DZIEJE śYDÓW W POLSCE - II RZECZPOSPOLITA ( 1918 - 1939 )

- śydzi w Polsce

- Średniowiecze (do 1500 r.)

- Nowożytność

(do rozbiorów 1795 r.)

- zabór pruski (do 1918 r.)

- zabór rosyjski (do 1918 r.)

- zabór austriacki (do 1918 r.)

- II Rzeczpospolita

(1918-1939)

- Holokaust (1939-1945)

- Dzieje najnowsze (po 1945)

W 1918 roku, w chaosie związanym z tworzeniem państwa polskiego, grupy polskich

kupców i studentów piętnowały śydów jako rzekomych zwolenników Niemców,
socjaldemokratów lub bolszewików. W wielu miejscach dochodziło do antyżydowskich
rozruchów. Szczególnie w Galicji doszło do gwałtownych zajść chłopskich. Galicyjscy
chłopi wystąpili przeciwko właścicielom ziemskim, żądając radykalnej reformy rolnej.
Ponieważ majątkami ziemskimi najczęściej zarządzali śydzi, tak więc to oni padli ofiarą
pogromów.
Pomimo tych zajść antysemickich, wielu śydów walczyło po stronie Polaków. W
szeregach Legionów Polskich komendanta Józefa Piłsudzkiego (1867-1935) ponad 4%
stanowili żołnierze żydowscy. Podczas walk zginęło co najmniej 80 śydów, a 190
otrzymało Krzyż i Medal Niepodległości.

Po zakończeniu I wojny światowej, na rzecz zagwarantowania śydom w Polsce

równych praw, zaangażowały się Wielka Brytania, Francja i Stany Zjednoczone.
Wówczas polski narodowy demokrata Roman Dmowski (1864-1939) publicznie wystąpił
za ograniczeniem praw śydów w Polsce. Jednakże, 28 czerwca 1919 roku polscy
dyplomaci podpisali traktat, obejmujący między innymi ochronę mniejszości
żydowskiej.

11

listopada

1918

roku

Rzeczpospolita

Polska

odzyskała

niepodległość.

Tymczasowym Naczelnikiem Państwa został Józef Piłsudski (1867-1935).
Z odzyskaniem przez Polskę niepodległości wielu śydów wiązało nadzieje na
rozwiązanie problemów ludności żydowskiej. Już 12 listopada 1918 roku delegacje
żydowskich stronnictw politycznych spotkały się na rozmowach z Józefem Piłsudskim
(1867-1935). W rozmowach nie wzięli udziału jedynie przedstawiciele socjalistycznego
Bundu.

W nowo odrodzonym państwie polskim, śydzi zaczęli organizować się w partie

polityczne. Po lewej stronie toczył się spór pomiędzy Polską Partią Socjalistyczną (PPS)
a żydowskim socjalistycznym Bundem (Algemajner jidiszer Arbeterbund).
Pogotowie Bojowe PPS uczestniczyło w rozbrajaniu Niemców. Następnie partia
współtworzyła pierwsze rządy Rzeczypospolitej oraz Rady Delegatów Robotniczych
(uznawała je za pomocniczy organ samorządowy).
Od 1918 roku Powszechny śydowski Związek Robotniczy (Bund) działał w Polsce
jako partia samodzielna. Bund uznawał hasło emigracji do Palestyny za utopijne,
walczył

o

rozwiązanie

kwestii

żydowskiej

przez

socjalistyczną

przebudowę

społeczeństwa i zapewnienie śydom autonomii kulturalno-narodowej. Bund dążył do
sojuszu wszystkich lewicowych partii. Domagał się uznania języka jidysz za język
urzędowy i przyznania prawa do samorządu.
śydowska Partia Ludowa (Jidysze Fołks-Partaj in Pojlen) utworzona w 1917 roku,
postulowała przyznanie śydom autonomii kulturowo-narodowej. Domagała się uznania
jidysz za język narodowy i urzędowy w Polsce. Oprócz tego domagała się
zagwarantowania procentowego obsadzania urzędów państwowych i żydowskiej
autonomicznej

reprezentacji.

Zajmowała

opozycyjne

stanowisko

do

partii

syjonistycznych.
Najsilniejszą siłą polityczną byli syjoniści, rozproszeni jednak pomiędzy liczne
ugrupowania - od socjalistycznego Poalej Syjon do religijnego Mizrachi.
Na lewym skrzydle syjonistów znajdowała się śydowska Socjalno-Demokratyczna
Partia Robotnicza Robotnicy Syjonu (Jidysze Socjalistisz-Demokratisze Arbajter Partaj
Poale Syjon), w skrócie Poale Syjon. Od 1918 roku działała na obszarze całego państwa
polskiego. Głównym celem programowym partii było utworzenie w Palestynie
niepodległego państwa żydowskiego na zasadach socjalistycznych. W bieżącej
działalności postulowała autonomię kulturalno-narodową śydów w Polsce i poprawę
warunków płacy i bytu żydowskich pracowników najemnych.
W 1918 roku religijna (ortodoksyjna) syjonistyczna partia Histadrut ha-Mizrachi
(Centrum Duchowe, w skrócie: Mizrachi) przybrała swój ostateczny kształt
organizacyjny. Partia posiadała trzy siedziby: Warszawa dla byłego Królestwa
Polskiego, Lwów dla wschodniej Galicji i Kraków dla zachodniej Galicji. Program opierał
się na zamiarze utworzenia żydowskiej siedziby narodowej w Palestynie. Natomiast w
Polsce domagano się zapewnienia śydom autonomii kulturowo-narodowej. W latach
1918-1931 prezesem Mizrachi w Polsce był Joszua Heszel Farbstein (1870-1948).
Innymi ważnymi działaczami byli: działacze: S. Brot, S.Z. Federbusz, Sz. Feldman, I.
Nissenbaum.
Syjonistów jednoczył cel pracy na rzecz nowego państwa żydowskiego w Palestynie,
oraz poprawy warunków życiowych w samej Polsce. Dzieliły ich jednak poglądy na
temat sposobu zrealizowania celu. Grupa syjonistów Icchaka Grunbauma (1879-1970)
pragnęła zbudować silną pozycję śydów w Polsce, i prowadziła bezkompromisową
politykę. Natomiast wokół Leona Reicha (1879-1929) i Abrahama Ozjasza Thona
(1870-1936) skupili się tak zwani "galicjanie". Wykazywali oni znaczną elastyczność i

