1) KALENDARIUM ŻYCIA I TWÓRCZOŚCI ZBIGNIEWA HERBERTA.

1924 -1939

•

Urodził się 29 października 1924 we Lwowie, był synem Marii z domu Kaniak i Bolesława Herberta,
prawnika, profesora ekonomii, dyrektora banku.

•

rozpoczął naukę w gimnazjum im. Kazimierza Wielkiego.

1939 - 1944

•

Lwów. Kontynuował naukę na tajnych kompletach, zdał maturę w 1943.

•

Studiował polonistykę na konspiracyjnym Uniwersytecie Jana Kazimierza.

•

Należał do Armii Krajowej, ukończył tajną szkołę podchorążych (1942).

•

Pracował zarobkowo jako karmiciel wszy w produkującym szczepionki przeciwtyfusowe instytucie prof.
Weigla; zajmował się handlem.

•

Napisał pierwsze utwory literackie.

1944 - 1948

•

Przed powtórnym wkroczeniem Armii Czerwonej do Lwowa (1944) wyjechał do Krakowa. Po
zakończeniu wojny podjął studia na Akademii Sztuk Pięknych (1945) oraz Wydziale Prawa UJ.
Uczęszczał na wykłady z filozofii. Studiował w Akademii Handlowej, uzyskując stopień magistra
ekonomii (1947).

1948 - 1949

•

Przebywał w Sopocie i Toruniu. Kontynuował studia filozoficzne (u prof. H. Elzenberga) i prawnicze na
Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu.

•

W 1949 uzyskał tytuł magistra praw.

•

Pracował w redakcji "Przeglądu Kupieckiego" w Gdańsku, w gdańskim radiu oraz w Banku Polskim.

•

Pierwsze publikacje w "Tygodniku Wybrzeża" (pięć felietonów w cyklu "Poetyka dla laików") i w
"Arkonie".

•

W 1948 wstąpił jako członek - kandydat do Oddziału Gdańskiego Związku Literatów Polskich, w tym
samym roku odszedł ze Związku.

•

Zaczął współpracę z dziennikiem "Słowo powszechne" (1949), w którym drukował recenzje, a w latach
1950 - 1951 felietony pt. "Katarynki".

1950

•

Od 1950 mieszkał w Warszawie, gdzie studiował filozofię na UW.

•

Odrzucił propozycję pracy w PAX-owskim liceum. Po eksmisji z sublokatorskiego pokoju przeniósł się
do Brwinowa.

•

zadebiutował w tygodniku "Dziś i jutro". gdzie ogłosił wiersze Napis, Pożegnanie września, Złoty środek.
Z pismem tym stale współpracował do 1953, publikując także pod pseudonimami: Patryk (krótkie eseje
w 1950 - 1951) oraz Stefan Martha (recenzje plastyczne i literackie 1952 - 1953). W latach 1950 - 1953
prowadził w "Tygodniku Powszechnym" dział Bez ogródek , a w 1952 w "Przeglądzie Powszechnym"
ogłaszał recenzje pod pseudonimem Bolesław Hertyński.

1950 - 1988

•

pracował zarobkowo - kolejno - w charakterze ekspedienta w sklepie, kalkulatora i chronometrażysty w
Nauczycielskiej Spółdzielni Pracy "Wspólna Sprawa", ekonomisty- projektanta w Biurze Studiów i
Projektów Przemysłu Torfowego, kierownika administracyjnego w Związku Kompozytorów Polskich
(1956).

•

W 1955 nawiązał współpracę z miesięcznikiem "Twórczość" (do 1965) oraz w 1956 ponownie z
"Tygodnikiem Powszechnym".

•

Od 1955 był członkiem Związku Literatów Polskich (do rozwiązania Związku w 1983).

•

W 1958 podróżował po Francji, Anglii i Włoszech.

•

W 1965/1966 był kierownikiem literackim Teatru im. Juliusza Osterwy w Gorzowie Wielkopolskim.

•

1965-1968 należał do zespołu redakcyjnego miesięcznika "Poezja"

•

1965-1971 podróżował po Francji, RFN, Grecji i Ameryce Północnej, wygłaszał liczne odczyty, m. in. w
latach 1969-1970 wykładał jako visiting professor na uniwersytecie w Los Angeles.

•

W 1968 ożenił się z Katarzyną Dzieduszycką.

•

W 1972 wstąpił do Polskiego Pen Clubu (zrezygnował z członkostwa w 1991).

