135

Marcinkowski JT i wsp. Aktywność studentów w Internecie – oceniana pod kątem uzależnienia od Internetu

Aktywność studentów w Internecie – oceniana pod

kątem uzależnienia od Internetu

Internet activity of students viewed by the internet addictions

Jerzy T. Marcinkowski

1/

, Anna Bajek

2,3/

, Irena Galewska

2/

1/

Zakład Higieny, Katedra Medycyny Społecznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

2/

Wojewódzki Szpital Zespolony w Kaliszu

3/

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Kaliszu

Introduction. The Internet is a worldwide net comprising numerous

smaller local, city, corporation or private networks. If not used

properly, it may lead to an addiction. The possible benefits and loses

depend exclusively on the user.
Aims. 1. Learning the time period of the students’ everyday

computer-connected activities in the aspect of the possibility of an

existing computer-Internet addiction. 2. Identifying actual health

problems of the students in the aspect of a possible cause-and-effect

relation between health complaints and an existing computer-

Internet addiction.
Material and method. The research covered 976 students, including

402 women and 279 men from different faculties of the State

Vocational College in Kalisz (PWSZ) and also 279 women and 17

men from the Faculty of Pedagogy of the Adam Mickiewicz University

(UAM). The study used a questionnaire designed by the authors.
Results. A group of surveyed students spent 7 hours and more

a week browsing the net: 88 PWSZ students (12%) and 20 UAM

students (7%); however, during weekends: 104 PWSZ students

(15%) and 27 UAM students (9%). Intense Internet-related thoughts

about its possibilities were confirmed by 170 PWSZ students (25%)

and by 42 UAM students (14 %). 86 PWSZ students (13%) and 23

UAM students (8%) declared that the Internet helped them to reduce

some negative emotions and bad feelings. The desire for everyday net

surfing was indicated by 74 PWSZ students (11%) and by 21 UAM

students (7%), and it could not be resisted by 41 PWSZ respondents

(6%) and 13 UAM respondents (4%). Due to a net overactivity the

students had problems with work, studies, family, as well as health

disorders such as headaches, spinal pains, dizziness, feelings of fear,

lack of self-confidence, depression, despair, inside emptiness.
Conclusions. At the surveyed schools a pathological use of the

Internet is evident, as is an existing mental addiction. Many hours at

the computer prove disadvantageous for both physical and mental

health, leading to depression and other mental disorders and even

suicide attempts. There is a group of an increased Internet-addiction

risk that needs therapy aimed at strengthening the abilities of coping

with difficult situations and responsible Internet use.

Key words: Internet, students, Internet addiction

Wstęp. Internet łączy w jedną całość niezliczoną liczbę sieci

– lokalnych, miejskich, korporacyjnych, prywatnych. Jeśli człowiek

nie korzysta z sieci w sposób właściwy, to może się od niej uzależnić.

Ewentualne zyski i straty zależą wyłącznie od użytkownika.
Cele pracy. 1. Poznanie czasokresu codziennej aktywności

studentów związanej ze sposobem spędzania czasu przy komputerze

– pod kątem możliwości istnienia uzależnienia od komputera

i Internetu. 2. Identyfikacja aktualnych problemów zdrowotnych

studentów – pod kątem możliwego związku przyczynowo-

skutkowego dolegliwości chorobowych z istniejącym uzależnieniem

od komputera i Internetu.
Materiał i metoda. Badaniem objęto 976 studentów, w tym

z PWSZ 402 kobiety i 279 mężczyzn z różnych kierunków oraz

z UAM 279 kobiet i 17 mężczyzn z kierunku pedagogika. W badaniu

wykorzystano kwestionariusz ankiety własnego autorstwa.
Wyniki. Istnieje grupa badanych studentów, którzy spędzają w ciągu

tygodnia 7 godzin i więcej w sieci: 88 studentów (12%) PWSZ i 20

studentów (7%) UAM; natomiast w weekend: 104 studentów

(15%) PWSZ i 27 studentów (9%) UAM. Do intensywnego myślenia

o Internecie i jego możliwościach przyznało się 170 osób (25%)

z PWSZ i 41 osób (14%) z UAM. 86 badanych (13%) z PWSZ

i 23 badanych (8%) z UAM zadeklarowało, że Internet pomaga im

w redukowaniu negatywnych uczuć i złego samopoczucia. Pragnienie

codziennego surfowania w Internecie wskazało 74 ankietowanych

(11%) z PWSZ i 21 ankietowanych (7%) z UAM, ale nie mogło się

temu pragnieniu przeciwstawić 41 respondentów (6%) z PWSZ

i 13 respondentów (4%) z UAM. Z powodu nadaktywności w sieci

u respondentów występowały problemy z pracą, szkołą, rodziną,

problemy ze zdrowiem, takie jak: bóle głowy, bóle kręgosłupa,

mdłości, uczucie strachu, niepewność siebie, przygnębienie,

beznadziejność, wewnętrzna pustka.
Wnioski. Część studentów używa Internetu w sposób patologiczny

i istnieje u nich zależność psychiczna. Wielogodzinne spędzanie

czasu przy komputerze wpływa niekorzystnie na zdrowie fizyczne

i psychiczne, prowadząc do depresji i innych zaburzeń psychicznych,

a nawet prób samobójczych. Istnieje grupa podwyższonego ryzyka

uzależnienia od Internetu, z którą jak najwcześniej należałoby

rozpocząć terapię, mającą na celu wzmocnienie umiejętności radzenia

sobie w trudnych sytuacjach oraz umiejętnego korzystania z sieci.

Słowa kluczowe: Internet, studenci, uzależnienie od Internetu

Adres do korespondencji / Address for correspondence
Mgr Anna Bajek

Zakład Higieny, Uniwersytet Medyczny im. Karola

Marcinkowskiego w Poznaniu, ul. Rokietnicka 5c, 60-806 Poznań,

tel. [phone], e-mail: [e-mail]

©

Hygeia Public Health 2010, 45(2): 135-142

www.h-ph.pl

Nadesłano: 31.10.2010

Zakwalifikowano do druku: 04.12.2010

Hygeia Public Health 2010, 45(2): 135-142

136

Hygeia Public Health 2010, 45(2): 135-142

Choć Internet zawiera w sobie ogromny potencjał dobra,

bywa również używany w celach złych i szkodliwych.