Page 1 of 8

Zydzi w Polsce/II Rzeczpospolita (1918-1939)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_rzeczypospolita.html

Rabin Israel Meir Hacohen

(źródło: NFJ)

Rabin Meir Shapiro

(źródło: NFJ)

wychodzili naprzeciw polskiemu rządowi i polskim partiom politycznym przy realizacji

swoich celów. Nie chcieli oni prowokować antyżydowskich reakcji w polskim
społeczeństwie. Podobne stanowisko reprezentowało Zjednoczenie Izraela (Agudat
Israel), będące zjednoczeniem partii ortodoksyjno-religijnych. Zachowywali oni
neutralność i popierali polski rząd. Od 1918 roku Agudat Israel zmieniła swoją oficjalną
nazwę w Polsce na Pokój Wiernym Izraelitom (wcześniej od 1916 roku funkcjonowała
nazwa Związek Prawowiernych).

W 1918 roku we Lwowie powstał żydowski dziennik "Chwila", który reprezentował

poglądy syjonistów. Jego współzałożycielem i redaktorem był żydowski prawnik Henryk
Rosmarin (1882-1955).
W latach 1918-1923 Zygmunt Arct (1871-1935) utworzył w Polsce sieć filii
księgarskich. Od 1916 roku kierował on rodzinną firmą wydawniczą Arctów. Był on
współtwórcą Towarzystwa Księgarń Kolporterskich "Ruch" (1919 r.).

W owym czasie największym uczonym talmudystą w Polsce był rabin Israel Meir

Hacohen (1838-1933). Utworzył własną jesziwę. Napisał ponad 30 opracowań na temat
etyki i prawa.

Na przełomie 1918 i 1919 roku w Wielkopolsce wybuchło polskie powstanie

narodowowyzwoleńcze przeciwko Niemcom. W stanie początkowego chaosu i braku
organizacji państwa, często dochodziło do prześladowań i zamachów antyżydowskich, w
których prym wiedli żołnierze z Wielkopolski.

26 stycznia 1919 roku odbyły się wybory do Sejmu II RP. Pośród żydowskich posłów

znaleźli się: rabin Abraham Ozjasz Thon (1870-1936), rabin Abraham Cwi Perlmutter
(1843-1930) i adwokat Maksymilian Apolinary Hartglas (1883-1953).
Rabin Thon był członkiem Komitetu Wykonawczego Światowej Organizacji
Syjonistycznej i współtwórcą ruchu syjonistycznego w Galicji. Od 1897 roku był
rabinem w Krakowie i jednocześnie prezesem Organizacji Syjonistycznej Małopolski
Zachodniej i Śląska.
Rabin Perlmutter (Abram Hirsz) był od 1902 roku przewodniczącym rabinatu
warszawskiego. Był wybitnym talmudystą. W 1918 roku był członkiem Rady Stanu
Królestwa Polskiego. Był współzałożycielem Agudat Israel i z jej ramienia kandydował
do Sejmu II RP.
Hartglas był adwokatem i publicystą. Był członkiem Centralnego Komitetu
Organizacji Syjonistycznej w Polsce.

W 1919 roku Reich Leon (1897-1929) założył w Warszawie syjonistyczny "Nowy

Dziennik", który był dodatkiem do lwowskiej "Chwili".

Od 1919 roku światowa organizacja ortodoksyjnych śydów Agudat Israel działała w

Polsce pod swoją właściwą nazwą: Agudat Israel. Była jedną z najsilniejszych partii
żydowskich w II Rzeczypospolitej Polskiej. Głównymi działaczami byli: cadyk Abraham
Mordechaj Alter (1866-1948), rabin Aron Lewin (1879-1941), rabin Meir Shapiro
(1887-1934), Z. Frydman, Ch. Grodzieński, J.M. Lewin, E. Kirszbaum, L. Mincberg, J.
Trockenheim.
Cadyk Abraham Alter był głową dynastii cadyków z Góry Kalwarii. Nadał on formalną
organizację Agudat Israel w Polsce i zapewnił centralne miejsce wśród polskich
chasydów. Agudat Israel zajmowała nieprzejednane stanowisko w sprawach religijnych.
Celem jej były: obrona zasad judaizmu, zakładanie szkół religijnych, obrona praw
obywatelskich i szeroko rozumiana działalność społeczno-filantropijna.

W 1919 roku dekret wydany przez Naczelnika Państwa usankcjonował religijny

charakter gmin żydowskich. Stwarzał także możliwość podejmowania działalności w
innych dziedzinach życia oraz dopuszczał pobieranie podatku gminnego.