•

W 1974 prowadził zajęcia na Uniwersytecie Gdańskim.

•

W grudniu 1975 należał do sygnatariuszy Memoriału 59, wyrażającego protest przeciwko projektowanym
zmianom w Konstytucji PRL.

•

Od 1975 przebywał w Austrii, RFN i Włoszech.

•

Po powrocie do kraju w 1981 wszedł w skład redakcji wydawanego poza cenzurą pisma "Zapis".
Uczestniczył w ruchu związanym z NSZZ "Solidarność".

•

W 1986 wyjechał do Francji, zamieszkał w Paryżu.

•

w 1989 został członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.

•

1990-1991 należał do rady redakcyjnej pisma "Nagłos".

•

Wystosował list otwarty do prezydenta USA George'a Busha, protestując przeciw obojętności na los
Kurdów.

•

W 1992 wrócił do Polski i zamieszkał w Warszawie.

•

Podpisał oświadczenie redakcji "Arki" w sprawie dekomunizacji .

•

Na Uniwersytecie Łódzkim w 1992 odbyła się sesja naukowa poświęcona twórczości Zbigniewa
Herberta.

•

Uprawiał publicystykę polityczną, współpracując z "Tygodnikiem Solidarność".

•

28 lipca 1998 zmarł po długiej chorobie.

Twórczość (wybrane pozycje):
 Struna światła [wiersze] 1956
 Jaskinia filozofów [dramat w trzech aktach] 1956
 Hermes, pies i gwiazda [ wiersze i proza poetycka] 1957
 Drugi pokój [słuchowisko] 1958
 Rekonstrukcja poety [utwór dramatyczny] 1960
 Lalek. Sztuka na głosy.
 Studium przedmiotu [wiersze] 1961
 Barbarzyńca w ogrodzie [eseje] 1962
 Napis [wiersze] 1969
 Listy naszych czytelników. Słuchowisko 1972
 Pan Cogito [wiersze] 1974
 18 wierszy [ wiersze :) ] 1983
 Raport z oblężonego Miasta i inne wiersze. 1983
 Elegia na odejście [wiersze] 1990
 Rovigo [wiersze] 1992
 Martwa natura z wędzidłem [eseje] 1993
 Epilog burzy [wiersze] 1998
 89 wierszy [wiersze] 1998.

2) KLASYCYZM HERBERTA
( na podstawie: Andrzej Kaliszewski, Zbigniew Herbert)
Motywy czerpane z historii i kultury antycznej zajmują w pisarstwie Herberta poczesne miejsce. Główny nurt
jego twórczości to zbudowany na mitach kod, którym pisarz przemawia o sprawach uniwersalnych, ale także o
współczesnym mu czasie i wydarzeniach. To, jak i racjonalne podejście do tematu, poetyka dystansu, precyzją
skojarzeń i umiejętność budowania logicznych puent – czynią uprawnionym rozpatrywanie poezji autora Pana
Cogito w kontekście współczesnego klasycyzmu.

Cechy Herbertowskiego klasycyzmu najszerzej zostały przedstawione w książce Andrzeja Kaliszewskiego Gry
Pana Cogito, a także w jego rozprawie Liryka Herberta. Między klasycyzmem a poetyką faktu. Kaliszewski
wyodrębnił strategie stosowane przez poetę wobec mitu (do mitów zaliczając nie tylko archetypy i wielkie
opowieści, ale słynne postaci i dzieła sztuki). Owe strategie to:

•

demitologizacje - reinterpretacje (np. Do Apollina, Siódmy anioł, Mona Liza, Historia Minotaura),

•

glosy (np. Apollo i Marsjasz, Hakeldama, Tren Fortynbrasa, Ofiarowanie Ifigenii),

•

uwspółcześnienia (np. Próba rozwiązania mitologii, Brak węzła),

•

nieadekwatność stylu i języka (np. Sprawozdanie z raju, Jonasz, U wrót doliny),

•

transakcentacje (np. Tamaryszek, Męka Pańska).

