16. PODSTAWOWE TYPY

PLANU

URBANISTYCZNEGO

MIAST ZAKŁADANYCH

NA TERENIE PAŃSTWA

ZAKONNEGO

inż. arch. kraj. Ewelina Gołębiewska

ZAKON KRZYŻACKI

(Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie)

http://www.focus.pl/dodane/publikacje/pokaz/publikacje/krzy
zacy-stereotyp-a-prawda-historyczna/nc/1/ [04.12.10]

• powstał w 1190 roku w Palestynie jako jeden z zakonów rycerskich,

których zadaniem była m.in. opieka nad pielgrzymami udającymi się
do Ziemi Świętej;

• na czele zakonu stał wielki mistrz, który był wybierany przez kapitułę

generalną na okres dożywotni, a jego władza była niemal absolutna;

• w 1226 roku Konrad Mazowiecki, w porozumieniu z Piastami śląskimi,

zaprosił do Ziemi Chełmińskiej Zakon Krzyżacki w celu
przeprowadzenia chrystianizacji Prus.

HERB WIELKIEGO
MISTRZA

PRAWO LOKACYJNE

• średniowieczne zbiory przywilejów i statutów jakimi

podmiot lokujący obdarzał założone miasto lub wieś;

• zwykle poszczególne lokacje dokonywały się w oparciu o

pewien wzorcowy wypracowany w jakimś innym miejscu
model,
np. prawo magdeburskie;

• lokacja miast na prawie niemieckim gwarantowała zwykle

w przywileju lokacyjnym prawa mieszczan, przyczyniając
się
m.in. do rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej
i uniezależnienia miasta od feudałów;

PRAWO LUBECKIE

• niemieckie prawo lokacyjne wzorowane na prawie Lubeki, nadanym

miastu w 1226 r. przez cesarza Fryderyka II Hohenstaufa;

• od XIII w. wzór prawno-organizacyjny dla ponad 140 miast;

• przyjmowały je głównie miasta związane ze Związkiem

Hanzeatyckim;

LUBEKA

PRAWO LUBECKIE NA ZIEMIACH POLSKICH:

• wprowadzono w roku 1237 w Szczecinie (choć formalna lokacja

tego miasta miała miejsce w 1243 r.);

• cechą charakterystyczną miast lokowanych na prawie lubeckim

jest brak placu rynkowego (funkcje rynku spełnia szeroka ulica
np. Długi Targ w Gdańsku lub Stary Rynek w Elblągu);

BRANIEWO

http://miastapolski.blox.pl/resource/800pxBraniewo_16841.jpg
[04.12.10]

PRAWO CHEŁMIŃSKIE

• powstało około 1233 r. w Chełmnie i Toruniu, używane głównie

na Pomorzu, Prusach, Mazowszu, Warmii i Podlasiu;

• stworzyło własny system miar i wag oraz stopę menniczą;

• zapewniało miastom własne sądownictwo z radą miejską

Chełmna jako sądem wyższym, używanie prawa
magdeburskiego (przy redukcji kar pieniężnych o połowę),
wolność targową
i handlową oraz swobodę importu i eksportu bez opłaty cła;
kobietom przyznawał prawa spadkowe na równi z
mężczyznami (tzw. dziedziczenie flamandzkie) oraz
wprowadzał tzw. rząd wspólności majątkowej (wspólność
chełmińska);

MIASTA ZAŁOŻONE NA PRAWIE CHEŁMIŃSKIM

W PAŃSTWIE ZAKONU KRZYŻACKIEGO:

•

Chełmno – 1233 r.

•

Kwidzyn – 1233 r.

•

Toruń – 1233 r.

•

Grudziądz – 1291 r.

•

Królewiec – 1300 r.

•

Iława – 1305 r.

•

Brodnica – 1317 r.

•

Lubawa – 1326 r.

•

Morąg - 1327 r.

•

Reszel – 1337 r.

•

Działdowo – 1344 r.

•

Bytów – 1346 r.

•

Tuchola - 1346 r. (powtórna lokacja, pierwotna w XIII w.)

•

Gdańsk - 1346 r. (wcześniej w 1263 r. został założony na prawie lubeckim, w

1346 r. wielki mistrz krzyżacki, Henryk Dusemer, wydał dokument, który

likwidował resztki działania prawa miejskiego wg wzoru lubeckiego i

zastępował je prawem chełmińskim)

•

Olsztyn – 1353 r.

•

Kętrzyn – 1357 r.

•

Biały Bór – 1382 r.

•

Sztum – 1416 r.

•

Kłajpeda - 1475 r. (powtórna lokacja, pierwotna w 1254 r. na prawie lubeckim)

http://img181.imageshack.us/i/torun7vm.jpg/ [04.12.10]

KĘTRZYN

http://www.solidnafirma.pl/img/fotkigmin/ketrzyn1.jpg
[04.12.10]

OLSZTYN

http://img334.imageshack.us/img334/4315/olsztyn1mm8.jpg

[04.12.10]

RESZEL

KONTAKT MIASTA Z ZAMKIEM

http://bi.gazeta.pl/im/6/6375/z6375456X.jpg
[04.12.10]

KWIDZYN

ZAMEK SPRZĘŻONY Z KATEDRĄ

http://www.ordensland.de/Marienwerder/a_marienwerder_kwidzyn.jpg

[04.12.10]

DWA PODSTAWOWE TYPY ROZPLANOWANIA

MIAST KRZYŻACKICH:

• układ szachownicowy (granice miasta zamknięte

murami obronnymi, wewnątrz znajdowała się sieć
przecinających się pod kątem prostym ulic, tworząc
kwatery,
zaś w centrum lokalizowano rynek) – np. Grudziądz,
Chełmno, Nowe Miasto Lubawskie

• układ grzebieniowy (stosowany głównie w

ośrodkach śródlądowych, morskich i handlowych;
gęsta sieć ulic prowadzących do portu) – np.
Gdańsk, Elbląg, Toruń.

GRUDZIĄDZ

(układ

szachownicowy)

http://www.turystyka.torun.pl/_upload/galeria_duze/175_3.gif

[04.12.10]

TORUŃ

(układ

grzebieniowy)

http://www.turystyka.torun.pl/_upload/galeria_duze/149_27.jpg

[04.12.10]

PODSUMOWANIE:

• regularna sieć ulic (z podziałem na kwatery i przecinającymi

się
pod kątem prostym ciągami komunikacyjnymi);

CHEŁMNO

(układ regularny)

http://www.kobidz.pl/UserFiles/Image/Pomniki%20Historii/Che%C5%82mno/mapka_che
%C5%82mno.JPG [04.12.10]

PODSUMOWANIE:

• miasta sytuowano przy zamkach; posiadały one własne

fortyfikacje; były sprzężone z miastem; otaczano je murami
obronnymi i fosą (Toruń, Elbląg, Malbork); ponadto miały za
zadanie pilnowanie
oraz obronę zdobytych ziem, jak również stanowiły siedzibę
władz Zakonu;