ODRODZENIE I REFORMACJA W POLSCE, XX 1975

H en ry k W isner (W arszawa)

R e f o r m a c j a a k u l t u r a n a r o d o w a : L i t w a

W piśm iennictw ie naszym refo rm acja jaw i się często jak o proste p rze ­

ciw staw ienie zwycięskiego katolicyzm u. Jak o rozw iązanie altern aty w n e,

k tó re przeciw działając procesom n eg aty w n y m (m.in. elim inacji czynnika

narodow ego przez form y uniw ersalne), m im o porażek (Rzeczpospolita!)
w pływ ało na bieg w ydarzeń. H istoryk ro z p a tru ją c kw estię propagandy
w yznaniow ej zauważa, że „w raz z refo rm acją n a stęp u je w y d atn y rozwój
piśm iennictw a w językach n arodow ych” 1. L itu an ista, iż „reform acja poło­
żyła pow ażne zasługi dla narodow ej k u ltu ry litew skiej rozw ijając piśm ien­
nictw o w języ k u litew sk im ” 2, a zdanie to podzieli badaczka lite w s k a 3. P o ­

tw ierd zen iem przytoczonych sądów je s t w y k azy w any w zrost liczby szkół,

d ru k arn i, pojaw ienie się książek tłoczonych w jęz y k u narodow ym — litew ­
skim.

W śród trzyd ziestu druków w język u litew skim , k tó re ukazały się w w ie­

ku XV I (1547— 1600), nie było in n y ch niż o ch a ra k te rz e w yznaniow ym
(w yjątkiem rozporządzenie m argrabiego Jerzego F ry d e ry k a z roku 1589;

ak ta z ro k u 1578 p o d trzy m u jąc p ro te sta n ty zm w podległych m u P ru sach
K siążęcych z kw estią w yznaniow ą w pew nym stopniu się łą c z y ły )4. W ięk ­
szość, choć nie w szystkie (M. Dauksza!), w yw odziła się z k ręg u refo rm a ­

torskiego i nosiła c h a ra k te r n iejako użytkow y. Były to zbiory m odlitw ,

pieśni, w y k ład katechizm u... B rak zupełnie lite ra tu ry polem icznej, ale ró w ­
nież i przeciw działania stro ny katolickiej. B ędący w Polsce u schyłku lat

1 M. K o s m a n , Reformacja i kontrreformacja w Wielkim Księstwie Litewskim

w świetle propagandy wyznaniowej. Wrocław 1973, s. 8.

2 J. O c h m a ń s k i , Historia Litwy, Wrocław 1967, s. 115.
3 I. L u k š a i t è , Lietuviu kalba reformaciniame judèjime XVII a., Vilnius 1970,

„Acta Historica Lituanica”, t. V. Autorka uważa, że jakkolwiek motorem poczynań
działaczy reformacyjnych były względy wyznaniowe, to jednak, obiektywnie, przy­
czyniali się oni do tworzenia narodowej kultury litewskiej.

4 Dane o piśmiennictwie litewskim pochodzą z: Knygos lietuviu kalba, t. 1.

1547—1861, Vilnius 1969, passim; Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku,

z. 5: Wielkie Księstwo Litewskie, oprac. A. Kawecka-Gryczowa oraz K. Korotajowa
i W. Krajewski, Wrocław 1959, passim.

http://rcin.org.pl

70

HENRYK WISNER

sześćdziesiątych w ieku XVI nu n cju sz papieski Ju liu sz R uggieri zauw ażył
w sw ym spraw ozdaniu (1570?), „że dotąd n ik t nim [językiem litew skim ]
jeszcze nie p isał” 5. Nie odpow iadało to praw dzie, niem niej jed n ak rzeczy­
wiście znajom ość (dostępność) w ydaw nictw litew sk ich b y ła ograniczona.
J a k się w ydaje, stan ten w y n ik ał z dw u względów , zresztą pozostających

w różnym do siebie stosunku. P odstaw ow ym był już z założenia pom ocniczy

c h a ra k te r pierw szych lithuaniców . Obie strony, p ro testan ck a i katolicka,

uw ażały je za w sparcie udzielone d u chow ieństw u w ich p rac y w śród ludu.

Z m iana n astęp u je n a przełom ie la t d w udziestych X V II w ieku, gdy u kazu­
ją się prace K onstantego S z y r w i d a : Dictio n arium triu m lin quarum
in usum studiosae iu v en tu tis (1629) i Clavis linquae L ituanicae (1630).

Czynnik drugi, to b rak język a ogólnolitewskiego, w ty m i literackiego.
W spom niany n uncjusz Ju liu sz R uggieri pisał, „iż cztery język i — litew ski,
żm udzki, pru sk i i in fla n c k i—z b liż o n e i porów nane, są w istocie jed n y m

językiem , choć z w ielu względów różnią się m iędzy sob ą” 6. K om entarz

M ikołaja D aukszy (M ikalojus Daukša) do II w ydania tłum aczonego p rze­

zeń katechizm u Ja k u b a L edesm y stanow i w y raźn y obraz trudności, na ja ­
kie napotykano decydując się na korzystanie z któregoś z nich: „Doszły

uszu m oich słowa niejednego, co mówi: »nie rozum iem k atechizm u p rze­

tłum aczonego przez ks. JM D aukszę, kan on ika żm udzkiego, boć tłum aczył
on go po żm udzku« i proszono m nie, abym go na litew ski p rzeło żył” 7. Rzecz

in teresu jąca, iż po stęp ujący w L itw ie w zrost liczby książek litew skich, na

p rzestrzen i lat d w u stu (1547— 1750) odbyw a się jak b y niezależnie od słab­

nięcia obozu dysydenckiego. Co w ięcej, w konsekw entnie p rotestanckich
P ru sach K siążęcych obserw ow ać m ożna trw a ją c y przez cały w iek XVII

reg res (zob. ta b e lk a ) s.

