Strona tytułowa oryginalnego wydania

Londyńskiego Wyznania Wiary

PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO

Reformacja rozumiana szeroko jako sprzeciw wobec odstępstwa

chrześcijan od biblijnego modelu wiary i życia, zawitała na ziemi
angielskiej na długo przed wittenberskim wystąpieniem Marcina
Lutra. Szerokim echem odbiła się tam działalność Jana Wyclifa
(1320-1384) krytykującego nadużycia w Kościele, kwestionujące-
go autorytet papieża i domagającego się podporządkowania życia
duchowego wiernych samej tylko Biblii

1

. W ślad za nim poszli in-

ni. Lollardwie stanowili wpływowy ruch reformatorski inspirowa-
ny zasadami głoszonymi przez Wyclifa, uniwersytety angielskie
stały się miejscem intelektualnej kontestacji przeciwko Rzymowi -
John Colet (1467-1519), Erazm Desiderius (1466-1536), William
Tyndale (1494-1536) reprezentowali krąg tzw. „Reformatorów
oksfordzkich”.

2

Wystąpienia tych ludzi, oraz coraz bardziej na-

brzmiałe problemy natury społeczno-politycznej, stopniowo przy-
gotowywały grunt pod nową epokę w dziejach Albionu.

Wraz z rozszerzaniem się wpływów Reformacji kontynentalnej,

przenikające na Wyspę hasła protestanckie zrodziły u wielu wybit-
nych przedstawicieli angielskiego życia publicznego sympatie dla
przemian religijnych. Jednakże losy Reformacji brytyjskiej poto-
czyły się inaczej, niż to miało miejsce w Europie. W 1534 roku an-
gielski monarcha Henryk VIII wydał Akt Supremacji znoszący ju-
rysdykcję papieża nad Kościołem angielskim. Posunięcia te inspi-
rowane wyłącznie politycznymi interesami króla, nie wiązały się
niestety z doktrynalną reformą Kościoła. Dlatego też zmiany reli-
gijne przeprowadzone za panowania Henryka zwykło się określać
mianem Reformacji politycznej

3

. Opublikowane w 1539 roku

Sześć Artykułów wskazują na to, iż pomimo zerwania z Rzymem,
Kościół anglikański wciąż pozostawał w tym okresie w doktrynal-
nej jedności z rzymskim katolicyzmem (zachowanie nauki o trans-
substancjacji, komunii pod jedną postacią, celibatu i spowiedzi).
Jednakowoż potężniejąca z dnia na dzień grupa brytyjskich prote-
stantów nie ustawała w wysiłkach szerzenia Słowa Bożego,

1

S. M. Houghton, Sketches from Church History, The Banner of Truth

Trust, Edinburgh 1980, ss. 66-67.

2

D. Woodard, Nasi bracia oddzieleni, IW PAX, W-wa 1972, s. 5.

3

E. E. Cairus, Christianity Through the Centuries, Zondervan Publishing

House, Grand Rapids, Michigan 1977, s. 356.

ii

I

LONDYŃSKIE WYZNANIE WIARY Z ROKU 1689

publikowania Biblii i literatury ewangelicznej. Zasady Reformacji
stały się na tyle popularne, że następca Henryka, Edward VI (1547-
-1553) poparł reformy nauczania kościelnego. Odrzucono Sześć
Artykułów , dopuszczono świeckich do kielicha, zniesiono obo-
wiązkowy celibat i zakazano odprawiania mszy prywatnych. Po-
nadto wprowadzono język narodowy do liturgii, oraz wydano,
przygotowaną przez arcybiskupa Canterbury Tomasza Cranmera,
Księgę Modlitwy Powszechnej (Book of Common Prayer – 1549).
W roku 1553 przy królewskiej aprobacie opublikowano nowy do-
kument doktrynalny Czterdzieści Dwa Artykuły Wiary, zawierający
protestancką naukę o zbawieniu.

Po śmierci Edwarda, tron angielski objęła Maria Tudor (1553-

-1558). Jej rządy prowadziły do ponownego narzucenia Anglii
zwierzchności papieskiej. Polityka ta spotkała się z ostrym sprzeci-
wem ze strony społeczeństwa i wielu urzędników Kościoła. W wy-
niku rozpętanego przez katolików terroru, około jedna czwarta
ogólnej liczby duchowieństwa została pozbawiona swoich funkcji

4

.