Zagadnienie klasycyzmu Herberta pierwszy szerzej opisał Ryszard Przybylski, używając kategorii „klasycyzmu
tragicznego”, „demuzykalizacji świata”, szukania harmonii jako „zagubionej liry Orfeusza”.
Edward Balcerzan (Poezja polska w latach 1938-1965) wskazywał zaś na tzw. klasycyzm pół-prywatny Herberta,
osadzony na antynomiach: krytyki prostych uczuć a obrony prostych wzruszeń, „pastiszowych turniejów”
a unikania „śmietnika” awangardowej poezji, postawy arkadyjskiej, ale i barbarzyńskiej, pozycji mistrza
wyobraźni, ale i zarazem konsekwentnego moralisty.
Andrzej S. Kowalczyk określa klasycyzm Herberta jako „uwrażliwienie na wartości”, „spór z [...] tradycją”
Sam poeta w wywiadzie udzielonym „Polityce” (Jeśli masz drogi dwie...) mówił o
potrzebie tzw. „przezroczystości semantycznej”, a więc klasycznej prymarności prawdy,
jednoznaczności wypowiedzi.

Szereg wierszy poety nawiązuje wprost do zasad klasycyzmu oraz pochwały klasycznego rozumu: Klasyk,
Kołatka, Zasypiamy na słowach, Dlaczego klasycy, Pan Cogito i wyobraźnia, Do Ryszarda Krynickiego – List,
Zwierciadło wędruje po gościńcu; natomiast liryk Dlaczego klasycy zasługuje wręcz na miano Herbertowskiej
ars poetica, głosząc pochwałę uniwersalnego tematu, powściągania uczuć, stoickiej etyki:

[...]
jeśli tematem sztuki
będzie dzbanek rozbity
mała rozbita dusza
z wielkim żalem nad sobą
to co po nas zostanie
będzie jak płacz kochanków
w małym brudnym hotelu
kiedy świtają tapety
[...]

Także w Potędze smaku konceptem wiersza jest klasyczna kategoria piękna jako probierza wartości, narzędzia
poszukiwania prawdy.

Gdy w ostatnich trzech tomikach zaczyna poeta rozliczać się z życiem – przedmiotem refleksji staje się między
innymi klasyczne marzenie: jest peryfrazą niezrealizowanych czy może zbyt idealistycznych (wygórowanych?)
życiowych i artystycznych planów, które pochłonęła codzienność, egzystencjalny śmietnik; rozpad życia
fizycznego jest zarazem rozpadem klasycznego stylu:

[...]
życie moje
powinno zatoczyć koło
zamknąć się jak dobrze skomponowana sonata
a teraz widzę dokładnie
na moment przed codą
porwane akordy
źle zestawione kolory i słowa
jazgot dysonans
języki chaosu
[...]

[Brewiarz (Panie/ wiem że dni moje są policzone...), Epilog burzy, ]

[...]
pochłania mnie
bezmiar
przetykany czarnymi dziurami
filozofia trzeciej nad ranem
filozofia kaca
ergo New Age
[...]

(Telefon, Elegia na odejście, )

Co ciekawe, w ostatnich wierszach szansą odbudowy ładu, także spełnienia klasycznych marzeń staje się Bóg
chrześcijański, do którego poeta coraz częściej kieruje swe liryczne modlitwy:

Panie
obdarz mnie zdolnością układania zdań długich, których
linia jak zwykle od oddechu do oddechu wydaje
się linią rozpiętą jak wiszące mosty jak tęcza jak alfa i omega
oceanu
[…]
obdarz mnie siłą i zręcznością tych, którzy
budują zdania rozłożyste jak dąb pojemne
[…]
a także aby zdanie główne panowało pewnie nad podrzędnymi
kontrolowało ich bieg zawiły ale wyrazisty jak basso continuo
[...]

[Brewiarz (Panie/obdarz mnie zdolnością...), Epilog burzy]

Widoczna tęsknota za klasycznym porządkiem wyrażana jest też sygnalizowaniem czy naśladowaniem
tradycyjnych gatunków. Nie brak więc u Herberta quasi-hymnów, trenów, przypowieści, elegii, epigramatów,
ód – rzecz jasna przepuszczonych przez filtr postawangardowej dykcji. Widać też nostalgię za formami
zamkniętymi: pojawiają się nierzadko wersy toniczne a nawet sylabotoniczne, lubi poeta czasem wracać do
regularnej kwartyny czy tercyny.