L a t a

Miejsce wydania

Ogółem

WKsL

Prusy Książęce

inne

1547—1600

8

22

—

30

1601—1650

14

6

1

21

1651—1700

17

16

1

34

1701—1750

28

111

7

146

1751—1800

142

124

2

268

P rzytoczone dane, m im o pozorną paradoksalność tw ierdzenia, nie p rze­

sądzają jeszcze ani roli, ani znaczenia, jak ie refo rm acja odegrała w dzie­

jach piśm iennictw a litew skiego. W ty m celu konieczne jest prześledzenie

5 J. Gin t e l , Cudzoziemcy o Polsce. Relacje i opinie, t. 1, Kraków 1971, s. 141.

8 Ibidem, s. 142.
7 J. L e d e s m a , Kathechismas, arba Mokslas kiekvienam krikszczionii priva-

lus, paraszitas per..., Wilniui 1595.

8 Knygos lietuviu kalba, s. XII.

http://rcin.org.pl

REFORMACJA A KULTURA NARODOWA: LITWA

71

dróg rozw oju społeczeństw a W ielkiego K sięstw a Litew skiego ze szczegól­

nym zw róceniem uw agi na m om enty zw rotne. Z astanow ienie się n ad kie­
ru n k am i i form am i działania ru ch u reform acyjnego, określenie m iejsca, j a ­
kie zajm ow ała w całokształcie jego oddziaływ ania litew skość, a raczej
obiektyw ne konsekw encje p odjętych poczynań.

B adania prow adzone przez M arcelego K osm ana w ykazały, że refo rm a ­

cja w W ielkim K sięstw ie Litew skim zasadniczo różniła się od zachodnioeu­
ropejskiej, a naw et polskiej. W przeciw ieństw ie do tam ty ch, nie odgryw ały
tu pow ażniejszej roli czynniki tak w ażkie, jak społeczno-gospodarczy czy
naw et ideologiczny. ,,Panow ie zwrócili się k u refo rm acji nie ty le z powodu
k o n flik tu z kościołem, ile dlatego, że w yznania p ro testanckie były dla nich
i dla p a ń stw a bardziej k o rzy stn e” 9. Pow odow ało to, że reform acja litew s­
k a była skierow ana zarów no przeciw ko słabem u tu ta j kościołowi kato lic­
kiem u, ja k i praw osław nem u. Ten ostatni przeżyw ał w praw dzie stagnację,
a n a w e t regres, niem niej n ap ó r elem entu ruskiego w m iastach, a także od­
działyw anie — skuteczne — na w ieś litew ską trw ało nadal.

R uch refo rm acyjn y , którego zaczątków w L itw ie doszukiw ać się n a ­

leży w połowie w ieku XVI (pierwszy zbór — Brześć n. Bugiem — 1553)

stanow ił tw ó r dość sztuczny. Pow stał z in spiracji m ożnow ładztw a litew s­
kiego, rozw ijał się pod jego osłoną i poprzez działalność ludzi po części
tu ta j obcych. „Pierw si hum aniści — K ulw ieć, R apagellanus, Je rz y z E j-
szyszek — byli Litw inam i... po roku 1553 dostrzegam y niem al w yłącznie
P o lak ów ” 10. Co w ięcej, działali oni w środow isku, któ re w pow ażnym
stopniu znajdow ało się pod w pływ em k u ltu ry polskiej.

W yraźnie dostrzegalna rozbieżność pom iędzy książką litew ską w ydaną

w K rólew cu i w L itw ie stanow i potw ierdzenie tezy o m ożnow ładczym —
in sp iro w a n y m —c h a ra k te r z e refo rm acji litew skiej.

Począw szy od w ieku XV szlachta W ielkiego K sięstw a przyjm ow ała nie

tylko p rzy w ileje w zorow ane na polskich, ale także obyczaje, język, k tó ry
w y p ierał litew ski z mowy potocznej, ruski zaś — z aktów urzędow ych.

C ytow any nuncjusz J. Ruggieri notow ał, że „kancelaria królew ska w L it­
w ie używ a w piśm ie języka ruskiego, rów nie ja k obyw atele, w yjąw szy
tych, któ rzy w olą pisać po p o lsk u ” 11. Młode pokolenie — przyn ajm niej
m ożnow ładcze — nie zapom inając o żyw ym w nim poczuciu odrębności
narodow ej — w a sp ekcie k u ltu ra ln y m uw ażać m ożna za spolonizowane.