Dwustu protestanckich biskupów, uczonych i zwykłych wiernych
spalono na stosie za wiarę w Ewangelię. Wśród męczenników zna-
leźli się arcybiskup Cranmer, biskupi Latimer i Ridley

5

.

Elżbieta I panująca w latach 1558-1603 zerwała z polityką służ-

by interesom Rzymu realizowaną z fanatyczną zaciętością przez
Krwawą Marię. Opracowano nową edycję Modlitewnika, a w 1563
roku parlament zatwierdził zrewidowaną wersję Czterdziestu
Dwóch Artykułów, które jako Trzydzieści Dziewięć Artykułów Wia-
ry stały się oficjalnym wyznaniem Kościoła Anglii. Dokument ten
inspirowany w sposób ewidentny teologią reformowaną określił
istotę i charakter anglikanizmu, zapewniając mu stabilność doktry-
nalną na okres kilku następnych stuleci.

Względna normalizacja stosunków wewnętrznych, powstanie

wyznania anglikańskiego, oraz sukcesy polityki zagranicznej An-
glii (np. pobicie Wielkiej Armady w 1588 r.) nie zaspokoiły w peł-
ni pragnień tych spośród wyznawców Ecciesia Anglicana, którzy
postulowali konsekwentną reformę według wzorca danego
w szczerym Słowie Bożym. Doprowadziło to do powstania silnego
ruchu w łonie anglikanizmu, jaki ze względu na swe dążenie do
oczyszczenia Kościoła z rzymskokatolickich naleciałości, określo-
ny został mianem ruchu purytańskiego

6

.

4

E. E. Cairus, op. cit, s. 360.

6

J. Atkinson, The History of Christianity,red. T. Dowley, Lion Publi-

shing, Tring 1987. s. 387.

6

J. I. Packer, Baker’s Dictionary of Theology, red. F. Harrison, Baker

Book House, Grand Rapids, Michigan 1988, s. 431.

iii

LONDYŃSKIE WYZNANIE WIARY Z ROKU 1689

II

Pierwszy okres działalności purytan upływa pod znakiem walki

z rytualizmem i ceremonializmem w Kościele angielskim. Doma-
gają się oni bowiem zniesienia przepychu w liturgii, odrzucenie
szat kapłańskich i zrezygnowanie z obcych Biblii obrzędów. Sprze-
ciwiają się również używaniu Modlitewnika zawierającego ich zda-
niem wyrażenia niezgodne z nauką Pisma Świętego. Spotykając się
z ostrą reakcją ze strony wyższej hierarchii Kościoła, ustanawiają
własne nabożeństwa gdzie w prostocie słuchają Słowa Bożego,
modlą się, śpiewają hymny i psalmy. Z czasem w kręgach purytań-
skich powstaje koncepcja „The gathered church”, „zgromadzonego
kościoła-zboru”, złożonego z ludzi pragnących oddawać Bogu
cześć w społeczności szczerze wierzących. Kościół urzędowy do-
maga się od purytan bezwzględnego podporządkowania się jego
zasadom doktrynalnym, mnożą się zakazy działalności religijnej
niezależnej od hierarchii. Ustawa z 1593 roku („An Act to retain
the Queen’s Majesty’s servants in due obedience”)

7

, rozpoczyna

okres prześladowań. W obliczu takiej postawy władz, w obozie pu-
rytańskim dokonuje się rozłam na grupę konformistyczną (prowa-
dzącą swą działalność wyłącznie w obrębie struktury anglikań-
skiej) i na nonkonformistów, gotowych do posłuszeństwa Słowu
Bożemu na śmierć i życie.