(Jan Paweł II, Orędzie na XXXVI Światowy

Dzień Środków Masowego Przekazu) [1]

Wprowadzenie

KomputeriInternet–todziśdwabardzopopular-

nesłowa,szczególniewśródmłodzieżyidzieci.Coraz

większaliczbaludzi,takżedorosłych,starasiępoznać

zasadyimożliwościfunkcjonowaniawsieci.Wiedzę

tęzdobywająwramachszkoleń,kursów,warsztatów,

bądźteżodswoichdzieci,któretęumiejętnośćpozy-

skująwszkole.

Dziś Internet uznawany jest powszechnie za

„znakczasów”.Wwielumiejscachreklamowanesą

adresy internetowe, np. na bilbordach, w gazetach

czywizytówkach.Wieluznasposiadawłasneadresy

internetowe.Jesttoniejakosymbolpewnegostatu-

suspołecznego.RefleksjenadInternetemiinnymi

sieciamikomputerowymiprowadząspecjaliściwielu

dyscyplinnaukowych.Każdyznichstarasięopisaćto

medium,wskazaćjegoznaczeniedlaludzkości,jakie

mazaletyiwady[2].

Historia komputerów

Komputeryniepojawiłysięnagleiniespodzie-

wanie.Wiedzaipojęcia,któreskładająsięnainfor-

matykę, były gromadzone przez długi okres czasu

istopniowoudoskonalane.Pierwsześladyinformatyki

możnaodnaleźćwhistoriimatematyki–itobardzo

odległej[2].

WwykopaliskachmiędzyMezopotamiąiIndiami

znalezionośladysystematycznychmetodznajdowania

wynikunajprostszychoperacjizapomocąspecjalnie

przygotowanychipoukładanychkamienipochodzące

jużwXwiekup.n.e.Początkowokamienieteukładano

napiaskuwrzędach,tworzącwtensposóbplansze

obliczeniowe,zwaneabakamilubabakusami.Nieco

później kamienie te nawlekano na pręty, tworząc

liczydła,którejeszczedoniedawnaułatwiałypracę

urzędnikom,sklepikarzom,handlowcom[2].

Kolejnymważnymodkryciembyłoskonstruowa-

niemechanicznejmaszynydoliczeniaprzezWilhelma

Schickarda(1592-1635).Schickardopisałwliściedo

Kepleraprojektswojejczterodziałaniowejmaszynywy-

korzystującejudoskonalonepałeczkiNeperawpostać

walców,któramiałamupomócwastronomicznych

rachunkach[2].

W XVII wieku także inni wielcy matematycy,

jak Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716; twór-

carachunkuróżniczkowegoicałkowitego)iBlaise

Pascal (1623-1662; trójkąt Pascala) zajmowali się

praktycznymiobliczeniamiikonstruowaniemmaszyn

liczących.Pascalwtensposóbchciałpomócswoje-

muojcu,którybyłpoborcąpodatkowym.Wswoich

maszynachzastosowałmechanizmdoprzenoszenia

cyfrprzydodawaniuiodejmowaniuzmożliwością

zapamiętanianiektórychwynikówpośrednich[2].

Leibnizodkryłnanowopochodzącyzestarożyt-

nychChinsystemdwójkowy,zwanyteżbinarnym,do

zapisuliczb.Jemuteżprzypisujesięzbudowaniepierw-

szejmechanicznejmaszynymnożącej.Wmaszynietej

zastosowałtakieczęści,któreznalazłyzastosowanie

wpóźniejszychmaszynachbiurowych[2].

WażnąrolęwtejdziedzinieodegrałPolakAb-

rahamStern(1769-1842).Zzawodubyłzegarmi-

strzem.Wykonałserięmaszyn,którepozaczterema

działaniami podstawowymi wyciągały pierwiastki

kwadratowe.Maszynytepotrafiły,pouruchomieniu,

wykonaćwszystkieoperacjebezingerencjiczłowieka.

Byłotomożliwedziękizainstalowaniuspecjalnego

mechanizmu zegarowego. Jedynym mankamentem

byłoto,żemiałydelikatnąbudowę[2].

Kolejnym twórcą maszyny liczącej był Anglik

Charles Babbage. Zadaniem takiej maszyny było

automatyczne wykonywanie powtarzających się

działań.Swojąpierwsząmaszynęnazwał„maszyną

różnicową”, ponieważ wykonywała obliczenia me-

todą różnicową. Jego maszynę można dziś oglądać

wMuzeumNaukwLondynie(prawdopodobniedo

dziśjestsprawna)[2].

Babbage marzył także o skonstruowaniu takiej

maszyny,któramogłabywykonywaćjeszczebardziej

złożonezadania.Miałatobyćmaszynaanalityczna

[2].Dorealizacjitegopomysłuniedoszłozewzglę-

dów finansowych. Jego pomysły wykorzystano we

współczesnychkomputerach.Rozdzieliłonpamięć,

zwaną„magazynem”,odjednostkiliczącej–„młyna”,

czylimiejscaprzechowywaniadanychodjednostki

wykonującejnanichdziałania.

Obieczęścimaszynyanalitycznejmiałybyćste-

rowanezapomocądodatkowegourządzeniakontrol-

nego,któreotrzymywałopolecenianakartkachper-

forowanych,udoskonalonychirozpowszechnionych

przezJacquardadoprogramowaniamaszyntkackich.

Maszyna analityczna Babbage’a uznawana jest za

pierwszypomysłkalkulatorasterowanegoprogramem

zewnętrznym[2].

Opis działania maszyny analitycznej trafił

wręceAdyAugustyhrabinyLovelace,córkiByrona.

Uważałaona,że„maszynaanalitycznatkaćbędzie

wzoryalgebraiczne,takjakkrosnaJacquardatkają

liścieikwiaty…”.Samazajęłasięprzygotowywaniem

opisówjejużywaniadorozwiązywaniakonkretnych

zadańobliczeniowych.Opisytenazywanesądzisiaj

programami.Adauważanajestzapierwsząprogra-

mistkę komputerów. Jej imieniem nazwano jeden

zpodstawowychjęzykówprogramowania[2].

NaprzełomieXIXiXXwiekuHermanHollerith

w Stanach Zjednoczonych postanowił usprawnić

137

Marcinkowski JT i wsp. Aktywność studentów w Internecie – oceniana pod kątem uzależnienia od Internetu

izautomatyzowaćpracestatystycznezwiązanezespi-

semludności.Wykorzystującelektrycznośćrozwinął

postaćkartyperforowanej,naktórejzapisywanodane.