10 m aja ro k u 1570, Mikołaj R adziw iłł Sierotka, obyw atel Rzeczypospolitej

i L itw in, pisał do brata, przyszłego biskupa krakow skiego i k ard ynała, J e ­

rzego R adziw iłła: „P rzysłał mi ksiądz Skarga książki, k tó re pisał F ran cis-
cus T u rria n u s co ntra V olanum , dedicovana część pierw sza księdzu b isk u ­

9 K o s m a n , op. cit., s. 39.
10 Ibidem, s. 56.
11 G i n t e l, op. cit., s. 141.

http://rcin.org.pl

72

HENRYK WISNER

powi w ileńskiem u [W alerian Protaszew icz], d ruga WM. W idziałem duo e r­
rata. P ierw sza m iast R adivilianum , tedy R adivilium , d ru g ie Polonum . N a­

uczże ich tam WM, aby gdy kom u chcą co dedikow ać, aby się pierw ej zwać
nauczyli, a potem aby jego nacji nie tłum ili. WM L itw in, nie Polak. Życz
WM narodow i swem u, aby też o nim w iedziano. Polacy m niem ają, że nad
nie nie masz, a L itw ę radzi by potłum ić. WM racz gentem suam w y w y ż­
szać, gdzie możesz. Nieboszczyk nasz ojciec [M ikołaj Radziw iłł Czarny]
bardzo się o to starał, aby e x tra natio n es także o Litw ie, jako i o Polsce
w iedziały [...] Pew ienem tego, że się tam WM nie Polakiem , ale L itw inem
zowiesz” 12.

Założenia pracy nie pozw alają n a analizę czynników , k tó re zdeterm in o­

w ały drogę rozw oju społeczeństw a litew skiego. Nie negując siły oddziały­
w ania i atrakcyjności polskiego w zorca k ultu raln eg o , sądzić m ożna, że
o jego akceptacji przesądziło p rzyjęcie go p rzez d ynastię panującą. Nie bez
znaczenia była jed n ak i podatność na obce w pływ y. N iegdyś języ k litew ski
m usiał ustąpić przed językiem pokonanej Rusi, w w ieku XVI zw yciężyła
k u ltu ra polska. Nie oznaczało to rozstrzygnięcia dylem atu : polska czy li­
tew ska! Raczej polska czy ruska, co w om aw ianym aspekcie m a znaczenie
o ty le ważkie, że w sp arte było zbieżnością granic etnicznych i w yznanio­

w ych (z w yłączeniem m iast). Nie sposób zbagatelizow ać fak tu , że pierw sze

książki w y d rukow ano w W ilnie cy rylicą (1525-A postoł; M alaja nabo ênaja

knižnica — d ru k a rn ia Fr. Skoryny). A także, że stało to się ponad pół w ie­

ku przed ukazaniem się na L itw ie druków w jęz y k u litew skim . P ierw szeń ­
stw o przypadło zresztą jezuickiem u (!), był nim C atechism us catholicorum
P io tra Canisiusa, k tó ry został w yd an y ponad trzydzieści la t po założeniu

zboru w Brześciu L it.13. W okresie, gdy do m inacja języka polskiego

w W ielkim K sięstw ie była faktem . Ju ż napisany w jęz y k u urzędow ym , tj.

zachodnim staroruskim , I S ta tu t Litew ski (1529) p rzetłum aczony został

tylko na łacinę, a następnie na języ k polski (1532). Na litew ski, nie uzn a­

w any w sądzie i k ancelarii, przekładać nie było potrzeby. W latach dzie­
w ięćdziesiątych XVI w ieku Mikołaj D auksza pisał w przedm ow ie do p rze ­

kładu postylli Ja k u b a W ujka (P ostilla catholicka... W ilno 1599, D ruk. A ka­

dem icka): ,,Sam nasz litew ski n aró d dla um iejętności języka polskiego

i w nim biegłości, do jakiego zaniedbania, opuszczenia i niem al odrzucenia
język swój w łasny przyw iódł, każdy snadnie widzi, lecz jak słusznie, nie

w iem kto pochw ali [...] Lecz to nie ty m um y słem m ówię, abym m iał ganić
biegłość i um iejętność postro nn y ch języków [...] zwłaszcza polskiego, k tó ry
nam przez ono m iłe zjednoczenie W X naszego ze sław ną K oroną Polską

12 B-ka PAN Kórnik, rkps 1341, nlb.
18

Pierwsza drukarnia ruska — Franciszek Skoryna, Wilno 1524—1525; różnowier-

cza — Bernard Wojewódka, Brześć Lit. 1553—1554; katolicka — radziwiłłowska, Wil­

no 1576—1586. Druk Canisiusa wydany został w drukarni różnowierczej Daniela z Łę­
czycy, w Wilnie w roku 1585; na język łotewski tłumaczył Erdman Tolgsdorf.

http://rcin.org.pl

R E F O R M A C J A A K U L T U R A N A R O D O W A : L IT W A

73

niemal przyrodzony jest, ale tylko ganię zaniedbanie a zbrzydzenie i nie­
mal odrzucenie języka naszego właśnie litewskiego”.