Za nonkonformistami opowiadają się coraz szersze kręgi spo-

łeczne. Łączy ich wspólna teologia reformowana (mająca swe źró-
dło w Reformacji szwajcarskiej, zwanej też genewską) i wspólny
etos „religion of intensity”. Wśród nonkonformistów można jednak
dostrzec zróżnicowanie w zakresie poglądów na temat istoty
i ustroju Kościoła widzialnego. Część z nich opowiada się za orga-
nizacją prezbiteriańską (krajowa organizacja eklezjalna składająca
się ze zborów zarządzanych przez prezbiterów, którzy na szczeblu
centralnym formowali synod nadzorujący życie całej denominacji).
Inni, zwani independentami lub kongregacjonalistami, tworzą nie-
zależne i autonomiczne zbory złożone z ludzi przyjętych do spo-
łeczności po złożeniu osobistego wyznania wiary. Pomimo wielu
prześladowań, traktowania nonkonformistów jak pospolitych prze-
stępców, ich liczba stale się powiększa. Setki wierzących emigruje
do Holandii i Nowej Anglii, inni decydują się na pozostanie
w prześladującej ich Ojczyźnie.

7

H. Davies, The English Free Churches, Oxford Univ. Pres, London-New

York 1963, s. 45

iv

LONDYŃSKIE WYZNANIE WIARY Z ROKU 1689

Na początku XVII stulecia grupa ludzi wywodzących się z krę-

gów purytańskich podzielających biblijną naukę o „gathered
church”, uświadomiła sobie, iż jedyną nowotestamentową formą
wyznania wiary przy wstąpieniu do zboru jest chrzest wierzących.
Taki chrzest przyjął w roku 1609 Jan Smith, a następnie kilku jego
towarzyszy

8

W ten sposób w Londynie (Spitelfields) powstał

w 1612 r. pierwszy zbór baptystów. Ze względu na odżegnanie się
od kalwinizmu byli oni określam jako baptyści generalni (od „ge-
neral redemption”, nauki mówiącej, iż Bóg odkupił w Chrystusie
wszystkich ludzi, a nie tylko wybranych, jak utrzymuje kalwini-
styczna doktryna o „particular redemption”). Na jego czele stanął
Tomasz Helwys (1550-1616). W ślad za tym pojawiło się wiele no-
wych zborów baptystycznych wśród których w roku 1633 znalazł
się pierwszy zbór baptystów kalwinistycznych czyli partykular-
nych

9

. Panujące wówczas brutalne prześladowania nie stanęły na

przeszkodzie dynamicznemu rozwojowi ruchu baptystycznego.
Około roku 1660, a więc w niecałe pół wieku po powstaniu pierw-
szego zboru, w Anglii działało blisko 300 kongregacji baptystów

10

.

W roku 1643 tzw. Długi Parlament (1640-1660) zniósł urząd bi-

skupi w Anglii. Był to jeden z dowodów potęgi nonkonformistów.
Kolejnym jego posunięciem było powołanie Westminsterskiego
Zgromadzenia Teologów (Westminster Assembly of Divines:
1643-1649), któremu powierzono zadanie zastąpienia dotychcza-
sowych struktur Kościoła urzędowego, nauką i organizacją właści-
wą Reformacji genewskiej. W jego skład weszło 162 duchownych
i świeckich (121 teologów angielskich, 30 asesorów świeckich, 8
komisarzy szkockich i 3 pisarzy). Było ono nieomal jednolite pod
względem wyznaniowym. Poza prezbiterianami zasiadało tam je-
dynie 8 independentów

11

. Zgromadzenie opracowało Westminister-

skie Wyznanie Wiary (Westminster Confession of Faith – 1646)
oraz Duży i Mały Katechizm (Larger and Shorter Catechism
– 1647). Wyniki pracy teologów z Westminster znalazły gorące
przyjęcie wśród zborów wszystkich denominacji purytańskich. Na
dowód tego niech posłuży fakt, iż obok prezbiterianów, dla których
Westminster Confession stanowi jeden z podstawowych dokumen-
tów dokrynalnych, kongregacjonaliści i baptyści partykularni zaak-
ceptowali je nieomal w całości, inkorporując jego treść do swoich
wyznań wiary: do Deklaracji Wiary i Ustroju z Savoy (1659

8

E. Hulse, An Introduction to the Baptists, Carey Publications Ltd, Hay-

wards Heath 1976, s. 25.

9

por. E. Hulse, op. cit, ibidem.