W owym czasie szczególnie skomplikowana była sytuacja śydów na ziemiach

wschodnich, gdzie zostali wciągnięci w konflikty polsko-rosyjskie i polsko-ukraińskie.
Często oskarżano śydów o sympatie proukraińskie i probolszewickie, co w
konsekwencji doprowadziło do licznych wystąpień antyżydowskich. Najgłośniejszym był
pogrom lwowski (listopad 1918 r. - 150 zabitych i około 7 tysięcy poszkodowanych),
dokonany przez polskich żołnierzy generała Józefa Hallera (1873-1960), tzw.
hallerczycy. Innym głośny pogrom miał miejsce w Pińsku.
W 1920 roku opublikowano w Polsce antyżydowskie "Protokoły Mędrców Syjonu",
które miały udowodnić Polakom istnienie żydowskiego planu przejęcia panowania nad
światem. Antysemicka propaganda Narodowej Demokracji bardzo szybko przeobraziła
się w akty przemocy, zabójstw, egzekucji i pogromów żydowskich. Miało to duży wpływ
na zachowanie się polskich żołnierzy na froncie bolszewickim, gdzie dochodziło do
pogromów, najczęściej organizowanych przez hallerczyków.

W 1920 roku powstała Światowa Syjonistyczna Partia Pracy "Hitachdut" (Miflegat

Awoda Cyjonit), w wyniku połączenia prawicowej większości organizacji Młodzi Syjonu
(Cejre Cyjon) oraz organizacji młodzieżowej Młody Robotnik (Hapoel Hacair), z siedzibą
w Łodzi. Program zakładał utworzenie centrum narodowego życia żydowskiego w

Page 2 of 8

Zydzi w Polsce/II Rzeczpospolita (1918-1939)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_rzeczypospolita.html

Palestynie oraz urzeczywistnienie idei socjalizmu drogą ewolucyjną. W Polsce

występowano o autonomię narodową śydów. Pragnęli także stworzenia świeckiej i
demokratycznej gminy żydowskiej. Głównymi działaczami byli między innymi: H.L.
Heller, A. Lewinson, J. Rosenzweig oraz A. Silberschein. Organem prasowym był: "Fołk
und Land".

Od 1920 roku w Polsce działała śydowska Agencja Telegraficzna. W owym czasie

prasa żydowska w Polsce liczyła 364 tytuły, w tym 20 dzienników. Największymi były:
syjonistyczne "Der Hajnt", "Der Moment", "Najer Fołksbłat", ortodoksyjny "Dos Judisze
Tagbłat", organ Bundu "Naje Fołkscajtung" oraz "Nasz Kurier", "Nasz Przegląd",
"Ostatnie Wiadomości", "Chwila" i "Nowy Dziennik".

W 1921 roku nowo wybrany Sejm Ustawodawczy uchwalił Konstytucję Marcową,

która przyznała śydom wolność religijną i równość wobec prawa tak jak wszystkim
innym

obywatelom.

Konstytucja

gwarantowała

mniejszości

żydowskiej

równouprawnienie oraz możliwość rozwoju szkolnictwa i kultury żydowskiej.

W 1921 roku socjalistyczne partie Bund i Poale Syjon założyły wspólnie w Polsce

Centralną Organizację Edukacji Jidysz (CYSHO). Promowano naukę jidysz.

W latach 1921-1926 żydowski wydawca i księgarz Zygmunt Arct (1871-1935) był

pierwszym sekretarzem generalnym Związku Polskich Księgarzy-Wydawców.

Pierwszy spis ludności z 1921 roku wykazał 2.831.168 śydów mieszkających w

Polsce (Bronsztejn, 1963), co stanowiło 10,5% ogółu mieszkańców kraju. Do wyznania
mojżeszowego przyznawało się wówczas około 8% ogółu mieszkańców kraju. śydzi
koncentrowali się w miastach byłej Kongresówki, Galicji i kresów wschodnich.
Odznaczali się oni wyraźną odrębnością społeczno-zawodową. Na 100 osób czynnych
zawodowo w Polsce, śydów było 6,8 - z tego w handlu i ubezpieczeniach 62, w
przemyśle i rzemiośle 23, w komunikacji 10, w wolnych zawodach i służbie publicznej
12, w rolnictwie 1. Pozycja ludności żydowskiej była różna w poszczególnych regionach
kraju. Na kresach wschodnich zdobyli wyraźną przewagę gospodarczą, w byłej
Kongresówce i Galicji utrzymywali silną pozycję w handlu, przemyśle i drobnym
rzemiośle, natomiast na Pomorzu, Wielkopolsce i Śląsku byli słabi. Zamożność ludności
żydowskiej, mimo głębokiego zróżnicowania, była wyższa w porównaniu z zamożnością
ludności polskiej.

W 1922 roku żydowski adwokat i dziennikarz Icchak Grünbaum (1879-1970)

zorganizował Blok Mniejszości Narodowych, aby wspólnie wziąć udział w wyborach do
Sejmu II Rzeczypospolitej Polskiej. Blok był porozumieniem mieszczańskich i większości
chłopskich ugrupowań politycznych mniejszości narodowych (żydowskich, niemieckich i
ukraińskich) w Polsce (poza wschodnią Małopolską). Celem było prowadzenie wspólnej
akcji wyborczej i działalność sejmowa.
Do Bloku Mniejszości Narodowych nie przystąpiły socjalistyczne partie żydowskie
Bund i Poale Syjon.
We wschodniej Małopolsce partie żydowskie zgłosiły własną osobną listę wyborczą.
Natomiast na ziemiach byłej Kongresówki osobną listę wyborczą zgłosił śydowski
Demokratyczny Blok Ludowy.