Z biegiem lat poczęła zanikać w społeczeństwie także i znajomość języ­

ka urzędowego. Szlachta podlaska już podczas sejm u 1565/1566 zwróciła
się do Zygmunta Augusta, by nie przysyłano jej instrukcji w języku, któ­
rego nie zna. W wieku XVII kłopotliwy nakaz omijano powszechnie pisząc
jedynie wstęp i zakończenie aktu (instrukcji) po rusku cyrylicą, właściwą
zaś treść po polsku alfabetem łacińskim. Podobnie przebiegały procesy asy-
m ilacyjne w miastach. Wydany w roku 1552 wilkierz wileński pisany był
po polsku, choć nie oznacza to wyłączności czy choćby dominacji w mieś­
cie tego języka: „wywołanie albo achtowanie ma być przez ławniki opo­
wiedziane po polsku i po litewsku i po rusku, aby wszyscy którzy słuchali,
rozumieli” 14. W połowie XVII wieku 53% akt miejskich w Wilnie sporzą­

dzano w języku polskim, 37% po łacinie, 10% w języku ruskim 15. Po roku

1737 zaprzestano w Wilnie wygłaszać kazania w języku litewskim, co łą­

czyć należy z sytuacją nie tyle może narodowościową, ile językową, jaka
istniała w mieście.

Na wsi język, k ultura polska (w Inflantach niemiecka) czyniły postępy

znikome, co miało dość wielorakie konsekwencje. Polskość a więc odręb­
ność kościoła sprzyjała utrzym yw aniu się dawnych wierzeń. Wejście

w arstw wyższych w krąg kultury polskiej, przy jednoczesnym odrzuceniu

jej przez masy ludności zależnej, w płynie ham ująco na tworzenie się na­

rodu litewskiego, a jednocześnie zdeterm inuje kształt społeczny ruchu od­
rodzenia narodowego Litwy w wieku XIX i XX. Wieś, zachowując trad y ­
cyjną strukturę, okazała się dość silna, by nie poddać się obcym (polskim)
wpływom kulturalnym . Tym bardziej obcym, że przynależnym wyższym
warstwom społeczeństwa. Cech tych nie posiadała natom iast — lub miała

je w daleko mniej kontrastowym stopniu — k ultu ra ruska przynależna jed­

nemu z narodów podległych książętom litewskim. I to narodów pokona­

nych! Jej sukcesy osłabiały jednak istniejące na wsi więzi, stąd też — częs­

to — w ślad za językiem i kulturą ruską szły język i k ultura polska.

Polonizacja (w sensie kulturalnym ) m agnaterii litewskiej już w połowie

w ieku XVI, a także znacznej części szlachty litewskiej, wspierana była
przez chęć utrzym ania związków politycznych z Koroną pierwszej, a insty­
tucjonalnego zbliżenia drugiej. To z kolei w zestawieniu z odgórnym nie­
jako charakterem ruchu reformacyjnego miało znamienne konsekwencje
dla przyjętych przezeń form działania. Mianowicie w odniesieniu do piś­
miennictwa, obok łaciny, za podstawowy został przyjęty — bo przyjęty być

m usiał — język polski. Jedną z przesłanek tego stanowiła narodowość,

14 S t. G ó r z y ń s k i , O b o w i ą z k i k u p c ó w w ś w i e t l e o p is a n ia o s k l a d z i e ć h i s t a ­

r y c h d ro g a c h k r ó l a Z y g m u n t a A u g u s t a z r o k u 1565, W a rs z a w a 1939, s. 27.

15 M. Ł o w m i a ń s k a , W i l n o p r z e d n a j a z d e m m o s k i e w s k i m z r o k u 1655, W il­

n o 1929, s. 84.

http://rcin.org.pl

74

HENRYK WISNER

a raczej krąg k u ltu ra ln y , z którego w yw odził się zw alczany w piśm ie p rz e ­

ciw nik ideowy. Wobec ówczesnej słabości in te le k tu a ln e j cerkw i praw o sław ­

nej było nim środow isko zw iązane z kościołem katolickim , ludzie, k tó rzy

atak o w ali — i m ogli być atakow ani — ty lk o w język u znanym szeroko spo­

łeczeństw u i ośrodkom in telek tu aln y m . W odniesieniu do K orony i L itw y

obok łaciny takim był język polski. Nie bez znaczenia by ła tu w spom niana

narodow ość działaczy reform acy jn ych , ale tak że i u p arcie podejm ow ane

w ysiłki stw orzenia kościoła ekum enicznego 16.

P rzesłan k a druga, to polonizacja w arstw y , k tó ra stanow iła zasadnicze

pole działania i w sparcie zarazem litew skiej reform acji. Słabość kościoła

katolickiego w L itw ie w iek u XVI, co było rów noznaczne ze słabością

ośw iaty, w ykluczała w zasadzie możność zw rócenia się — poprzez słowo
dru ko w ane — bezpośrednio do chłopa litew skiego. S tąd użytkow y c h a ra k ­

t e r nielicznych w y daw n ictw litew skich, potęgow any p rzez in d y fe ren ty z m

w yznaniow y chłopa litew skiego.