10

J. Briggs, The History of Christianity, s. 396.

11

E. E. Cairus, op. cit, s. 370.

v

PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO

— kongregacjonaliści) i do Londyńskiego Wyznania Wiary z 1677
i 1689 (kalwinistyczni baptyści). Westminsterskie Wyznanie Wiary
jest niewątpliwie najsłynniejsze i najpoważniejszą konfesją świata
anglosaskiego.
Po upadku Republiki Angielskiej i restauracji monarchii, dla non-
konformistów na powrót nastał tragiczny okres prześladowań. Par-
lament wydał szereg aktów prawnych zabraniających wszelkich
form aktywności religijnej poza Kościołem Anglikańskim

12

. Ów

zbiór przepisów zwany Kodeksem Clarendona spowodował usu-
nięcie z Kościoła 1603 pastorów

13

, brutalne traktowanie protestan-

tów i liczne niepokoje społeczne. Kres drakońskiemu ustawodaw-
stwu położyła Chwalebna Rewolucja 1688 roku, po której w 1689
roku nowo koronowany władca, holenderski kalwinista Wilhelm
III Orański, proklamował Akt o Tolerancji otwierający nowy okres
w dziejach angielskiego protestantyzmu.

III

Wśród protestantów od początku występowała silna tendencja do
określania prawd biblijnych w postaci wyznań wiary. Począwszy od
Konfesji augsburskiej (1530), przez Konfesje helweckie (1536,
1566) w ten właśnie sposób deklarowali oni swoje poglądy. Rów-
nież angielscy baptyści opracowywali takie dokumenty doktrynal-
ne. W roku 1644 siedem londyńskich zborów baptystów partykular-
nych wydało Londyńskie Wyznanie Wiary, które następnie w 1646 r.
przedstawiono parlamentowi (pewne poprawki wniesiono
w 1651)

14

. Po ukazaniu się Westminsterskiego Wyznania Wiary, kal-

winistyczni baptyści chcąc podkreślić w ślad za kongregacjonali-
styczną Savoy Declaration of Faith and Order, jedność wiary z po-
zostałymi nonkonformistami, wydali w 1677 r. wyznanie wiary bę-
dące baptystyczną adaptacją Westminster Confession. Od Konfesji
Westminsterskiej różni się ono głównie artykułami o chrzcie
(chrzest wierzących przez całkowite zanurzenie), zborze (społecz-
ność tylko i wyłącznie ludzi świadomie wierzących), o stosunku do
państwa (pełny rozdział kościoła od państwa) i o tolerancji

12

M. Zins, Historia Anglii, Ossolineum, Wrocław, W-wa 1979, s. 285.

13

H. Davies, op. cit, s. 96.

14

E. Hulse, op. cit, s. 26, P. Masters, Background to the Confession (w:)
The Baptist Confession of Faith 1689, Updated with Notes by P. M.
Masters, A. Sword and Trowel Supplement, London 1981.

vi

LONDYŃSKIE WYZNANIE WIARY Z ROKU 1689

religijnej (całkowita wolność religijna dla wszystkich) - a więc po-
glądami charakterystycznymi dla baptystów

15

. Z uwagi na prześla-

dowania wyznanie to ukazało się anonimowo i w niewielkim nakła-
dzie. Dopiero po ogłoszeniu przez pierwszego z Wigów tolerancji
dla nonkonformistów, Zgromadzenie Ogólne Partykularnych Bap-
tystów obradujące od 3 do 12 września 1689 roku ogłosiło je pu-
blicznie

16

.

„Londyńskie Wyznanie Wiary przedstawione przez Starszych i Bra-
ci wielu zborów chrześcijan (ochrzczonych na wyznanie wiary)
miasta Londynu i kraju” zwane jest popularnie Londyńskim Wyzna-
niem Wiary z roku 1689

17

. Doczekało się ono kilkunastu wydań

w języku angielskim. Opublikowano je na przykład po hiszpańsku,
portugalsku, francusku, niemiecku, chińsku, zulu i rosyjsku. Obec-
nie, w trzechsetną rocznicę pierwszej oficjalnej edycji, ukazuje się
w języku polskim.

15

E. Hulse, An Introduction to the 1689 Reformation Today, 19 (1989),
Nr 109, s. 22.

16

1689 Confession, History, Evangelical Times, 23 (1989), Nr 9, s. 12.

17

J. Hoad, The Baptist, An Historical and Theological Study of the Bap-
tist Identity, Grace Publications, London 1986, s. 106.

vii