Herbertowski klasycyzm nie odniósłby jednak takiego sukcesu, gdyby nie nowatorskie uwspółcześnianie go,
odświeżanie, poetyką faktu. I tak widoczne jest w ogromnym procencie tekstów ciążenie dykcji ku stylowi
dziennikarskiemu informacyjnemu, a nawet zamierzony wpływ stylu takich gatunków, jak reportaż, wywiad czy

sprawozdanie. Np.:

Właściwy pojedynek Apollona
Z Marsjaszem
(słuch absolutny
contra ogromna skala)
odbywa się pod wieczór
gdy jak już wiemy
sędziowie
przyznali zwycięstwo bogu

(Apollo i Marsjasz, Wiersze zebrane)

Oczekiwany
W wielkim napięciu
Turniej człowieka
Znak szczególny: nóż w zębach
Z potworem maszyny
Znak szczególny: olimpijski spokój
Skończył się zwycięstwem
Smoka
[…]

(Szachy, Epilog burzy, )

Narzuca się obecność w wielu tekstach: kolokwializmów, języka środowiskowego socjolektu, frazeologii
kolokwialnej, jak i terminologizacji, właściwej dla opisywanej dziedziny wiedzy, np.:

ptaszysko może dostać zawału serca ze strachu/ i na miejscu skonać

(Pica pica L., Epilog burzy)

potem były rzeczy wiadome

(Jonasz, Wiersze zebrane)

Czekali na efekt lawinowy i czy potem pójdzie po krzywej nakreślonej na kartce eteru
(Ojcowie gwiazdy, Wiersze zebrane)

Ma rację Mircea Eliade/ jesteśmy – mimo wszystko/ społeczeństwem zaawansowanym
(Pan Cogito o magii, Wiersze zebrane)

Częstym sposobem ukazywania problemów (etycznych, politycznych, historycznych) jest u Herberta budowanie
lirycznych masek bądź sylwetek (te ostatnie przypominają stylizację na takiż gatunek dziennikarski (prezentują
chronologicznie fakty, przytaczają „cudzy głos”, rekonstruują portret psychiczny postaci). Np.: Gauguin koniec,
Kaligula, Boski Klaudiusz, Beethoven, Pan Cogito z Marią Rasputin..., Mademoiselle Corday, Album Orwella).
Wyróżnikiem liryki Herberta jest też to, co nazwać można eseizacją: szeroki tok wypowiedzi, prezentacja
quasi- naukowej argumentacji, swoboda i lekkość wywodu, środki artystyczne obok specjalistycznych terminów.
To ta struktura wypowiedzi uczyniła tom Pan Cogito tak oryginalnym i porywającym. Niestety w ostatnich
tomach metoda ta przerodziła się w czasem nadmierną chyba dyskursywność i rozlewność. Np.: Izydora
Duncan, Mordercy królów, Podróż.

Herbertowski klasycyzm potwierdza żywotność podstawowych punktów tego ponadczasowego prądu (prymat
rozumu, dyskursywność, uniwersalny temat, przesłania moralne), ale też pokazuje rolę indywidualnego talentu w
ograniczaniu ekstremizmu awangardowej sztuki.

3) Na podstawie : J. Łukasiewicz, Poezja Zbigniewa Herberta.

Utwory poetyckie Zbigniewa Herberta są odrębne i wyraziste, mają własne podmioty liryczne. Obok nich, a
raczej ponad nimi, występuje mniej lub bardziej jawnie <<autor wewnętrzny>>, z reguły wyraźnie od podmiotu
wiersza odrębny, prowadzący z nim swoistą, zróżnicowaną grę.
W Herbercie widziano zazwyczaj poetę zanurzonego w przeszłości, piewcę śródziemnomorskiej kultury. A jest to
przecież poeta stale związany ze swą współczesnością, ze swoim miejscem w czasie i przestrzeni.

O Troi [ z tomu: Struna światła, pierwodruk: "Tygodnik Powszechny" 1952]

O Trojo Trojo
archeolog
przez palce twój przesypie popiół
a pożar większy od Iliady
na siedem strun -

za mało strun
potrzebny chór
lamentów morze
i łoskot gór
kamienny deszcz

- jak wyprowadzić
z ruin ludzi
jak wyprowadzić
z wierszy chór -

myśli poeta doskonały
jak soli słup
dostojnie niemy

- Pieśń ujdzie cało
Uszła cało
płomiennym skrzydłem
w czyste niebo

Nad ruinami wschodzi księżyc
O Trojo Trojo
Milczy miasto

Poeta walczy z własnym cieniem
Poeta krzyczy jak ptak w pustce

Księżyc powtarza swój krajobraz
łagodny metal w zgorzelisku

2

Szli wąwozami byłych ulic
jak przez czerwone morze zgliszcz

a wiatr podnosił pył czerwony
wiernie malował zachód miasta

Szli wąwozami byłych ulic
chuchali na czczo w zmarzły świt

mówili: przejdą długie lata
zanim tu stanie pierwszy dom

szli wąwozami byłych ulic
myśleli że odnajdą ślad

na harmonijce
gra kaleka
o wierzb warkoczach
o dziewczynie

poeta milczy
pada deszcz

•

analogia między ruinami Troi a zniszczoną Warszawą po 1944r., Homer a współczesny poeta,