Zespolenie trzech elem entów — sztucznego początkow o c h a ra k te ru r u ­

chu, pozalitew skich p u n k tó w odniesienia (K rólewiec, k tó ry w w ieku XV I

był ośrodkiem piśm iennictw a polskiego, K orona, w ogóle E uropa zachod­
nia) oraz znacznej polonizacji k u ltu ra ln e j k ręg u m ogącego czynnie uczest­
niczyć w owej „przygodzie in te le k tu a ln e j” , ja k ą b yła reform acja, zd e te r­
m inow ał niekorzystne dla k u ltu ry litew skiej skutki. M ianowicie spotęgo­
w ał oddziaływ anie książki polskiej z K orony i nasilił jej pro d u k cję w L it­
w ie, a jednocześnie — ty m sam ym — zaham ow ał rozwój oryginalnej tw ó r­

czości litew skiej w języ k u litew skim . W płaszczyźnie państw ow ej sp rzy ­
jało to obiektyw nie pow stan iu jedności k u ltu ra ln e j, a w ięc i tw orzeniu się
n aro d u szlacheckiego Rzeczypospolitej. Polskość um acniała refo rm ację

(oraz k o n trrefo rm ację), ta z kolei rozszerzała zasięg i siłę jej oddziały­

wania.

Od pojaw ienia się refo rm acji n a ziem iach litew skich (połowa w ieku

XVI) do jej zasadniczej porażki (połowa XVII) ukazało się, w edług niepeł­
nych zapew ne obliczeń17, 51 książek litew skich. W ty m w sam ej L itw ie —
22, głównie przek łady p rac polskich bądź w y d aw nictw a o ch arak terze u n i­

w ersalnym , pozbawione cech narodow ych. Spośród 8 książek litew skich,

któ re w ydano w w ieku XVI (1585— 1600) w d ru k a rn ia c h znajd u jących się

w granicach W ielkiego K sięstw a, 4 to tłum aczenia bezpośrednio z polskiego

(Mikołaj Rej i Ja k u b W ujek), 1 — Polski z L itew skim katechizm M elchiora

P ietkiew icza i 3 tłum aczenia łacińskie (P iotr C anisius i J a k u b L e d e sm a )18.

16 M.in. Mikołaja Radziwiłła Czarnego — K o s m a n , op. cit., s. 55.

17 Nie zachował się żaden druk dla gimnazjum kiejdańskiego pochodzący z miejs­

cowej drukarni. W ogóle znany jest jeden, który opuścił tę typografię. Sądzić można,
że nie jest to wypadek odosobniony. ·

18 M. R e j, Postilla lietuwiszka... Wilniui 1600 druk. Jakuba Markowicza, dalis

1—3; J. W u je k , Postilla catholicka, Wilniui 1599, druk. Akademicka SJ; M. P i e t ­

http://rcin.org.pl

REFORMACJA A KULTURA NARODOWA: LITWA

75

W iększe znaczenie z racji swej oryginalności mieć m ogły w ydaw nictw a

królew ieckie — przede w szystkim M arty nasa M ažvydasa (7) i Jonasa B ret-

kunasa. Prow adzone nad dziejam i pro pag and y w yznaniow ej badania w y ­

k a z u ją jed n ak , że „n iek tó re p rzy n ajm n iej edycje królew ieckie, mało s ta ­

ran n ie przygotow ane, nie cieszyły się zbyt w ielkim zainteresow aniem

w środow isku polskim , dla którego b y ły przeznaczone. W ynikało to z fa k ­

tu, iż w spółpracow nicy H ohenzollerna nie zawsze znali odbiorców sw ych

u tw orów z Polski i L itw y ” 19. W rezultacie w y d aw nictw a litew skie, poza

w y ją tk a m i, nie tw orzy ły w świadom ości czytelników jakości zasadniczo

różnej, zdolnej do przeciw staw ienia się książce polskiej. Przeciw nie, z racji
zaw artego w niej ład u n k u polskości u łatw iały drogę oryginalnej tw órczoś­
ci ko ro nn ej, zresztą dom inującej rów nież liczebnie. Każdej książce litew s­
kiej odpow iadała w ielokrotność polskich w y dan ych w L itw ie bądź w K o­

ronie, a k tóre do L itw y dotarły.

W ydanie głównego dzieła refo rm acji lite w s k ie j— już w ro ku 1563 —

B iblii B rzeskiej czyli Radziw iłłowskiej, w łaśnie w języ k u polskim stanow i­
ło nie ty lko odbicie sta n u w zakresie k u ltu ry , jak i dom inow ał w środow is­
k u p o ten cjaln ych odbiorców. Oznaczało rów nież p rzekreślen ie narodow e­
go, odrębnego k u ltu ra ln ie litew skiego p ro g ram u działania. B e rn a rd W oje-
w ódko w d ru k a rn i brzeskiej (1553— 1554) „w ydaw ał najpo pu larn iejsze
i n ajp rzy stęp n iejsze pisem ka różnow iercze tylko w języku polskim ” 20. Była

to zaś pierw sza d ru k arn ia różnow iercza pow stała w Litw ie. D ru k arn ia

w Nieświeżu, założona przez M ikołaja Radziw iłła Czarnego, ju ż od roku

1563 w y d aje d ru ki polskie — zachow ały się jedynie dw a d ru k i cyrylickie

z ro k u 1562. Rzecz o tyle ważna, że czołowa pozycja Radziw iłła w ru ch u
refo rm a c y jn y m L itw y nie budzi w ątpliw ości. Także w pozostałych typo-
g rafiach różnow ierczych dom inuje języ k polski... Spośród 8 książek litew ­
skich tłoczonych w w ieku XVI w d ru k arn iach , k tó re znajdow ały się na zie­

m iach W ielkiego K sięstw a, 3 były dziełem D ru k a rn i A kadem ickiej, 1 — acz

katolicka, w yszła spod tłoczni D aniela z Łęczycy, 3 — z d ru k a rn i Ja k u b a

M arkow icza i 1 tłoczył Stanisław W ie rz e jsk i21.