W wyniku wyborów do Sejmu RP (5 listopada 1922 r.) Blok Mniejszości Narodowych

zdobył 16% głosów (66 mandatów), natomiast pozostałe stronnictwa żydowskie
zdobyły razem 4,6% głosów (18 mandatów). Ogółem śydzi zdobyli 34 mandaty do
Sejmu i 22 mandaty do Senatu RP. Do Sejmu weszli między innymi: Joszua Heszel
Farbstejn (1870-1948), Henryk Rosmarin (1882-1955), Maksymilian Apolinary Hartglas
(1883-1953), Ignacy Schiper (1884-1943), Leon Reich (1897-1929), Emil Sommerstein
(1883-1957), rabin Aron Lewi (1879-1941), rabin Abraham Cwi Perlmutter (1843-
1930), rabin Abraham Ozjasz Thon (1870-1936) i ortodoksyjny rabin Meir Shapiro
(1887-1934).
Farbstejn był kupcem i przemysłowcem, a od 1918 roku prezesem Mizrachi w Polsce
(do 1931 roku, kiedy wyjechał do Palestyny).
Rosmarin był prawnikiem i dziennikarzem syjonistycznej gazety "Chwila", która
wychodziła we Lwowie. Został wybrany prezesem Koła śydowskiego w Sejmie (do 1923
r.).
Hartglas był adwokatem i publicystą. Był członkiem Centralnego Komitetu
Organizacji Syjonistycznej w Polsce. Od 1926 roku był prezesem Koła śydowskiego w
Sejmie.
Schiper (faktycznie Izaak Schipper) był żydowskim historykiem i jednym z
przywódców Poale Syjon.
Reich był adwokatem i członkiem Komitetu Wykonawczego Światowej Organizacji
Syjonistycznej. Był prezesem Organizacji Syjonistycznej Małopolski Wschodniej. Od
1923 roku był prezesem Koła śydowskiego w Sejmu (do 1926 r.).
Rabin Lewi był od 1903 roku rabinem w Samborze (od 1926 r. w Rzeszowie). Był
jednym z przywódców Agudat Israel.
Sommerstein był adwokatem i członkiem Organizacji Syjonistycznej w Polsce.
Rabin Thon był członkiem Komitetu Wykonawczego Światowej Organizacji
Syjonistycznej i współtwórcą ruchu syjonistycznego w Galicji. Od 1897 roku był

Page 3 of 8

Zydzi w Polsce/II Rzeczpospolita (1918-1939)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_rzeczypospolita.html

rabinem w Krakowie i jednocześnie prezesem Organizacji Syjonistycznej Małopolski

Zachodniej i Śląska.
Rabin Perlmutter (Abram Hirsz) był od 1902 roku przewodniczącym rabinatu
warszawskiego. Był wybitnym talmudystą. Był współzałożycielem Agudat Israel i z jej
ramienia kandydował do Sejmu II RP.

Równocześnie z wyborami parlamentarnymi, odbywała się silna agitacja polityczna

do wyboru prezydenta (wybieranego przez Sejm RP). Walka wyborcza uległa
polaryzacji między Dmowskim i Piłsudskim. Roman Dmowski (1864-1939) był
współzałożycielem i przywódcą polskiej nacjonalistycznej partii Narodowej Demokracji.
Propagował on walkę z ruchem rewolucyjnym i antysemityzm. Józef Piłsudski (1867-
1935) miał natomiast poglądy socjalistyczne. W walce politycznej narodowcy
powszechnie wykorzystywali antyżydowskie oszczerstwa. Narodowa Demokracja
domagała się odebrania śydom prawa wyborczego.
W toku zacieklej politycznej walki, w 1922 roku Piłsudski zdecydował się wycofać
swoją kandydaturę, a jego miejsce zajął inżynier i minister spraw zagranicznych Gabriel
Narutowicz (1865-1922). Prawica wystawiła arystokratę Maurycego Zamojskiego
(1871-1939).
9 grudnia 1922 roku na prezydenta II Rzeczpospolitej został wybrany Gabriel
Narutowicz. Wbyrano go głosami lewicy, centrum i mniejszości narodowych, co
wywołało ostre ataki prawicy.
Zwolennicy stronnictw prawicowych wywołali w Warszawie zamieszki antyżydowskie
(10-15 listopada 1922 r.). Między innymi doszło do pobicie posłów żydowskich i
wyrzucania żydowskich studentów z uniwersytetu. W ostrej antyżydowskiej agitacji
aktywnie uczestniczył generał Józef Haller (1873-1960). W efekcie tej antysemickiej
nagonki, 16 grudnia 1922 roku polski nacjonalista E. Niewiadomski zastrzelił w
Warszawie prezydenta II RP, Gabriela Narutowicza (1865-1922). Prawica oskarżyła o to
zabójstwo śydów i socjalistów, którzy według nich swoim zachowaniem sprowokowali
zabójcę (w ich mniemaniu był on bohaterem narodowym).

W 1923 roku w Warszawie zaczął ukazywać się dziennik "Nasz Przegląd", który był

wydawany w języku polskim. Dziennik był związany z umiarkowaną grupą syjonistów El
Liwot. Posiadał liczne dodatki, między innymi "Mały Przegląd" (od 1926 r.) adresowany
do dzieci i redagowany przez Janusza Korczaka (1878-1942).

W latach 1924-1926 żydowski wydawca i księgarz Stanisław Jan Arct (1884-1963)

był wiceprezesem Amerykańsko-Polskiej Izby Handlowo-Przemysłowej. Organizował
życie gospodarcze i oświatowe w Polsce. Był współtwórcą biblioteczek oświatowych. We
własnej drukarni wydawał głównie tanie cykle literatury dla dzieci i młodzieży.

W 1924 roku młodzież żydowska stanowiła 26% ogółu studentów i 23% uczniów

szkół średnich w Polsce.
W 1924 roku w Gdańsku powstała Światowa Federacja Haszomer Hacair (Młody
Strażnik). Była to syjonistyczna młodzieżowa organizacja żydowska.