Zbudował elektryczny czytnik – sorter kart. Swoje

urządzeniawypożyczyłwielukrajomdowykorzysta-

niapodczasspisówludności[2].

Kolejną osobą godną zauważenia był Alan Tu-

ring(1912-1954),którypodczasIIwojnyświatowej

zostałwłączonydogrupyspecjalistówzajmujących

się wWielkiej Brytanii deszyfracją kodów Enigmy

– maszyny, którą Niemcy używali do kodowania

irozsyłaniarozkazówimeldunkówswoimjednostkom

nafroncie.PracenadmaszynądeszyfrującąEnigmę

przyczyniły się do powstania w Wielkiej Brytanii

kalkulatorówelektronicznych[2].

Po raz pierwszy szyfrogramy zakodowane przy

pomocy Enigmy udało się rozszyfrować polskim

kryptologomwroku1932.PracePolaków,głównie

MarianaRejewskiego,JerzegoRóżyckiegoiHenryka

Zygalskiego,pozwoliłynadalszepracenaddekodo-

waniem szyfrów stale unowocześnianych maszyn

EnigmanajpierwwPolsce,apowybuchuwojnywe

FrancjiiWielkiejBrytanii.Ijeszczedodać,żepomnik

kuczcitych3PolakówstoiprzedZamkiemCesarskim

wPoznaniuprzyul.Św.Marcin[3]!

Pierwszekomputeryzbudowanojednakdopiero

wnaszymstuleciu.PrototypembyłymaszynyZ3iZ4

zbudowaneprzezKonradaZuse,ENIAC(Electronic

Numerical Integrator And Computer

),zaprojektowa-

neprzezzespółpodkierunkiemJ.W.Mauchly’ego

iJ.P.Eckerta.Jesttopierwszykalkulatorelektroniczny

[2].

Postaciąnajważniejsząwhistoriiinformatykijest

John von Neumann (1903-1957), z pochodzenia

Węgier.W1946rokuzainspirowałpracewprojekcie

EDVAC(zang.ElectronicDiscreteVariableAutomatic

Computer),którychcelembyłozbudowaniekompute-

rabezdotychczasowychwad.Zaproponowałarchitek-

turę,zwanąvonneumannowską,wedługktórejbuduje

siękomputerydodzisiaj.Obecniezmieniasięjedynie

wykonaniekomputerów.Dążysiędominimalizacji

elektroniki[2].

Historia Internetu

Początki Internetu sięgają lat sześćdziesiątych.

Wtedytomiałymiejscepierwszelotykosmiczne,ZSRR

wystrzeliłpierwszysputnik.Takiesytuacjerodziłynie-

pokójwStanachZjednoczonych,zaczynałasięzimna

wojnaiwyścigzbrojeń.Jawiłosięteżwidmowybuchu

konfliktunuklearnego.WładzeUSAzastanawiałysię,

jak miałyby funkcjonować w takiej rzeczywistości,

podobnieiarmia.Wiadomobyło,żedotychczasowe

środkikomunikacjiniezdałybyegzaminu,przestałyby

istnieć.WamerykańskiejinstytucjiRANDCorporation

zajmującejsięproblemamibezpieczeństwarozpoczęły

siębadanianadmożliwościądowodzeniaiłączności

podczas takiego konfliktu nuklearnego. Działania

skupiałysięnadskonstruowaniemsiecikomputerowej

wagencjiARPA(Advanced Research Projects Agency),na

UniwersytecieKalifornijskimwLosAngeles(UCLA)

orazw3innychdużychośrodkachakademickich.Po-

wstajesiećARPANet.Wtychośrodkachnarodziłysię

początkiInternetu[4].

Wkolejnychlatachdołączająinneośrodki.Wszy-

scypracująnadopracowywaniemiwdrażaniemno-

wychmożliwości,technologii.W1972rokupowstaje

Telnet,w1973FTP.Siećinternetowazczasemtraci

corazbardziejznaczeniemilitarne[5].Interesująsię

nią naukowcy z innych krajów. W 1973 roku uru-

chomionodwałączasatelitarnedoWielkiejBrytanii

iNorwegii.PowstajeMiędzynarodowaGrupaRobocza

doSprawSieci(International Network Working Group),

aw1974r.pierwszyrazpojawiasięnazwa„Internet”,

którejużyliWintCerfaiBobKahnwartykule„Trans-

missionControlProtocol”.Równieżw1974r.Ray

Tomlinsonpiszeprogramdoprzesyłaniawiadomości

tekstowychwsieci–iwtensposóbzainaugurował

usługę, którą w niedługim czasie nazwano pocztą

elektroniczną.W1979r.użytkownicyotrzymujądo

dyspozycjigrupydyskusyjneUsenet–dziśnazywane

„społecznościąsieciową”.Od1983r.powstająnowe

sieci.PowstaławcześniejARPANetrozpadasięnasieć

MILNETocharakterzemilitarnymiARPANetnieza-

leżnąodwojska,czylicywilnączęśćInternetu.Patro-

natnadtąsieciąobejmujeprzedstawicielNarodowego

FunduszuNauki(NFS–National Science Foundation).

Pierwsząjegoinicjatywąbyłosfinalizowaniebudowy

nowego łącza, tzw. szkieletu Internetu, do którego

przyłączono główne gałęzie sieci w USA oraz sieć,

któraudostępniałaInternetinstytucjomnaukowym

ibadawczymnacałymświecie[4].

W1990r.ARPANetkończyswojądziałalność.

Powstająnowesystemy.Wlatach1990/1991wSzwaj-

cariiTimBerners-LeeiR.Cailliautworząpierwszy

opisdokumentuhipertekstowegoorazjęzykaHTML,

którystajesięnajpopularniejsząusługąinternetową

WWW(World Wide Web)[4].

Zupływemlatrosłozapotrzebowanienadostęp

do Internetu. Pojawiły się sieci komercyjne, które

umożliwiłydostępdozasobówInternetupouiszcze-

niuniewielkiejopłaty[3].Zatemwroku1995miała

miejsceprywatyzacjaInternetu.Kończysię„Internet

naukowy”,arozpoczynasię„komercyjny”[4].

WlatachdziewięćdziesiątychXXw.pojawiłasię

narynkufirmaMicrosoft,zprzeglądarkąInternet

Explorer,którajestciągleudoskonalana[4].

