Osi

ą

gni

ę

cia

cywilizacyjne

staro

ż

ytnego

Egiptu

Krystyna Wędrychowska

kl. IGB

Współczesna mapa Egiptu,
obok mapa Egiptu
starożytnego

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Osi

ą

gni

ę

cia

cywilizacyjne

staro

ż

ytnego Egiptu

Największe osiągnięcia starożytni Egipcjanie
poczynili w następujących dziedzinach:

•Nauka

•Pismo

•Religia

•Architektura

•Sztuka

•Życie codzienne

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Nauka

Największy rozwój przypadł na dwie

dziedziny – astronomię i matematykę, ze
szczególnym

uwzględnieniem

tej

drugiej.

Egipcjanie potrafili obliczyć kąt padania promieni
słonecznych, dzięki czemu byli oni w stanie
skonstruować

pierwszy

w

historii

zegar

słoneczny. Udoskonalono także wynaleziony
wcześniej przez Sumerów kalendarz słoneczny.
Choć także i on był wyliczony z pewnymi
błędami, jest znacznie bliższy kalendarzowi
współczesnemu. Jeżeli chodzi o astronomię,
Egipcjanie prawdopodobnie wiedzieli o istnieniu
innych planet niż Ziemia. Potrafili także
przewidzieć zaćmienie Słońca oraz wylewy Nilu,
co miało ogromne znaczenie dla rolnictwa.
Obserwowali także Księżyc i również potrafili
przewidzieć, w jakiej fazie się pojawi.

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Nauka

Mówiąc

o

nauce

starożytnego Egiptu, nie sposób
zapomnieć

o

wielu

ciekawych

wynalazkach. Jednym z nich, był
zadziwiający jak na owe czasy,
automat do otwierania drzwi w
jednej ze świątyń. Działał on w ten
oto sposób: przed świątynią tłum
wiernych czekających na wejście do
jej wnętrza; kapłan podchodzi do
kamiennego ołtarza i rozpala na nim
wielki płomień; mija kilka chwil i
oto… brama powoli i niesłyszalnie
uchyla się, potężne jej skrzydła
odsuwają się na boki, wpuszczając
oszołomionych wiernych do środka.
Zasada działania tego urządzenia
jest niezwykle prosta: ogrzana woda
przelewa się z okrągłego zbiornika
do

naczynia

poprzez

rurkę

zakrzywioną w kształcie litery „U”;
naczynie staje się cięższe i pociąga
za sobą linkę, której mechanizm
działania nie wymaga już chyba
żadnych komentarzy.

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Nauka

Drugim ciekawym wynalazkiem jest , także niespotykany w

starożytności, automat do „wody święconej”. Jak działa taki
automat? Do otworu wkładano monetę, jako ofiarę dla bóstwa. W
zamian za to, wierny otrzymywał trochę „święconej” wody, która
wlewała się do miski z kranu znajdującego się na końcu całego
mechanizmu. Oba wynalazki skonstruował genialny starożytny
wynalazca – Heron z Aleksandrii.

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Pismo

W starożytnym Egipcie używano czterech rodzajów pisma:

•Hieroglify

- pismo używane do zapisu najważniejszych spraw

państwa i świętych tekstów. Ostatni zapis tym rodzajem pisma
pochodzi z 24 sierpnia 394 roku z wyspy File

•Hieratyka

- uproszczone pismo hieroglificzne używane początkowo

przez kapłanów do szybkiego zapisu. Później stało się pismem
skrybów. Używane od epoki tynickiej po czasy rzymskie. W
schyłkowym okresie używane tylko do zapisywania tekstów religijnych

•Demotyka

- pismo wywodzące się z hieratyki powstałe w VII wieku

p.n.e. służące do zapisu różnorodnych tekstów od umów handlowych,
przez dokumenty państwowe po literaturę piękną i formuły magiczne.
Obecną nazwę nadał mu Herodot, podczas gdy oficjalne dokumenty z
epoki ptolemejskiej nazywały je "pismem ksiąg". Ostatni zapis tym
rodzajem pisma pochodzi z 450 roku n.e. z wyspy File

•Koptyjski

- do zapisu używano alfabetu greckiego z zachowaniem

siedmiu znaków ze starożytnego pisma egipskiego. Najstarsze zapisy
pochodzą z I i II wieku n.e. - są to egipskie pisma magiczne. W
znacznym stopniu zostało wyparte po podboju arabskim w VII wieku
n.e.