W 1924 roku polski premier Władysław Grabski (1874-1938) wprowadził politykę

stabilizacji pieniądza. Reforma walutowa polegała głównie na zastąpieniu marki polskiej
przez złotówkę.
Reforma walutowa doprowadziła do ostrego konfliktu, gdyż śydzi uznali, że ponoszą
niewspółmierne obciążenie skutkami reformy. W tym czasie rząd podjął próbę
unormowania stosunków z ludnością żydowską poprzez tak zwaną ugodę. Miała ona
jednak wielu przeciwników tak w obozie rządzącym, jak i wśród polityków żydowskich.
Dodatkowo strona żydowska oskarżyła władze, iż nie dotrzymały warunków
wynegocjowanej ugody, ponieważ ogłoszono zaledwie 12 punktów spośród wszystkich
42 podpisanych przez rząd. Pogłębiło to tylko rozgoryczenie żydowskiej opozycji.
Konstytucja i traktat mniejszościowy (tzw. mały traktat wersalski) formalnie
zapewniały śydom równouprawnienie, jednak w rzeczywistości, w II Rzeczypospolitej
wciąż obowiązywały akty dyskryminujące.

W 1925 roku w Polsce w wyniku kryzysu wzrosło bezrobocie do 185 tysięcy osób.

Nasilił się kryzys gospodarczy, który pogłębiał się jeszcze bardziej w wyniku wojny
celnej prowadzonej z Niemcami. Z tych powodów w samym tylko 1925 roku Polskę
opuściło 35 tysięcy śydów, którzy udali się w większości do Palestyny.

W 1925 roku nastąpiło zjednoczenie różnych organizacji syjonistycznych w jednej

Organizacji Syjonistycznej w Polsce (Histadrut ha Cijonit we Polonija), która była
programowo

podporządkowana

Światowej

Organizacji

Syjonistycznej.

Celem

działalności było odrodzenie narodowe śydów, które miało nastąpić poprzez stworzenie
własnego państwa w Palestynie. W Polsce wysuwała postulat autonomii kulturalno-
narodowej, obrony praw narodowych i interesów gospodarczych ludności żydowskiej.
Działaczami Organizacji Syjonistycznej w Polsce byli między innymi: Icchak Grünbaum
(1879-1970), Maksymilian Apolinary Hartglas (1883-1953), Leon Reich (1897-1929),
Henryk Rosmarin (1882-1955), Emil Sommerstein (1883-195), Abraham Ozjasz Thon
(1870-193), L. Lewite. Pod wpływem organizacji znajdowała się większość prasy
syjonistycznej, między innymi: "Hajnt" i "Nasz Przegląd" w Warszawie, "Togblat" i
"Chwila" we Lwowie, "Nowy Dziennik" w Krakowie.

Page 4 of 8

Zydzi w Polsce/II Rzeczpospolita (1918-1939)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_rzeczypospolita.html

W 1925 roku w Berlinie (Niemcy) powstał śydowski Instytut Naukowy (Jidyszer

Wissenszaftlecher Institut - JIWO). Główna siedziba Instytutu znajdowała się w Wilnie,
natomiast filie znajdowały się w Warszawie, Berlinie i Nowym Jorku. Instytut zajmował
się badaniami nad ludnością żydowską na świecie, zwłaszcza w Europie Wschodniej.
Istniały cztery sekcje: historyczna, filologiczna, ekonomiczno-statystyczna oraz
psychologii i wychowania. Zbierano, zabezpieczano i opracowywano materiały,
prowadzono badania nad językiem, kulturą i folklorem.

Gdy w maju 1926 roku Józef Piłsudski (1867-1935) przeprowadził w Polsce zamach

stanu, fala jawnego antysemityzmu opadła. Społeczność żydowska wiązała liczne
nadzieje z dojściem do władzy obozu sanacyjnego. Expose nowego rządu premiera
Kazimierza Bartela (1882-1941) zawierało wiele obietnic, jednakże nie zdołały one
zadowolić wszystkich stronnictw żydowskich. Rząd otwarcie popierał środowisko
ortodoksyjne, które w zamian popierało politykę rządu. Z tego powodu państwo uznało
wówczas żydowską szkołę elementarną (cheder).
Obóz narodowej demokracji został zepchnięty na margines przez sanacyjny reżim
Piłsudskiego.

W 1926 roku w Polsce utworzono śydowski Syndykat Dziennikarzy.

Od 1926 roku żydowska młodzieżowa organizacja Haszomer Hacair (Młody Strażnik)

ewoluowała w kierunku marksizmu.

W 1927 roku prezydent RP Ignacy Mościcki wydał rozporządzenie rozciągające

przepisy dotyczące gmin żydowskich na terenie całego państwa. Wedle niego śydzi w
Polsce

tworzyli

składający

się

z

gmin

Związek

Religijny

o

charakterze

publicznoprawnym. Do kompetencji gmin należały wszystkie sprawy związane z religią
żydowską, a dodatkowo społeczno-filantropijne i kulturalne.

W marcu 1928 roku odbyły się wybory do Sejmu II Rzeczpospolitej Polskiej. Blok

Mniejszości Narodowych zdobył wówczas 55 mandatów do Sejmu i 21 mandatów do
Senatu.

W 1928 roku w Warszawie otworzono Instytut Nauk Judaistycznych. Jednym z

pracowników Instytutu był wybitny żydowski historyk Izaak Schipper (1884-1943).
Badał on dzieje gospodarcze śydów. W 1930 roku wydał czterotomowe opracowanie
"Jidysze geszichte...", ukazujące rolę ludności żydowskiej w rozwoju form kredytu,
handlu, cyrkulacji kruszców w Europie. Napisał także "Studia nad stosunkami
gospodarczymi śydów w Polsce podczas średniowiecza" i "Dzieje handlu żydowskiego
na ziemiach polskich".

24 czerwca 1930 roku rabin Meir Shapiro otworzył w Lublinie Szkołę Talmudyczną -

Jesziwę Mędrców Lublina (Jeshivat Chachmei - Hakhmei). Budynek szkolny miał siedem
pięter i stu dwadzieścia sal wykładowych. Biblioteka liczyła 40 tysięcy książek.