WPolscepierwszekomputeryzostałypodłączone

doInternetu17sierpnia1990r.Pierwszawymiana

pocztyelektronicznejmiędzyPolskąaświatemodbyła

sięprzezłącze9600bpsdoKopenhagi.Połączenie

138

Hygeia Public Health 2010, 45(2): 135-142

wykonano przy pomocy programu ka9q z baraku

przed budynkiem Wydziału Fizyki Uniwersytetu

Warszawskiego(FUW)przyul.Hożej[6].

PoczątkowoInternetdostępnybyłtylkonapolskich

uczelniach.Bardzoszybkonarynekwchodzilidostawcy

komercyjniikażdy,ktomiałkomputer,modemitele-

fon,mógłpodłączyćsiędosieci[4].Infrastruktura

siecinieustannierozwijasię.Rośniezapotrzebowanie

nałącza,pojawiająsięnowioperatorzysieci.

Cele pracy

1. Poznanieczasokresucodziennejaktywnościstu-

dentówzwiązanejzesposobemspędzaniaczasu

przykomputerze–podkątemmożliwościistnie-

niauzależnieniaodkomputeraiInternetu.

2. Identyfikacja aktualnych problemów zdrowot-

nychstudentów–podkątemmożliwegozwiązku

przyczynowo-skutkowegodolegliwościchorobo-

wychzistniejącymuzależnieniemodkomputera

iInternetu.

Materiał i metody

Materiałbadawczystanowiłyanonimoweankiety

wypełnionewkwietniu2010rokuprzezstudentów:

1.PaństwowejWyższejSzkołyZawodowejwKaliszu

(402kobiety;279mężczyzn),2.Uniwersytetuim.

AdamaMickiewicza–FiliawKaliszu(279kobiet;

17mężczyzn).Badaniamiobjętostudentównastę-

pującychkierunków:PWSZ:Pielęgniarstwo:46osób;

Położnictwo 19 osób; Zarządzanie w instytucjach

samorządowych:101osób;Zarządzaniebiznesem:

163osoby;Zarządzaniebezpieczeństwem:110osób;

Zarządzaniemediami:28osób;Biznesmiędzynaro-

dowy:10osób;Elektrotechnika:44osoby;Mechanika

ibudowamaszyn:64osoby;Inżynieriaśrodowiska:96

osób;UAM:Pedagogika:295osób.

Technikąbadawcząbyłaanonimowaankieta,ana-

rzędziembadawczymkwestionariuszankiety,który

składałsięztrzechczęści.Pierwszaczęść(metryczka)

dotyczyłaogólnychinformacjinatematrespondenta,

tj.wieku,płci,narodowości,stanucywilnego,stanu

edukacyjnego,religii,sytuacjimieszkaniowejizawodo-

wej,dochodów,posiadaniałączatelefonicznegoiinter-

netowegowdomu,celowościkorzystaniazInternetu.

Wdrugiejczęścibadaniokreślaliczas,któryprzezna-

czająnaużywanieInternetuwweekendyipozostałe

dnitygodnia.Ztychodpowiedzirespondentówmożna

byłownioskowaćodnośnieichewentualnegopowiąza-

niapsychicznegozInternetem,coświadczyłobyjuż

ouzależnieniu.Trzeciaczęśćdotyczyłakonsekwencji

zdrowotnychwynikających–wopiniirespondentów

–zuzależnieniaodInternetu.

Uzyskanozgodyodwładz2uczelnikaliskichna

prowadzeniebadańwśródstudentów:1.PWSZwKa-

liszui2.FiliiwKaliszuUAMwPoznaniu.Następnie

autorkapracyskontaktowałasięzdziałemnauczania

tychuczelniiustaliłaharmonogramspotkańzestu-

dentami.Pokonsultacjizwykładowcamiprzystąpiono

doprzeprowadzeniabadania.Poinformowanostuden-

tówocelowościprowadzonychbadańisposobiewypeł-

nianiakwestionariuszaankiety.Wtrakciewypełniania

ankietnieudzielanożadnychwyjaśnień.Przeciętny

czaswypełnianiaankietywynosiłok.20-25minut.

Wszystkiekwestionariusze,poichwypełnieniuzostały

zwróconeprzezrespondentówankieterowi.Stwierdzo-

no,żepoprawniezostałowypełnionych976kwestio-

nariuszy;24niezakwalifikowanodobadańzpowodu

nieprawidłowegoichwypełnienia.Wczasietrwania

badaniastudentomzapewnionoanonimowość.Dane

uzyskane będą udostępnione władzom uczelni lub

innym instytucjom zajmującym się uzależnieniami

wyłączniewformiezbiorczychzestawień.

Wyniki badań i ich omówienie
Charakterystyka badanych studentów

Wiek respondentów wahał się w granicach od

18do30lat.Większośćbadanychstanowiłykobiety;

wPWSZbyłyto402osoby(59%),natomiastwUAM

279(95%).Takdużąliczbękobietbiorącychudziałw

badaniumożnatłumaczyćtym,żeniektórekierunki

studiówsąbardziejzarezerwowaneipreferowanewłaś-

nieprzezkobiety.Takimkierunkiemjestszczególnie

pedagogika.

Tabela I. Charakterystyka badanych studentów – wg wieku i uczelni
Table I. Characteristics of surveyed students according to age and college

Wiek/age (w latach)

PWSZ

UAM

n

%

n

%

18-20

299

44

96

33

21-22

296

43

97

33

23-24

69

10

82

28

25-26

11

2

15

5

27-29

6

1

5

1

Badanibyligłównieabsolwentamiliceum:PWSZ

581osób(85%),UAM191osób(65%),awmniej-

szym stopniu absolwentami technikum: PWSZ 94

osoby(15%),UAM15osób(5%).

Respondenci PWSZ to studenci na pierwszym

etapiekształceniawszkolewyższejwramachlicen-

cjatu,natomiastnaUAM89osób(30%)tostudenci

studiówmagisterskich.

Analizującsytuacjęzawodowąbadanychstuden-

tówstwierdzono,że84%znichwobuuczelniachkali-

skichniepracujezawodowo,aichźródłemutrzymania

sądochodyrodzicówlubopiekunów.Napełnymetacie

pracowało10%badanychibyłytoprzeważnieosoby,

któreuzupełniająwykształcenienastudiachniestacjo-

narnychOkoło4-5%pracowałonapółetatu,awłasny

zakładbądźfirmęposiadało1-2%badanych.Sytuację

139

Marcinkowski JT i wsp. Aktywność studentów w Internecie – oceniana pod kątem uzależnienia od Internetu

tęnależytłumaczyćtym,żepodjęcienaukinastudiach

dziennychkolidujezpracąwpełnymwymiarzegodzin

przewidzianychdlapracownika,atakżetrudnościami

narynkupracy.