W iek X V II potęguje w ątpliw ości, co do zasług położonych przez re fo r­

m ację dla k u ltu ry (piśm iennictw a) litew skiego. W lata ch 1601— 1650 u k a ­

zało się 14 książek w język u litew skim ; tylko 1 (Salom on R y s i ń s k i ,
K atekizm as, 1624) w yw odziła się ze środow iska różnow ierczego. Co w ię­
cej, u sch yłku la t dw udziestych poczęły ukazyw ać się prace K onstantego

k i e w i c z , Polski z Litewskim katechism..., Wilno 1598 druk. St. Wierzejski;

P. C a n i s i u s, Catechismus catholicorum, Wilno 1585 druk. Daniel z Łęczycy; J. L e -

d e s m a, Kathechismas..., Wilniui 1595 druk. Akademicka; I d e m , Trumpas budas pa-
sisakimo... Wilniui 1595, druk. Akademicka.

19 K o s m a n , op. cit., 62.

20 Drukarze dawnej Polski, s. 252.
21 Vide przyp. 18.

http://rcin.org.pl

76

HENRYK WISNER

Szyrw ida (K onstantinas Sirvidas) D ictionarium , C lavis linquae, druk ow an e

w D ru k a rn i A kadem ickiej, k tó re tem aty cznie i fo rm aln ie stanow ią ce­

zurę w dziejach piśm ien n ictw a litew skiego. Po raz pierw szy zastosow ano

w m iejsce pism a gotyckiego — czcionkę łacińską, po raz pierw szy w y d a ­
no, po litew sku, p race leksykograficzne. O środek królew iecki podówczas
przeżyw ał całkow ity regres. Spośród 6 w y d an y ch tam d ruk ó w litew skich,

2 to rozporządzenia W ładysław a IV, 3 — d ru k i relig ijn e tłum aczone z ję ­
zyka niem ieckiego (widoczny objaw u p a d k u c e n tru m polskiego) i szósty,

rów nie obojętny, P sa łte rz D a w id a 22. Co zaś tyczy się zasięgu pracy zbo­

rów w środow isku litew skim , to w rok u 1617 Synod Je d n o ty Ew angelic­

ko-R eform ow anej uchw alił, iż „przy w izy tacji m a ksiądz su p e rin te n d e n t

dojrzeć biblioteki m inistrow skiej, jak ie księgi ma. U B raci, któ rzy po ła ­
cinie nie rozum ieją, m a postrzegać ksiąg papieskich i now okrzczeńskich,
aby z nich nie kazano, ale koniecznie, aby każdy m iał Biblię brzeską, N o­

w y T estam en t, P o stylle Z arnow cow ą ks. K raińskiego, K atech izm G ilow s­

kiego” 23. O w ydaw nictw ach litew skich m ilczano, co zapew ne łączyć n a­
leży przede w szystkim z ich dostępnością.

P roblem m inistrów zn ających jęz y k litew sk i istnieć bow iem będzie

w środow isku k alw ińskim L itw y p rzez cały w iek XV II. W ro k u 1624 S y ­

nod „poglądając [...] na potrzebę Z boru Bożego i n a szczupłość u słu g u ją ­

cych słow em Bożym językiem litew skim pozwolił, aby ks. K rzysztof M in-
w id po dw uletniej katechizacji n a u rząd m inistrow ski był o rd yn ow an y” 24.
W ro k u 1631 „m ając w zgląd [...] n a w ota i desideria ludzi pobożnych oko­
ło K iejd an m ieszkających, k tó rzy tego p ragną, aby nabożeństw o ew ange­

lickie litew skim językiem odpraw ow ane było [...] naznacza ex A lu m n atu
Slucensi m łodzieńca jednego pobożnego, Ja n a Borzym ow skiego, k tó ry p rzy
zborze k iejdańskim m unus C athecheticum litew skim językiem odpraw o-
wać będzie” 25. W pół w ieku później zw racano się do m arg rab in y b ran d e n ­
burskiej Ludw iki K aroliny z Radziw iłłów „o trzeciego sługę Bożego lite w ­
skiego języ k a w iadom ego do Birż [...] tak że o cathech istę dobrego język a

22 Der Psalter Davids Deutsch und Littawisch. Psaiteras Dovoido Wokischkai bei

Lietuwischkai..., Karaliaučius 1625.

23 Nowy Testament, zapewne wydanie z roku 1589, w którym B. Budny wycofuje

się z pozycji unitariańskich. G r z e g o r z z Ż a r n o w c a , Postylla albo wykłady ewa-

nieliej niedzielnych i na święta..., cz. 1—3, Kraków 1580—1582 uzupełnione (?), jako

cz. 4:, P. G i l o w s k i , Wykład katechizmu kościoła chrześcijańskiego, Kraków 1583;
A. K a w e c k a - G r y c z o w a wskazuje na Żejmy lub Wilno 1605 (K. Kraiński,
Postylla kościoła powszechnego apostolskiego, cz. 1—13, Łaszczów 1608—1617), tekst
synodowy łączy jednak z Postyllą Żarnowcową — Pawła Kraińskiego, wydzielając
wyraźnie Katechizm Gilowskiego. Bibl. Naród., BOZ, rkps 803, Acta Synodu 1617,
s. 76.