Przed wyborami do Sejmu II RP, które odbyły się w sierpniu 1930 roku, nie doszło do

zorganizowania Bloku Mniejszości Narodowych. Poszczególne partie żydowskie
wystawiały samodzielnie własne listy wyborcze.
Do Sejmu II RP weszli między innymi: Henryk Rosmarin (1882-1955), rabin Aron
Lewin (1879-1941), Emil Sommerstein (1883-1957) i rabin Abraham Ozjasz Thon
(1870-1936). Senatorem został inżynier Adam Czerniaków (1880-1942), który był
działaczem żydowskich związków rzemieślniczych i radnym miasta stołecznego
Warszawy.

W 1931 roku rząd polski ustawą ostatecznie zniósł wszystkie akty dyskryminujące

śydów w Polsce. Było to najważniejsze osiągnięcie w regulowaniu sytuacji społeczności
żydowskiej w Polsce w okresie sprawowania rządów w Belwederze przez marszałka
Piłsudskiego.

Spis powszechny z 1931 roku, przeprowadzony po raz pierwszy na terenie całego

państwa, wykazał, że w Polsce żyje 3.113.933 śydów, co stanowiło 9,8% ludności
całego kraju (Mały Rocznik Statystyczny, 1938). Warto podkreślić, że przyrost
naturalny ludności żydowskiej systematycznie spadał w okresie międzywojennym. W
miastach mieszkało 76,4% z nich. Z uprawy roli utrzymywało się zaledwie 4% polskich
śydów, w większości na Kresach Wschodnich. Nieliczni byli właścicielami majątków
ziemskich. Około 33% śydów utrzymywało się z handlu, w większości detalicznego i
domokrążnego. Niewielu trudniło się handlem hurtowym. Około 33% śydów trudniło się
rzemiosłem. śydami było 55% polskich krawców, 45% szewców i 51% zatrudnionych w
rzemiosłach

spożywczych.

śydzi

pracowali

najczęściej

w

małych

zakładach

rzemieślniczych i produkcyjnych. Niemal połowę stanowili wśród nich samodzielni nie
zatrudniający najemnej siły roboczej. Stosunkowo wielu pracowało w zawodach
wolnych. Bezrobocie wśród śydów sięgało 10%. Nieliczni śydzi pracowali w przemyśle
ciężkim i górnictwie, najczęściej w przemyśle odzieżowym i spożywczym. Nieprzychylna
im polityka kadrowa w służbach państwowych spowodowała, że zaledwie 2,6% śydów
pracowało w administracji państwowej.

Page 5 of 8

Zydzi w Polsce/II Rzeczpospolita (1918-1939)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_rzeczypospolita.html

W 1931 roku rozporządzenie państwowe ustaliło podstawę wymiaru opodatkowania

w gminach żydowskich. Ta ingerencja państwa w wewnętrzne sprawy żydowskie
okazała się niebezpieczna dla finansowych podstaw gmin. Liczne protesty
spowodowały, że ostatecznie nie zostało ono wcielone w życie dzięki stopniowemu
przedłużaniu okresu vacatio legis.

W 1931 roku nastąpił rozłam wewnętrzny w Organizacji Syjonistycznej w Polsce.

Powstały w niej dwa zasadnicze nurty.
Najsilniejsze wpływy posiadał nurt umiarkowany, reprezentowany przez Et Liwnot
(Czas Budować), który stawiał sobie za cel stworzenie większości żydowskiej w
Palestynie. W Polsce zajmował ugodowe stanowisko wobec rządu. Posiadał największe
wpływy w Małopolsce.
Radykalni syjoniści utworzyli Al ha-Miszmar (Na Straży), który dążył do rozwinięcia
szerokiej akcji na rzecz budowy państwa żydowskiego w Palestynie. W Polsce
znajdowali się w zdecydowanej opozycji względem rządu. Największe wpływy posiadali
w byłej Kongresówce. Na czele tej frakcji stał Icchak Grünbaum (1879-1970). Popierał
go między innymi Maskymilian A. Hortglas (1883-1953).

W pierwszej połowie lat 30-tych nastąpił najbujniejszy rozwój literatury żydowskiej w

Polsce. W 1933 roku zostały ogłoszone manifesty literackie (R. Brandstaetter, M.
Szymel, A. Madler) i odbyła się szeroka dyskusja nad charakterem twórczości polsko-
żydowskiej, jej miejscem w zmieniającej się kulturze żydowskiej oraz rolą polszczyzny
w żydowskim życiu.
Maurycy Szymel (1903-1942) uznawał za żydowskie piśmiennictwo zarówno jidysz,
jak i polskie. Jego twórczość z tego okresu to głównie liryka. Na liryce koncentrowali się
również Roman Brandstaetter (1906-1987), Mordechaj Gebirtigs (1877-1942), S.
Pomer i A. Eker. Znacznie skromniejszy był dorobek prozatorski. Były to głównie
edukacyjne powieści syjonistyczne: J. Appenszlak, B. Zimmermann, A. Madler).
Dominowały tematy z życia społeczności żydowskiej, w tym także problemy
tradycyjnego wschodnioeuropejskiego stylu życia śydów, kwestie syjonizmu i
Palestyny. Jednak najsłynniejszymi żydowskimi pisarzami byli: Uri Cwi Grinberg (1896-
1981), Perec Markisz (1885-1952), Israel Joszua Singer (1893-1944) i Isaac Bashevis
Singer (1904-1991).
Krytykę literacką uprawiali między innymi: Ch. Löw (L. Przemski), I. Berman oraz W.
Fallek.
W 1933 roku w Warszawie zaczęło ukazywać się żydowskie czasopismo literackie
"Opinia" (do 1935 r.).

