wśród czynników obniżających

skuteczność promowania zdrowego trybu życia wymienia m.in. często występujące

przekonania: „ każdy musi kiedyś umrzeć”, „na coś trzeba umrzeć” „ nie mam wpływu na

zdrowie”,„życie traci sens, jeśli trzeba sobie wszystkiego co dobre odmawiać”.

Przekonania te sprzyjają ujmowaniu zachowań prozdrowotnych jako pozbawionych sensu

i przyjemności. Zdaniem Autora jednym z zadań w tej dziedzinie jest ukazanie, że

zachowania zdrowe mogą być przyjemne, a zdrowy tryb życia nie musi wiązać się z

odmawianiem sobie wszelkiej radości. Kolejnym zadaniem promocji zdrowia jest

weryfikowanie (na drodze edukacji) fałszywych przekonań odnośnie zachorowalności na

różne choroby („ AIDS dotyka tylko homoseksualistów”), oraz przypisywania nadmiernego

znaczenia medycynie ( „ i tak mnie wyleczą”).