24 Bibl. Uniw. Warsz., rkps 478 Consens Synodowy na inaugurację x. Krzysztofa

Minwida, 1624.

25 Bibl. Naród., BOZ, rkps 803, Acta Synodu 1631, s. 241.

http://rcin.org.pl

REFORMACJA A KULTURA NARODOWA: LITWA

77

litew skiego w iadom ego” 26. N iebagatelne było, że owo zm niejszanie się licz­
by ludzi w ykształconych, któ rzy znali język litew ski, powodow ało o k reś­
lone s k u tk i w zakresie oświaty.

W pierw szej połowie w ieku X V II różnow ierstw o posiadało — oprócz

szkoły w W ilnie — dw a zakłady naukow e, k tó re m iały oddziaływ ać na

społeczeństwo. W Słucku oraz przeżyw ające okresow e tru d no ści w K ie jda­

nach 27. Niezależnie od nich istniało szereg szkół p rzy zborach, w k tó ry ch
m iano kształcić alum nów . J e st rzeczą zaskakującą, że m im o b ra k u ludzi,
k tórzy m ogliby prow adzić działalność w jęz y k u litew skim , w program ie

szkół średnich był on pom inięty. Milczy o nim p ro g ram szkoły kiejdańskiej

z ro k u 1629 i 1685 oraz Porządek szkół ew angelickich w W X L 28. Dla uczy­

nienia zadość prośbom kalw inów k iejd ań sk ich sprow adza się alum na aż ze

Słucka! W roku 1646, w toku reo rg an izacji szkoły w K ie jd a n a c h m ówi się

tylko o język u słow iańskim , k tó ry m a być w y k ład an y przez Rudzkiego.
S tan te n nie uległ zm ianie i w latach późniejszych. W ro k u 1686 pisano
z Birż do L udw iki K aroliny: „Poniew aż Sług Bożych a zwłaszcza w jęz y ­
k u litew sk im bardzo szczupło m am y, a coraz ich ubyw a, upraszam y X JM ,

żeby dziatk i Bożych, któ rzy b y się w języ k u litew skim ćw iczyli sum ptem

sw ym [...] zatrzym ać raczy ła” 29. Dopiero w końcu w ieku X V II w K ró lew ­
cu, a na początku X V III w K iejd an ach rozpoczęto przygotow yw ać ducho­
w nych kalw ińskich do pracy w śród chłopstw a litew skiego.

28

Cyt. za L u k š a i t è , op. cit., s. 57. Puncta podane ... Comisarzom ... Margrabi­

ny Brandenburskiej, 11 06 1686.

27 H. W i s n e r, Lata szkolne Janusza Radziwiłła, „Odrodzenie i Reformacja

w Polsce”, XIV, 1968. Uzupełnieniem zawartych tam danych w odniesieniu do szkoły
słuckiej jest rękopis nr 503 Bibl. Uniw. Warsz., a mianowicie: Kopia funduszu Janu­
sza Radziwiłła ... na wybudowanie kościoła i szkoły ewangelickiej; 12 05 1617; Inwen­

tarz zboru słuckiego i szkoły, 1623; Extract listu księcia Krzysztofa Radziwiłła da­
nego ks. Dobrzańskiemu szkole słuckiej służącego na zł 430,3 08 1623; Kopia fundu­

szu księcia Krzysztofa Radziwiłła na szkołę słucką z wyrażeniem jurgieltu dla pro­
fesora i katechisty, 13 11 1623; Kopia postanowienia Krzysztofa Radziwiłła o wiosce

Bronowicze na zbór i szpital słucki zapisanej, 22 11 1624; Fundusz na szkołę Krzyszto­
fa Radziwiłła 1625. Istotną zmianę należy wprowadzić w odniesieniu do szkoły kiej­
dańskiej. Wbrew dotychczasowej opinii o powstaniu szkoły w roku 1625, należy przy­
jąć, że istniała ona już przed rokiem 1620. Dowodem — list Balcera Krośniewicza do
Krzysztofa Radziwiłła pisany z Birż 21 marca 1620: „W Kiejdanach [...] szkoła się
rozproszy pewnie. Nie masz czym bakałarzowi płacić. Z dworu nic nie dają, jako
pierwej dawano. Po wizytacji zdało się wázystkim, aby i ja prosił WXM, iżby to
zboże, które zostało po Mitku nieboszczyku obrócić rozkazał WXM na prowizję prae-
ceptorów szkolnych”. AGAD, AR, V, t. 169 nr 7801.

28 Bibl. Narod., BOZ, rkps 803 k. 312 Porządek szkół ewangelickich w WXL,

a osobliwie w Słucku... 26 06 1629; S. T w o r e k , Programy nauczania i prawa gim­

nazjum kalwińskiego w Kiejdanach z lat 1629 i 1685, „Odrodzenie i Reformacja
w Polsce”, XV, 1970.