W latach 30-tych nastąpiło zbliżenie Światowej Syjonistycznej Partii Pracy

"Hitachdut"

z

śydowską

Socjaldemokratyczną

Partią

Robotniczą

"Robotnicy

Syjonu" (Poalej Syjon). W 1933 roku z części Hitachdut powstała we wschodniej Galicji
Zjednoczona Partia Syjonistyczno-Socjalistyczna.

W latach 1933-1936 nastąpił wzrost antysemickiej nienawiści w Polsce. Wynikało to

w przeważającej mierze z radykalizacji poglądów przez obóz endecji, który coraz
śmielej głosił faszystowskie hasła przeciwko śydom. W tym okresie w Polsce doszło do
1.289 poranień śydów.

W maju 1934 roku w wyniku kryzysu w obozie Narodowej Demokracji powstała

polska radykalna organizacja polityczna Obóz Narodowo-Radykalny (ONR). Program,
biorąc pod uwagę nastroje młodzieży, posługiwał się demagogią społeczną i radykalną
frazeologią, głosił solidaryzm klasowy, antysemityzm, upaństwowienie kapitału
zagranicznego i żydowskiego oraz przedsiębiorstw użyteczności publicznej w myśl
wzorów faszystowskich, przy zachowaniu własności prywatnej. ONR był popularny
głównie wśród części młodzieży akademickiej i drobnomieszczańskiej. Organizował
między innymi bojkot ekonomiczny śydów, napady na wiece i lokale robotnicze. Za
swoją radykalną działalność został w lipcu 1934 roku rozwiązany przez władze,
jednakże kontynuował działalność nielegalnie. W wyniku podziału podzielił się na
faszystowską organizację Falangę działającą głównie na wyższych uczelniach i grupę
A.B.C., której legalną organizacją był Narodowy Związek Polskiej Młodzieży Radykalnej.

W 1935 roku w Warszawie zaczęło ukazywać się żydowskie czasopismo literackie

"Nasza Opinia". Związany z nim był poeta Maurycy Szymel (1903-1942), tworzący w
języku polskim i jidysz.

Gdy w 1935 roku zmarł Józef Piłsudski, sanacja była zmuszona szukać porozumienia

z Narodową Demokracją i innymi skrajnie prawicowymi partiami. Wiele z nich było
skrajnie antyżydowskimi. Wspólnym elementem porozumienia politycznego stała się
ideologia antysemicka. Koła endeckie coraz szybciej rozkręcały spiralę nastrojów
antyżydowskich, które znajdowały swój wyraz w bojkocie gospodarczym.
Kościół Rzymsko-Katolicki w Polsce aktywnie poparł antysemicką politykę obozu
endeckiego. Razem z rządem i Narodową Demokracją, kler katolicki nazywał śydów
jako elementy "obce", uciążliwe dla gospodarki i nie wartościowe z moralnego punktu
widzenia. Listy pasterskie i wypowiedzi hierarchów kościelnych (w tym prymasa
kardynała Augusta Hlonda oraz arcybiskupów Aleksandra Krakowskiego i Adama
Sapiechy) wskazywały, że śydzi sami prowokują akty przemocy, których następnie

Page 6 of 8

Zydzi w Polsce/II Rzeczpospolita (1918-1939)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_rzeczypospolita.html

padają ofiarami. Próby interwencji grupy rabinów u arcybiskupa Krakowskiego i

apelów prasy żydowskiej do kleru katolickiego zakończyły się nowymi pomównieniami.

W 1935 roku pod presją antysemityzmu przystąpiono do organizacji Komitetu Gmin

(Waad ha-Kehilot), w którym miało być reprezentowanych około 140 największych
gmin w kraju. Ostatecznie do wyłonienia jednolitej ich reprezentacji nie doszło. W
woym czasie w Polsce było 81 dużych gmin żydowskich i 737 małych.

W 1936 roku w Polsce powstała Nowa Organizacja Syjonistyczna (istniejąca w

Wiedniu od 1935 r.). Organizację założyli radykalni rewizjoniści-syjoniści. Za cel
stawiali sobie utworzenie państwa żydowskiego w Palestynie po obu stronach Jordanu
przez masową imigrację śydów i walkę zbrojną przeciw Arabom oraz administracji
brytysjkiej. Posiadali oni duże wpływy wśród radykalnej młodzieży żydowskiej. Założyli
dwie młodzieżowe formacje paramilitarne: Brit Trumpeldor-Betar (założona przez W.
śabotyńskiego) i Brit Naszim Leumijot (kobieca). Głównymi działaczami byli między
innymi: Włodzimierz śabotyński (1880-1940), J. Bader, J. Klarman, A. Propes, J.
Schechtman, J. Szofman. Organem prasowym w Polsce był "Unzer Wełt".

9 marca 1936 roku doszło do pogromu śydów w Przytyku.

W marcu 1936 roku przez liczne miasta w Polsce przeszły masowe demonstracje
protestujące przeciwko antysemickiej przemocy.

4 czerwca 1936 roku premier Felicjan Sławoj-Składkowski (1885-1962) ogłosił w

Polsce

"ekonomiczną

wojnę"

przeciwko

śydom.

Składkowski

był

wcześniej

współpracownikiem Piłsudskiego i jednym ze współtwórców polityki sanacji w Polsce.
Edward Rydz-Śmigły (1886-1941) wprowadził na uniwersytetach segregację klasową
śydów.

Oficjalny raport MSW informował, że w czwartym kwartale 1936 roku doszło w Polsce

do 640 napadów na śydów (w tym 13 zabójstw i 14 ciężkich poranień) oraz 1.492
wypadków wybicia szyb w mieszkaniach i przedsiębiorstwach żydowskich.