Posiadanie łącza telefonicznego i złącza inter-

netowegowdomuprzedstawiałosiępodobniewobu

uczelniach;łączetelefoniczneposiadało77%studen-

tówazłączeinternetowe99%.

Kolejnepytaniezadanerespondentommiałona

celupozyskanieinformacji,wjakimceluwykorzystują

oniInternet.Najczęściejudzielaneodpowiedziprzed-

stawionowtabeliII.

Zbadańwłasnychwynika,żeankietowaninaj-

częściejkorzystalizInternetuwceluposzukiwania

informacjilubużywaliforumonline,telefonięinter-

netową,onlinemessenger-a.Ponadtosiećczęstojest

wykorzystywanadoróżnegorodzajugierkompute-

rowych,któresąnajczęstszymsposobemspędzenia

czasuwolnego.

Dalszagrupapytańdotyczyłaczasu,jakibadani

spędzająonlinewtygodniuiwweekendyorazwpływu

aktywnościwsiecinasamopoczucieizdrowie.

Odponiedziałkudopiątkuonlinecodzienniedo

2godzinprzebywało283(42%)badanychstuden-

tówzPWSZi149(51%)zUAM;do4godzin181

respondentów(27%)zPWSZi66studentów(22%)

zUAM;do6godzin129(19%)badanychzPWSZ

i60(20%)badanychzUAM;7godzinidłużej88

osób(12%)zPWSZi20(7%)badanychzUAM.

Weekendjestczasemwolnymodzajęćdydaktycz-

nych,stądrespondenciPWSZwięcejczasupoświęcająna

korzystaniezInternetu.Zjawiskotomożnatłumaczyć

równieżtym,żewielumłodychludziwybieratakąformę

spędzaniaczasuwolnego.Wweekendypo5-6godzin

korzystałozInternetu134osoby(20%),awtygodniu

129osób(19%),apo7godzinidłużej–104osoby

(15%),natomiastwtygodniu88osób(12%).

StudenciUAMpoświęcaliwięcejczasuwtygodniu

nakorzystaniezInternetuniżwweekend.Możnato

tłumaczyćm.in.pozyskiwaniemmateriałówdydak-

tycznychnazajęcia.Wweekendprzez5-6godzinko-

rzystałozInternetu35badanych(12%),awtygodniu

60osób(20%);7godzinidłużejwweekendużywało

Internetu27osób(9%),natomiastwtygodniu20

osób(7%).

Kolejnagrupapytańdotyczyłapoznaniaemocjo-

nalnychpowiązańzInternetem,czylichęciczęstego

byciawsieci.CodzienniezInternetukorzystało487

badanych(72%)zPWSZi199osób(67%)zUAM,

alewręczpragnieniecodziennegokorzystaniazsieci

zadeklarowały74osoby(11%)zPWSZi21badanych

(7%)zUAM.Owopragnieniebyłotakduże,żenie

mogłosięjemuprzeciwstawić41respondentów(6%)

zPWSZi13osób(4%)zUAM.„Mocno”i„bardzo

mocno”powiązanychzInternetemijegomożliwościa-

mibyło170studentów(25%)zPWSZi41studentów

(14%)zUAM,co–jaksięwydaje–dajepodstawydo

rozpoznawaniaunichuzależnieniaodsieci.Internet

jako narzędzie do zwalczania złego samopoczucia

postrzegało86ankietowanych(13%)zPWSZi23

studentów(8%)zUAM.

Nadaktywność online przyczyniła się w opinii

badanychdoróżnychzaniedbań,jak:

• problemyzpracą/szkołą:PWSZ:127osób(19%);

UAM:24osoby(8%).

• problemy z rodziną: PWSZ 165 osób (24%);

UAM61osób(21%).

• problemyfinansowe:PWSZ14osób(2%);UAM

55osób(19%).

• zaniedbywanieczasuwolnego:PWSZ391osób

(57%);UAM176osób(60%).

• zaniedbywanie przyjaciół: PWSZ 114 osób

(17%);UAM38osób(13%).

• problemyzezdrowiem:PWSZ144osoby(21%);

UAM58osób(20%).

Respondenci w różny sposób próbowali roz-

wiązywaćpojawiającesięunichproblemyzwiązane

znadaktywnością online – i tak: szukali wsparcia

wrodzinielubbliskich,zajmowalisiępracąwcelu

Tabela II. Odpowiedzi badanych na pytania o powód i częstotliwość korzystania z Internetu
Table II. Surveyed students’ answers to questions concerning reasons and frequency of Internet use

PWSZ

UAM

Nigdy

/never

Rzadko

/seldom

Często
/often

bardzo

często

nigdy

rzadko

często

bardzo

często

Online gry z podziałem na role

509 75%

117 17%

31 5%

24 3%

250 85%

35 12%

7 2%

3 1%

Ego-Shooter (np. Counterstrike)

546 80%

78 12%

30 4%

27 4%

285 97%

10 3%

–

–

Online gry symulacyjne

570 84%

81 12%

22 3%

8 1%

251 85%

31 10%

11 4%

2 1%

Online gry hazardowe

527 77%

102 15%

33 5%

19 3%

262 89%

27 8%

4 2%

2 1%

Online gry hazardowe o pieniądze

611 90%

42 6%

15 2%

13 2%

289 97%

4 2%

2 1%

–

Online messenger (np. MSN, ICQ, gadu gadu)

77 11%

117 17%

229 34%

258 38%

21 7%

59 20%

76 26%

139 47%

Telefonia internetowa (np. Skype)

270 40%

240 35%

114 17%

57 8%

128 43%

90 31%

51 17%

26 9%

Online communities (np. Facebook)

316 46%

150 22%

121 18%

94 14%

134 45%

61 21%

50 17%

50 17%

Poszukiwanie informacji (np. Wikipedia)

9 1%

60 9%

232 34%

280 56%

–

16 5%

100 34%

179 61%

Online fora

161 24%

216 32%

201 30%

103 14%

85 29%

114 39%

73 25%

23 7%

140

Hygeia Public Health 2010, 45(2): 135-142

odreagowania, sięgali po leki i różne używki (np.

alkohol); niektórzy próbowali sami poradzić sobie

zproblemem,byliteżtacy,którzyniewidzielilubnie

chcieliwidziećproblemu.