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Pismo

Hieroglify ze świątyni w Kom
Ombo

Kamień z Rosetty, obok
fragment tekstu z kamienia
- demotyka

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Pismo

Niektóre znaki z alfabetu
koptyjskiego

Niektóre znaki z alfabetu
hieroglificznego

Hieroglify
ze
świątyni
Hatszepsut

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Pismo

Przykłady
hieroglifów

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Religia

Dużą rolę w życia Egipcjan odgrywały wierzenia religijne. Egipcjanie
wierzyli w wielu bogów (politeizm). Czczono głównie siły przyrody.
Szczególnym kultem otaczano Nil i Słońce. Licznym bóstwom przydawano
postacie ludzkie z głowami zwierzęcymi (Horus z głową sokoła, Chnum z
głową barana). Wierzono, że bóstwa przebywać mogą w ciele świętych
zwierząt, za jakie uważano czarnego byka, zwanego Apisem, a także m.in.
krokodyle, ibisy, jastrzębie i koty. Ku czci bogów wznoszono gigantyczne
kamienne świątynie, którymi opiekowali się kapłani, gromadzący w nich
wielkie bogactwa. Kapłani, obok faraonów, stanowili również istotny
czynnik w sprawowaniu władzy, a nierzadko to właśnie oni tak naprawdę
rządzili w kraju. Posiadłszy wiedzę o zjawiskach przyrody, wprowadzili
podział roku na 12 miesięcy i 365 dni (zobacz: kalendarz egipski), potrafili
przewidzieć zaćmienie Słońca i wylewy Nilu, kierowali pracami
nawadniającymi i budowlanymi. Państwem kierowali dynastyczni władcy –
faraonowie, którym przydawano boskie pochodzenie, uznając ich za
synów boga-słońca Re (Ra). Wierzono w ich nieśmiertelność i dlatego
mumifikowano ciała zmarłych władców, umieszczając je w specjalnie w
tym celu budowanych grobowcach (mastabach). Z biegiem lat grobowce
te przekształciły się w monumentalne, kamienne piramidy (w okresie
Starego i Średniego Państwa), by następnie w czasach Nowego Państwa
przekształcić się w wyryte w skale albo podziemne kompleksy grobowe.
W całym Egipcie czczono około 800 różnych bogów, lecz większość z tych
kultów miała charakter lokalny. Istniały tam trzy najważniejsze systemy
kosmogoniczno-religijne: heliopolitański, hermopolitański i memficki.

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Bogowie

Bogowie w cywilizacji starożytnego Egiptu wywodzili się z

prehistorycznych kultów animistycznych i byli częścią bardzo bogatej
mitologii. Jednym z najważniejszych bogów był zwykle faraon.
Przedstawiano ich jako zwierzęta (zoomorfizm), półludzi (synkretyzm
religijny), lub jako ludzi (antropomorfizm). Oto kilku najważniejszych:

• Re (zwany Ra) – bóg Słońca, najważniejszy ze wszystkich bogów

•Ozyrys - bóg śmierci i odrodzonego życia, Wielki Sędzia zmarłych

•Anubis - bóg zmarłych, prowadzący ich dusze na sąd bogów, na którym
był jednym z sędziów; opiekun zmarłych i miejsca ich spoczynku; strażnik
cmentarzy, patron mumifikacji i balsamowania

•Izyda - władczyni nieba i ziemi, jedno z wcieleń Wielkiej Macierzy;
utożsamiana później z grecką Demeter.

•Tot - bóg Księżyca, patron mądrości, mąż bogini Maat; uważano go za
wynalazcę egipskiego pisma - hieroglifów, kalendarza, a także arytmetyki,
geometrii, muzyki, liczby i rysunków.