•

archeolog, który odkopał Troję - Schliemann,

•

różna długość wersów - silna ekspresja, emocjonalne zaangażowanie,

•

połączenie wąwozu z morzem - odsyła do Biblii (Morze Czerwone rozstąpiło się przed uciekającymi i
zamknęło nad goniącymi - Szli wąwozami byłych ulic / jak przez czerwone morze zgliszcz - idzie się
wąwozem wśród fal),

•

natura wprowadzona jako porównanie czy jako przenośnia, bierze niejako we władanie i zarazem
utrudnia pejzaż zburzonego miasta. W gruzach Troi: Księżyc powtarza swój krajobraz / łagodny metal w
zgorzelisku. W zburzonej Warszawie: wiatr podnosił pył czerwony / wiernie malował zachód miasta.
Czerwony pył - rozbite cegły - realizm.

•

aluzja do najpopularniejszej melodii partyzanckiej Rozszumiały się wierzby płaczące. Poeta współczesny,
by przedstawić zniszczenie Warszawy, ma do wyboru takie środki wyrazu jak Homer - lira. Potrzebny
chór - pieśń musi jednak być tragiczna, ale to też nie wystarcza, więc odwołuje się do żywiołów, natury
lamentów morza / i łoskot gór / kamienny deszcz.

•

doskonały jak słup soli / dostojnie niemy - ironia wobec poety, który nie chce przyznać się, iż został

porażony, jest niezdolny do mówienia. Słup soli - odwołanie do żony Lota, która została zamieniona w
słup soli, gdy odwróciła się, by popatrzeć na płonącą Sodomę, złamała zakaz.

•

ironiczne, choć patetyczne zarazem, odwołanie do słynnego ustępu z Konrada Wallenroda. Pieśń uszła
cało z pożogi, ale uszła płomiennym skrzydłem / w czyste niebo. Poezja opuszcza naród, opuszcza poetę,
ratuje się sama bezradna wobec powstańczej tragedii. Elegijna opowieść o idących ruinami Warszawy,
zakończona obrazem kaleki grającego na harmonijce, zapewne ustnej.

•

poeta milczy / pada deszcz - prostota zdań, potas.

•

Najdłuższy utwór w tomie Struna światła . Odwołanie do antyku nie ma na celu tylko porównania Troi
do Warszawy. Ważne są także analogie. Patos odnajdywany w starożytnym dziedzictwie nie musi być
fałszywy. Wręcz przeciwnie, najczęściej jest on estetycznie i moralnie bardzo wartościowy. Antyk
umożliwia współczesnemu poecie stosowanie symboliki ognia i światła, jako prawdziwie
oczyszczających.

•

tom Struna światła był w równej mierze manifestem melancholijnej rezygnacji ze stoickiego ładu
wewnętrznego, przejawem ostrożnych flirtów z pitagoreizmem i skromnej ufności we franciszkanizm.

4) Artur Sandauer o klasycyzmie Herberta
Narzuca się pytanie, czym wytłumaczyć Herberta skłonności klasycystyczne. Epoka jest inna, doświadczenia -
inne. W 1939r. miał lat piętnaście, znajdował się w okresie dojrzewania. Kryzys wartości, który się w tym wieku
przeżywa, polegał dla niego - jak i dla rówieśników - na błyskawicznym przerzuceniu z pokoju dziecięcego
w świat łapanek i obozów [...] styl pokolenia jest jak najdalszy od klasycyzmu. Ton nadaje Różewicz, którego
pisarstwu towarzyszy ciągły wstyd, że - pisze. Słowem, poezja ta jest faktyczną - nie tylko zaś frazeologiczną -
odpowiedzią na nihilizm "zarażonych śmiercią", który po dziś dzień znajduje w naszej literaturze kontynuatorów.
Jednym z wyrazów tej reakcji jest "klasyczny tradycjonalizm" Herberta skojarzony w jakiś sposób z
Różewiczowską poetyką, jest to właśnie ofiarowana zdradzonemu - zdradzonemu przez nihilistów - światu róża.