Ostatnia grupa pytań dotyczyła dolegliwości

somatycznych,jakiepojawiałysięuankietowanych.

Byłyto:bóległowy:PWSZ126respondentów(19%);

UAM63respondentów(21%);bólesercaiwklat-

cepiersiowej:PWSZ58osób(9%);UAM31osób

(11%); bóle mięśni: PWSZ 74 badanych (11%);

UAM32badanych(11%);zawrotygłowy:PWSZ63

ankietowanych(9%);UAM20ankietowanych(7%);

bóleramioninóg:PWSZ78studentów(11%);UAM

28studentów(9%);uczuciemdłości:PWSZ32osoby

(5%);UAM16osób(5%);bólekręgosłupa:PWSZ94

respondentów(14%);UAM45respondentów(15%);

problemyzżołądkiem:PWSZ61osób(9%);UAM56

osób(19%);niepewnośćsiebie:PWSZ119ankieto-

wanych(17%);UAM58ankietowanych(20%).

U badanych w ciągu ostatnich dwóch tygodni

występowałyteżtakiesymptomy,jak:przygnębienie,

uczuciewewnętrznejpustki,beznadziejność,myśli

rezygnacyjne–„lepiejnieżyć”.

Badaniekończyłosięzadaniempytaniaomyśli

samobójcze(ryc.1).Okazałosię,cozaskakujące,że

aż51%studentówzUAMi20%zPWSZmiałojuż

myślisamobójcze.

Dyskusja

Wśródwspółczesnychspołeczeństwcorazczęściej

możnazauważyćzjawiskanadużywanialubuzależnie-

nia,którepowodująniepokój.Możetobyćzwiązane

zużywaniemsubstancjipsychoaktywnych,takichjak

alkohol,tytoń,lubdotyczyćróżnychformaktywności

człowieka,związanychzcodziennymżyciem,takich

jak:praca,jedzenie,seksualność.

Wrazzrozwojemtechnikiistandaryzacjążycia

pojawiająsięnoweuzależnienia.Jednymznichjest

siecioholizm–uzależnienieodkomputeraiInternetu.

Niektórzybadaczeproponują,abyzamiastokreślenia

„uzależnienie”używaćterminu„PatologiczneUży-

wanieInternetu”(PIU–Pathological Internet Use)

[7].Uzależniaćsięteżmogąużytkownicytelefonów

komórkowych,telewizji.Sąteżuzależnieniaodha-

zardu,zakupów,itp.

Wliteraturzeistniejekilkapropozycjikryteriów

diagnostycznych uzależnienia od Internetu. Jak

pierwszaprzedstawiłaje,opierającsięnakryteriach

diagnostycznychpatologicznegohazardu,Kimberly

Young(1996).WedługniejPatologiczneUżywanie

Internetuto„zaburzeniekontrolinawyków,niepo-

wodująceintoksykacjinatomiastistotnieiwyraźnie

pogarszającefunkcjonowanieczłowiekawewszystkich

sferachjegożycia”[8].Diagnozujesięje,przyjmując

zapodstawęosiemsymptomów,zktórychconajmniej

pięćmusibyćspełnionychiwystąpićwciąguostat-

niegoroku,abymożnabyłorozpoznaćuzależnienie.

Symptomamitymisą:

1. silnezaabsorbowanieInternetem,wyrażającesięw

obsesyjnymmyśleniuoaktywnościwInternecie,

2. potrzebacorazdłuższegoprzebywaniaon-line,

abyosiągnąćsatysfakcjęzaktywności,

3. powtarzającesię,nieudanepróbykontrolikorzy-

staniazInternetu,

4. pojawieniesięnegatywnychafektów(przygnę-

bienia, niepokoju) w przypadku ograniczenia

używaniaInternetu,

5. problemy z kontrolowaniem czasu pobytu on-

line,

6. problemy z pracą, szkołą, rodziną, wynikające

zzaabsorbowaniaużywaniemInternetu,

7. ukrywanieswojegozaabsorbowaniaprzednajbliż-

szymi,

8. regulowanieiuśmierzanienegatywnychstanów

emocjonalnychpoprzezaktywnośćinternetową

[8].

Woronowicznatomiastproponujerozpoznanie

uzależnienia od Internetu, gdy w ciągu ostatniego

rokustwierdzonoconajmniejtrzyobjawy:1.silną

potrzebę lub przymus korzystania z tego medium,

2.upośledzeniekontrolinadpowstrzymywaniemsię

odkorzystaniazsieci,3.pojawieniesięniepokoju,

rozdrażnienia[9].Woronowiczuważaprzytym,że

spędzanieczasuwInternecieponad5godzindziennie

możebyćniebezpieczne[9].

Przeprowadzone badania własne pokazują, że

wciągu tygodnia korzystało z Internetu przez 5-6

godzindziennie129(19%)badanychzPWSZi60

(20%)badanychzUAM;7godzinidłużej88osób

(12%)zPWSZi20(7%)badanychzUAM.Wweek-

endnatomiastpo5-6godzinkorzystałyzInternetu

134 osoby (20%) z PWSZ i 35 badanych (12%)

zUAM,apo7godzinidłużej–104osoby(15%)

zPWSZi27osób(9%)zUAM.Badanych,którzy

zadeklarowali taki czas spędzany w sieci, można

–wedługpodanychpowyżejkryteriów–zaliczyćdo

Ryc. 1. Odpowiedzi na pytanie: „Czy kiedykolwiek miał(a) Pan(i) myśli
samobójcze?”
Fig. 1. Answers to the question: “Have you ever contemplated com-
mitting suicide?”

0

100

200

300

400

500

600

Nie

Tak

PWSZ

UAM

150

134

547

145

141

Marcinkowski JT i wsp. Aktywność studentów w Internecie – oceniana pod kątem uzależnienia od Internetu

grupyryzyka.Porównującbadaniawłasnezbadaniami

przeprowadzonymiwśródstudentówpielęgniarstwa

Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku należy

stwierdzić, że większa liczba studentów kaliskich

uczelnispędzaczasnasurfowaniuwsieci.Respon-

dencizbiałostockiejuczelnikorzystalizInternetu

od 5do 8 godzin dziennie, w tym 3,6% badanych

przez5godzindziennie,apo0,3%osóbnawet6lub

8godzin[10].