•Set - bóg śmierci i odrodzonego życia, Wielki Sędzia zmarłych

•Amon - sprawca niewidzialnego wiatru, urodzaju, płodności

•Hapi - bóg Nilu oraz jego wylewów

•Horus - opiekun monarchii egipskiej; panujący faraon utożsamiał się z
nim i przyjmował jego imię; bóg nieba; czczony pod postacią sokoła.

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Bogowie

Anubis

Hapi

Set

Horus

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Bogowie

Tot

Ozyrys

Izyda

Horus

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Architektura

Najstarsze zachowane szczątki osad i cmentarzyska

pochodzą z okresu predynastycznego, czyli z czwartego
tysiąclecia p.n.e. Domy Egipcjan wznoszone w tym czasie to
szałasy z trzciny i papirusu, później z rzecznego mułu na
szkielecie z drewna. Informacji o życiu codziennym dostarczają
odnalezione w grobach naczynia, ozdoby, narzędzia pokryte
malowidłami i płaskorzeźbami. Za najcenniejsze uważane są
odnalezione palety do rozcierania barwników. Ceramika odkryta
w grobach wykonana z rzecznego syltu (muł nilowy) była
wypalona na kolor czerwony lub czarny.
Najstarsze grobowce władców, nazywane mastabami, miały
przekrój trapezu, a ich prostokątna podstawa była usytuowana
dłuższą osią na kierunku północ-południe. W części podziemnej
znajdowały się komory. Mastaby wznoszone były z suszonej
cegły, a powierzchnię zabezpieczano cienką warstwą wapna.
Rozwój architektury starożytnego Egiptu obejmuje okres od
czwartego tysiąclecia p.n.e. do IV wieku naszej ery. Całą tę
epokę cechowała jedność artystycznych form, ciągłość rozwoju
oraz funkcja służebna wobec władców i religii. Sztuka pomagała
w utrzymaniu i utrwalaniu ustalonego porządku społecznego.

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Mastaby

Przekrój
mastaby

Wejście do mastaby w
Abousir

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Piramidy

Pierwsze grobowce budowano w formie schodkowej, z których

najbardziej okazała jest piramida schodkowa Dżesera ok. 2650 p.n.e. w
Sakkarze koło Memfis. Składa się z sześciu nałożonych na siebie
mastab. Jej architektem był Imhotep, wezyr Dżesera, w Okresie Późnym
czczony jako bóg. Piramidy schodkowe zastąpiono piramidami w formie
łamanej. Jedynym zachowanym przykładem jest piramida króla Snofru
w Dahszur. Kolejne, zachowane piramidy mają kształt ostrosłupa.
Piramidy w Gizie to trzy największe piramidy zbudowane w Egipcie.
Wszystkie mają kształt ostrosłupa na podstawie kwadratu. Największa z
nich, Cheopsa ok. 2560 p.n.e., ma podstawę o boku 227,0 m i
wysokość 147,0 m, piramida Chefrena, tzw. Wielki Kefren, jest wysoka
na 137,0 m, piramida Mykerinosa ma tylko 62,0 m wysokości. Wokół
tych piramid pobudowano szereg mniejszych, przeznaczonych na
grobowce królowych i dostojników państwowych. Piramida Chefrena
wyróżnia się wykutą obok niej monumentalną rzeźbą Sfinksa. Jest to
największa tego typu rzeźba, kolejne, ustawiane obok grobowców to
potężne posągi faraonów. Najbardziej oryginalny wystrój wnętrz
zachował się w piramidzie Mykerinosa. Cały zespół wybudowano z
różnych kamieni. Dziedzińce wyłożono czarnym bazaltem, kolumny i
filary wykonano z czerwonego granitu, ściany miały biały kolor użytych
do budowy wapieni i alabastru. Wnętrze pokryto było licznymi
inskrypcjami wykutymi w kamieniu. Relief wypełniono niebieskim
barwnikiem. Niebieską farbą malowano sufity, na tym tle umieszczono
żółte gwiazdy. Do wejścia do komór grobowych, umieszczonych po
wschodniej stronie budowli, prowadziły długie rampy w kierunku Nilu.
Obok piramid budowano podziemne pomieszczenia dla barek.