29 Cyt. za L u k š a i t è , op. cit., s. 57. Puncta podane ... Comisarzom ... Margrabi­

ny Brandenburskiej, 11 06 1686.

http://rcin.org.pl

78

HENRYK WISNER

W A kadem ii W ileńskiej istniał od ro k u 1579 dom ubogich stu d en tó w

oraz sem inarium diecezjalne, k tó re skupiało

kan d y d ató w m ający ch

w przyszłości pracow ać w śród ludu. N iem niej jed n a k je d y n ie m łodzież ru s ­
ka o trzy m ała (1579) pozw olenia n a nau kę czytania i pisania w jęz y k u ro ­
dzinnym .

R easum ując: jak kolw iek nie ulega w ątpliw ości, że pierw sze d ru k i li­

tew sk ie w yszły ze środow iska reform acyjnego, fa k t te n nie może p rze są ­
dzać ostatecznej oceny. W rzeczyw istości stan ow iły one nieznaczny f ra g ­

m e n t życia k u ltu raln eg o , ty m m niejszy, iż z ra c ji sw ej w tórności (w po­

w ażn y m stopniu) nie m iały znaczenia inspirującego. Co w ięcej, o parcie
się n a przek ład ach z języ k a polskiego u tru d n ia ło — obiektyw nie — rozw ój
tw órczości oryginalnej i sprzyjało zw yciężającej in filtra c ji polskiej. M iało
to ty m w iększe znaczenie, iż zasadniczy n u r t oddziaływ ający n a społeczeń­
stw o nosił c h a ra k te r polsko-łaciński. Oznaczało, że podstaw ow ą k o n sek ­

w en cją pojaw ienia się refo rm acji w L itw ie było nie w sparcie, lecz dalsze

osłabienie litew skości. P o w strzy m an ie rozw oju narodow ej k u ltu ry lite w ­

skiej i stw arzanie w aru n k ów , k tó re o biektyw nie sp rz y ja ły tw o rzen iu się
k u ltu ry jednego n aro d u — Rzeczypospolitej O bojga N arodów. Nie n eg u jąc
pierw szeń stw a w podjęciu pró b stw orzenia p iśm iennictw a litew skiego, fa k ­
tow i tem u należy przypisać m iejsce podrzędne. Z estaw ienie s tra t i zysków
k u ltu r y litew skiej spow odow anych przez ru ch refo rm a c y jn y d aje w o sta­
teczn y m efekcie w y nik dla niej n egatyw ny.

L a R éfo rm e e t l a c u lt u r e n a tio n a le L itu a n ie

Le processus de polonisation de la société du Grand-Duché de Lituanie, qui allait

en s’approfondissant tout au long du XVIe siècle, n’a pas été sans conséquence pour
le caractère de la Réforme. Le fait que celle-ci était favorisée par les magnats, que

le rôle dominant y était joué par les militants polonais et qu’elle fonctionnait dans
un milieu déjà fortement polonisé, que, par la force des choses, elle devait se référer
aux centres polonais, tant catholiques que réformés, imposait aux activités fonda­
mentales: scientifique, polémique et de propagande, l’usage de la langue polonaise.
On ne peut omettre de remarquer que les premières publications en langue lituanien­
ne étaient sorties des milieux dissidents, mais, il ne faut pas l’oublier, en Prusse
Ducale, à Królewiec (Koenigsberg). Quant à la Lituanie elle-même, la première pu­
blication en langue lituanienne (jésuite: Catechismus catholicorum de P. Canisius)
avait paru en 1585 (alors que la première communauté dissidente datait de 1563 —
Brest en Lituanie). Au XVIIe siècle, les publications dissidentes en lituanien sont

fortement minoritaires par rapport aux publications catholiques. Sur 14 publications
lituaniennes sorties de 1601 à 1650 dans le Grand-Duché, une seule (S. R y s i ń s k i ,
Katekiznas, 1624) provenait du milieu dissident! De plus, les publications de ce gen­
re, sorties au XVIe siècle (1585—1600) étaient en majeure partie des traductions

http://rcin.org.pl

R E F O R M A C J A A K U L T U R A N A R O D O W A : L IT W A

79

d u p o lo n a is (50% ) o u d u la t in (37, 52) o u d e s o u v ra g e s p o lo n o - litu a n ie n s (M. P i e t ­
k i e w i c z , P o l s k i z L i t e w s k i m k a t e c h i z m — C a t é c h i s m e p o lo n a is e t l i t u a n i e n — W il­
n o 1598). P a r là m ê m e , n o n s e u le m e n t e lle s n e f o r m a ie n t p a s d e q u a lité q u i p o u r ­
r a i t s ’o p p o s e r a u x in flu e n c e s p o lo n a ise s, m a is, to u t a u c o n tr a ir e , e lle s le u r f r a y a i e n t
la voie. E t ceci s ig n if ia it q u e la c o n sé c u e n c e e s s e n tie lle d e l ’a p p a r itio n d e la R é fo rm e
e n L itu a n ie é ta it n o n p a s le so u tie n , m a is l ’a f f a ib lis s e m e n t c o n tin u d e la c u lt u r e l i ­

tu a n ie n n e . L ’a r r è t d u d é v e lo p p e m e n t d e la c u ltu r e n a tio n a le litu a n ie n n e e t la c r é a tio n
d e c o n d itio n s o b je c tiv e m e n t fa v o r a b le s à la c r é a tio n d e la c u ltu r e d ’u n e s e u le n a ­
tio n : la R é p u b liq u e d es D e u x N a tio n s .

http://rcin.org.pl