KonsekwencjenadmiernegoużywaniaInternetu

mogą dotyczyć różnych sfer życia internauty. Do

najczęstszych należą: zaniedbywanie pracy, nauki,

rodziny,samotność,obniżenienastroju,zmniejszenie

zainteresowań,zaniedbywaniezdrowia,nieprawidło-

weodżywianie,dolegliwościwprzebieguzespołubólo-

wegokręgosłupa(wszczególnościodcinkaszyjnego),

bóległowy,stanydepresyjne,zmianaużywanegosłow-

nictwa,zmniejszenieaktywnościfizycznej,zawężenie

zainteresowań, zaburzone relacje interpersonalne,

preferowaniekontaktówwświeciewirtualnym,anie

wświecierzeczywistym,kształtowaniepostawego-

centrycznych[11,12].Badaniawłasnepotwierdzają

takiekonsekwencje,zarównodlazdrowiafizycznego,

jakipsychicznego.

Internet może służyć jako źródło informacji

iwiedzy,aleteżdokomunikacjiinterpersonalnej.Ist-

niejejednakróżnicamiędzyrelacjamirzeczywistymi

aon-line.Teautentycznerelacjezdrugimczłowiekiem

niezawszenamodpowiadają,amimotoichnieprze-

rywamy,nierezygnujemyznich,boboimysięwyśmia-

nia,odrzucenia,wyjaśnianiaprzyczyntakiejdecyzji.

Komunikacja w sieci jest łatwiejsza i wygodniejsza

woceniewieluużytkowników,ponieważgwarantuje

anonimowość,bezpieczeństwo.Potwierdzajątobada-

nia,przeprowadzoneprzezpracownikówOchanomizu

Universitywśródjapońskichstudentów[12].Tezalety

komunikacjion-lineprowadządosamoizolacjispołecz-

nej,osłabiająsięwięzinawetznajbliższymi,zanika

umiejętnośćrzeczywistegokontaktuzdrugimczłowie-

kiem,mamiejscerównieżdepersonalizacjazwiązków.

Wtakiejsytuacjiczłowiekczęściejidłużejprzebywa

wInternecie.Powstajewtensposóbbłędnekoło,które

wostatecznościmożeprowadzićdouzależnienia.Gdy

nastąpiograniczeniedostępudosieci,możepojawić

sięzdenerwowanie,lęk,anawetdepresja.Osobataka

pragniezorganizowaćzawszelkącenędostępdosieci,

abyodreagowaćipoczućulgę.Komunikacjawirtualna

niezastąpibezpośredniegokontaktu[13].

Człowiek potrzebuje rzeczywistego kontaktu

zdrugimczłowiekiem.Ważnyjestuściskdłoni,spot-

kanietwarząwtwarz,poczuciebliskości.Zauważyć

teżnależy,żewniektórychsytuacjachżyciowych,jak

np.niepełnosprawność,długotrwałachoroba,samot-

ność,komputerimożliwośćnawiązywaniasieciowych

znajomościprzeztomediummożebyćjedynąformą

rozrywki,budowaniapoczucia„byciapotrzebnymdla

innych”,wsparciemwchorobie,czyteżantidotum

nasamotność[14].Potwierdzajątoinformacje,jakie

docierajądonas,podawaneprzezmassmedia.

Również w przypadku edukacji sieć znajduje

zastosowanie. Należy zauważyć, że nie wszystkie

informacje,zamieszczanewInternecie,sąpoprawne

podwzględemmerytorycznyminależyjeweryfikować,

ponieważichautorzyniezawszesąspecjalistamiwda-

nejdziedzinie,niejednokrotnieużywająniefachowej

terminologii.Dużailośćzamieszczonychiniekontro-

lowanychtreścibardzoczęstojestprzyjmowanaprzez

użytkownikajakoprawdziwaibudzizaufanie[15].

NaogółużytkownikamiInternetusąludziemło-

dzi,wdużejczęściuczniowieistudenci.Wyszukują

oniczęstostrony,któreproponująróżnegorodzaju

gry.Ucząonepodejmowaniaszybkiejdecyzji,kon-

centracji,refleksu,ucząagresji,pozwalająwyzbyćsię

wieluograniczeńspołecznych,prawnych,moralnych,

przezcozacierasięwumysłowościinternautygranica

międzydobremazłem[18].

Wgrachmożnasięwcielaćwróżnepostacieze

światafantazji,możnastaćsięnp.bezlitosnymmor-

dercą,złodziejem,możnateżmiećwięcejniżjedno

życielubbyćnieśmiertelnym.Takiegryprzyciągają

osobysfrustrowane,zagubione,lubiącedominować,

niszczyćprzeciwników[18].Poprzezodpowiednie

komendy,którewidzigracznaekraniekomputera,jest

zachęcanydomakabrycznychposunięć.Uzyskujeon

osobistąsatysfakcję,gdypokonaprzeciwnika,często

wsposóbbrutalny,zacojestnagradzany.Tedoświad-

czeniaprzenoszonesązeświatawirtualnegowświat

realny.Konsekwencjątychdoświadczeńsązachowania

młodychludzinaulicach,wdyskotekach[18].Zda-

niemwielubadaczyok.85-90%gierkomputerowych

angażujegrającychwaktyagresjiiprzemocy[17].

Niemalkażdasytuacjawżyciumłodychmożebyć

pretekstemdorozrachunków.Grupymłodychludzi

omijasiędużymłukiem,wobawieowłasnebezpie-

czeństwo. O różnych groźnych sytuacjach donoszą

massmedia,czegojesteśmyświadkami.

Możliwości Internetu są olbrzymie. Manuel

Castells, próbując zgłębić naturę Internetu, pisał:

„Internet jest globalną siecią komunikacyjną, lecz

sposóbjegowykorzystaniaijegoewolucyjnanatura

są produktem ludzkiego działania w określonych

warunkach.Odczytelnikazależy,jakzinterpretuje

iwykorzystazaproponowanemuopublikowaneteksty,

teorie,obserwacje”[19,20].