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Kompleks piramid w Gizie. Od lewej:
Piramida Mykerinosa, Chefrena oraz
Piramida Cheopsa

Piramidy

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Piramidy

Piramida Dżosera – przykład
piramidy schodkowej

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Piramidy

Piramida króla Snofru w Dahszur –
jedyny zachowany przykład
piramidy łamanej

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Piramidy

Piramida Cheopsa – największa egipska
piramida będąca jednocześnie przykładem
piramidy schodkowej

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Piramidy

Piramida Chefrena ze
Sfinksem

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Ś

wi

ą

tynie

Świątynia
Hatszepsut

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Ś

wi

ą

tynie

Świątynia
Luksorska

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Ś

wi

ą

tynie

Świątynia

Abu-

Simbel

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Malarstwo

Sztuka starożytnego Egiptu była bardzo kolorowa.

Barwnymi malowidłami i polichromowanymi reliefami
pokrywano ściany grobowych kaplic w piramidach i
mastabach. W scenach umieszczanych na ścianach grobów
stosowano zwykle kompozycję pasową, zdarzały się jednak
kompozycje innego rodzaju, bardziej swobodne. We
wszystkich kompozycjach obowiązywał kanon w ukazaniu
postaci ludzkiej. Człowieka malowano z profilu, w bardzo
nienaturalnej pozycji ramion i nóg. Malowano przede
wszystkim bogów i sceny z nimi związane oraz sceny z życia
codziennego. Obrazy charakteryzują się także bardzo żywymi
kolorami, przeważnie żółciami i pomarańczami. Malowano
także na papirusach.

Z okresu od I do IV stulecia n.e. pochodzą piękne

dzieła

egipskiego

malarstwa,

będące

niezwykle

realistycznymi portretami trumiennymi. Malowano je na
cienkich deseczkach albo na płótnie, a następnie nakładano
na twarze osób zmarłych i przywiązywano bandażem.
Znaleziono je w Fajum w północnym Egipcie i stąd pochodzi
ich nazwa: portrety z Fajum.

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Reliefy

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Reliefy

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Malarstwo na papirusie

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Portrety fajumskie

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Rze

ź

ba

Podstawowym

materiałem

rzeźbiarskim w starożytnym Egipcie był
kamień. Oprócz tego rzeźbiono także w
kości i glinie. Następnie nie gotowe jeszcze
dzieło malowano w jaskrawych, żywych
barwach. Cennymi źródłami poznania
techniki rzeźbiarskiej są dla nas liczne
przedstawienia artystów przy pracy a także
porzucone rzeźby ukazujące różne stadia
produkcji. Przykładami rzeźb są chociażby
ogromne posągi przed piramidami i
świątyniami przedstawiające faraonów też
bogów. Popularne też były popiersia –
jednym z najbardziej znanych jest popiersie
królowej

Nefretete

pochodzące

z

miejscowości El Amarna

.

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Rze

ź

ba

Popiersie
Nefretete

Siedzący
skryba

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Rze

ź

ba

Usztebi

Maska

Tutenchamona

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Rze

ź

ba

Posąg Ramzesa II w

Karnak

Posąg Ramzesa II w

Luksorze

Obelisk w Karnak

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Osi

ą

gni

ę

cia w

ż

yciu

codziennym

Do największych osiągnięć w życiu codziennym
starożytnych Egipcjan zaliczamy:

•Wynalezienie

papirusu

–

materiału

pisarskiego, wyrabianego z włókien rośliny cibory
papirusowej rosnącej w delcie Nilu. Papirus znany
był już od III tysiąclecia p.n.e. Większość
informacji

na

jego

temat

zawdzięczamy

Teofrastowi (IV/III w. p.Chr.) oraz Pliniuszowi
Starszemu (I w. n.e.).

•System

mumifikacji

zwłok

poprzez

zabalsamowanie

•Budowa

kanałów

i

zbiorników

melioracyjnych

•Budowa żurawi do nawadniania dalej
położonych pól

•Import

•Wydobycie złota i miedzi

•Rozwój chirurgii – trepanacja czaszki, złamania
kości, znajomość serca i innych organów
wewnętrznych

© by Krystyna Wędrychowska
2008

Konie
c