W 1936 roku w centralnych władzach Komunistycznej Partii Polski, na 15 osób, było

8 śydów i 7 Polaków. Na 15 sekretarzy komitetów okręgowych, 8 było pochodzenia
żydowskiego, a 7 polskiego. W "aktywie centralnym" było 53% śydów. Równie wysoki
był udział śydów w strukturach terenowych KPP. W okręgu radomskim w 1932 roku
śydzi stanowili 37%, w okręgu kieleckim ponad 54%. W strukturach młodzieżowych w
sierpniu 1930 roku w skali całego kraju śydzi stanowili 80%.

7 stycznia 1937 roku przywódca polskiej partii Obozu Narodowo-Radykalnego,

Bolesław Piasecki (1915-1979), wezwał do poparcia nazizmu i wygnania śydów z
Polski.

W latach 1937-38 Władysław śabotyński (1880-1940) prowadził negocjacje z rządem

polskim, uzyskując możliwość szkolenia członków młodzieżowej żydowskiej organizacji
paramilitarnej Brit Trumpeldor-Betar w Polsce. W ten sposób szykował on oddziały
żydowskie do walki z Arabami w Palestynie. Jednocześnie śabotyński kupował w Polsce
broń i organizował przemyt do Palestyny.

7 października 1937 roku w Polsce powstała antysemicka partia Obóz Zjednoczenia

Narodowego (OZN, w skrócie Ozon). Założycielami byli: poseł Adam Koc (1891-1969),
prezydent RP Ignacy Mościcki (1867-1946) i minister obrony marszałek Edward Rydz-
Śmigły (1886-1941). Partia głosiła hasła skupienia społeczeństwa polskiego wokół armii
i marszałka Rydza-Śmigłego. Ozon miał strukturę opartą na wzorach organizacji
totalitarnych. Organizowano bojkoty oraz pogromy ludności żydowskiej. Nawiązała
współpracę z Obozem Zjednoczenia Narodowego.
Rząd polski zezwolił na tzw. "polonizację gospodarki", realizowaną środkami bojkotu
ze strony oficjalnych instytucji i Kościoła Rzymsko-Katolickiego.

W 1937 roku w związku z napadami bojówek nacjonalistycznych na studentów

żydowskich minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego zezwolił rektorom na
wydawanie zarządzeń porządkowych. Przyjęły one formę wydzielania miejsc dla śydów
w salach wykładowych, czyli tak zwanego getta ławkowego.
20 października 1937 roku w wyniku antysemickiej studenckiej awantury, w salach
wykładowych Uniwersytetu Warszawskiego utworzono tzw. getto ławkowe. W roku
akademickim 1938/1939 liczba studentów żydowskich spadla z 25% do 8%.

25 marca 1938 roku Sejm II Rzeczpospolitej Polskiej wprowadził ograniczenia

rytualnego uboju zwierząt praktykowanego przez śydów. Zakaz miał obowiązywać od
1940 roku.

W 1938 roku studenci Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie przyjęli rezolucję

domagającą się wprowadzenia na uczelni całkowitego niedopuszczania do studiów
śydów, tzw. numerus nullus.

Page 7 of 8

Zydzi w Polsce/II Rzeczpospolita (1918-1939)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_rzeczypospolita.html

W 1938 roku Obóz Zjednoczenia Narodowego wystosował deklarację uznającą

śydów za czynnik osłabiający "rozwój polskich sił narodowych i państwowych".
Poszukiwano możliwości wysiedlenia ich z terytorium Polski i osiedlenia na przykład na
Madagaskarze.

Jesienią 1938 roku po zajęciu przez armię niemiecką Austrii, rząd polski pozbawił

obywatelstwa ponad 20 tysięcy polskich śydów mieszkających w Austrii. W ten sposób
nie mieli oni możliwości powrotu do Polski, a ich wartościowy majątek przeszedł w
posiadanie państwa polskiego.

3 listopada 1938 roku Niemcy deportowali do Polski około 18 tysięcy śydów

polskich, którzy do tej pory zamieszkiwali w III Rzeszy. Rząd polski wyraził zgodę na
przyjęcie zaledwie niewielkiej ich części, po czym nakazał zamknięcie granicy.
Następnie, w odwecie rozpoczęto deportację śydów niemieckich z Polski do III Rzeszy.
Natychmiast trafiali oni do hitlerowskich obozów koncentracyjnych.

Na początku 1939 roku rząd polski po negocjacjach z Niemcami, wyraził zgodę na

przyjęcie polskich śydów, których naziści deportowali z III Rzeszy.

W 1939 roku w Polsce żyło 3,5 miliona śydów, czyli 10% ogółu ludności, w tym w

Warszawie 380 tysięcy. śydzi stanowili 31% mieszkańców Warszawy, 32% Lwowa,
43% Białegostoku. W małych miasteczkach (sztetlach) śydzi stanowili często ponad
50% mieszkańców. Było to największe skupisko śydów w ówczesnej Europie i drugie
co do wielkości na świecie - po USA. Polscy śydzi majątek swój szacowali na 10
miliardów złotych, udział w handlu na 52%, w przemyśle i rzemiośle na 42%, do
budżetu państwa wpłacali 28% wszystkich wpływów. Wśród lekarzy 33,5% to byli
śydzi, adwokatów 53%. Na 103 teatry było 15 żydowskich. śydzi wydawali 160
tytułów gazet i czasopism o dziennym nakładzie 790 tysięcy egzemplarzy.

Copyright ©2005-2007 by

Gedeon

Izrael

Kultura

Historia

Turystyka

Pomoc duchowa

śydzi w Polsce

Czasy i Fakty

Page 8 of 8

Zydzi w Polsce/II Rzeczpospolita (1918-1939)

2008-04-19

http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_rzeczypospolita.html