Podsumowanie i wnioski

1. Częśćstudentówbardzointensywnieprzesiadu-

jącychcodziennieprzedkomputeremodczuwa

szeregsomatycznychdolegliwościchorobowych,

któremogąbyćztymzwiązane,jak:bóległowy,

bóleserca,bólewklatcepiersiowej,mięśniobóle

142

Hygeia Public Health 2010, 45(2): 135-142

iwzmożonenapięciemięśniowe,zawrotygłowy,

bólewkończynachgórnychidolnych,uczucie

mdłości,przyspieszonebicieserca,bólekręgo-

słupa,dolegliwościżołądkowe.Jednakznacznie

poważniejszezdająsiębyćproblemyzdrowotne

zobrębusferypsychicznej.Naprzykładnapyta-

nie„JakmocnojestPan(i)powiązany(a)myślami

zInternetemijegomożliwościami?”padło211

odpowiedzi świadczących o „bardzo mocnym”

i„mocnym”powiązaniuzInternetem.Dajeto

podstawydokwalifikacjitychosóbjakocierpią-

cychnauzależnienieodInternetu.

2. Bardzointensywne,codziennekorzystaniezIn-

ternetuzdajesiębyćjednązgłównychprzyczyn

nieprowadzeniaprzezstudentówprozdrowotnego

stylużycia.Toniesiezasobąoczywiste,negatywne

konsekwencje zdrowotne, których skutki będą

zapewnenarastaćwprzyszłości.Dlategotrzeba

jużobecnieprzewidywaćdużenakładyfinansowe

nastworzeniezakładówopiekizdrowotnej,które

zajmąsięleczeniemuzależnionychodInternetu,

wceluniwelowaniaszkódzdrowotnychunich

obserwowanych.

3. ZbytintensywnekorzystaniezkomputeraiIn-

ternetu,zobjawamiuzależnieniaodnich,może

wprzyszłościbyćwspółprzyczynąnarastanialiczb

przypadkówagresji,depresjiiinnychzachowań

destrukcyjnych.

4. Internetjestprężnierozwijającymsięifascynu-

jącymmedium,corazbardziejprzenikającymdo

sferyżyciazawodowegoiprywatnego,comoże

powodowaćzaburzeniawobrębiesferypsychicz-

nejwprzypadkachuzależnianiasięodniego.

5. Ograniczeniemłodemuczłowiekowidostępudo

Internetuniejestrozwiązaniemwłaściwym.Dzie-

ci i młodzież należy właściwie przygotowywać

dokorzystaniaztegomedium.Istotnejest,aby

młodziumielioceniaćpozyskiwaneinformacje

idokonywaćichselekcji.

1. OrędzieJanaPawłaIInaXXXVIŚwiatowyDzieńŚrodków

MasowegoPrzekazuzdnia24.01.2002;http://www.opoka.

org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/przemowienia/

internet_aut_12052002.html;pobranodnia30.08.2010;

godz.14.40.

2. Sysła MM. Elementy informatyki. Wyd Szkolne PWN,

Warszawa1998:17-30.

3. Enigma:http://pl.wikipedia.org/wiki/Enigma;pobranodnia

27.08.2010,godz.14.40.

4. CzajkowskiM.PoznajemyInternet.WydEdition,Kraków

1999:11-23.

5. PaluchowskiW(red.).Internetapsychologia.Możliwości

izagrożenia.WydNaukowePWN,Warszawa2009.

6. WydarzeniawpolskimInternecie–kalendarium:http://

kalendarium.icm.edu.pl/; pobrano dnia 27.08.2010,

godz.14.50.

7. Davis RA. A cognitive-behavioral model of pathological

internetuse(PIU).ComputersinHumanBehavior2001,

17,187-195.

8. PoprawaR.Wposzukiwaniupsychologicznychmechanizmów

problematycznego używania Internetu. [w:] Oblicza

Internetu – Internet w przestrzeni komunikacyjnej XXI

wieku, Sokołowski M (red.). Wyd Państ Wyż Szk Zaw

wElblągu;Elbląg2006.

9. WoronowiczB.Beztajemnicouzależnieniachiichleczeniu,

InstytutPsychiatriiiNeurologii,Warszawa2001.

10. Krajewska-KułakE.iwsp.UzależnienieodInternetuwśród

studentówkierunkupielęgniarstwo.ProblHigEpidemiol

2010,91(1):41-47.

11. JakubikA.ZespółuzależnieniaodInternetu(ZUI)-Internet

AddictionSyndrome(IAS),[w:]http://www.psychologia.

net.pl/artykul.php?level=52; pobrano dnia 30.08.2010;

godz.11.50.

Piśmiennictwo / References

12. Zasępa T (red.). Internet – fenomen społeczeństwa

informacyjnego. Edycja Świętego Pawła, Częstochowa

2001.

13. MajB.Komunikacjaspołecznawsieciainterakcjeoff-line.

[w:] Sokołowski M (red.). Oblicza Internetu – Internet

wprzestrzenikomunikacyjnejXXIwieku.WydPaństWyż

SzkZawwElblągu,Elbląg2006.

14. GorajewskaD.Internetsojusznikiemdziałańprzybliżających

tematykęniepełnosprawności.[w:]SokołowskiM(red.).

ObliczaInternetu–Internetwprzestrzenikomunikacyjnej

XXIwieku,Elbląg2006.

15. GrzywakA(red):Internetwspołeczeństwieinformacyjnym,

Dąbrowa Górnicza 2003. http://www.wsb.edu.pl/

konferencje-miedzynarodowe-wsb,m,wzz,332,352

16. Braun-Gałkowska M, Ulfik-Jaworska, I. Oddziaływanie

agresywnychgierkomputerowychnapsychikędzieci.Wyd

Artom,Lublin2002.

17. Przybysz M. Uzależnienie od medium XXI wieku [w:]

SokołowskiM(red.).ObliczaInternetu.Internetaglobalne

społeczeństwo informacyjne. Wyd Państwowej Wyższej

SzkołyZawodowejwElblągu,Elbląg2005.

18. Poznaniak W. Przemoc w grach komputerowych. [w:]

Binczycka-Anholcer M (red.). Przemoc i agresja jako

zjawiskaspołeczne.WydPolTowHigPsych,Warszawa2003:

83-84.

19. CastellsM.GalaktykaInternetu.RefleksjenadInternetem,

biznesemispołeczeństwem.DomWydRebis,Poznań2003:

18.

20. Kaliszewska K. Zagubieni w sieci, czyli o nadmiernym

używaniu zasobów i możliwości Internetu. [w:]

CierpiałkowskaL(red.).Obliczawspółczesnychuzależnień;

WydNaukoweUAM,Poznań2006.