Jak Mises rozprawia się z argumentacją religijną

na rzecz państwa

Autor: Laurence M. Vance

Źródło:

mises.org

Tłumaczenie: Karolina Olszańska

W 1920 roku Ludwig von Mises napisał dzieło, które dało początek „

debacie

kalkulacyjnej

”. Mowa o eseju

Kalkulacja ekonomiczna w socjalizmie

stanowiącym

dogłębną krytykę socjalizmu. Jak stwierdza w

posłowiu

współpracownik Mises Institute

Joseph Salerno

: „Najważniejszą cechą tego tak znaczącego eseju jest to, że jest on

czymś nawet więcej niż dobitnym ukazaniem, że socjalistyczna gospodarka i

społeczeństwo nie mają racji bytu. Przedstawia on logiczne podstawy dla systemu cen,

prawdziwie wolnego rynku, zabezpieczenia własności prywatnej i zdrowego pieniądza.

Jego główna teza będzie aktualna dopóty, dopóki ekonomiści i politycy będą starali się

zrozumieć, dlaczego nawet najmniejsza interwencja państwowa w zakresie gospodarki

nigdy nie przyniesie pozytywnych skutków”.

Mises zdawał sobie jednak sprawę, że błędy gospodarcze socjalizmu stanowiły

tylko część większego problemu. Dlatego odpowiednio rozwinął swoją krytykę systemu

w dziele

Socjalizm

, w którym dokładnie przeanalizował nie tylko wszelkie formy

interwencjonizmu, ale odniósł się także do polityki, historii, własności, etyki, a nawet

religii.

Jak na agnostyka, Mises pisał bardzo dużo o religii. Jego opublikowane dzieła

zawierają zaskakującą liczbę odniesień do niej — jak policzono, jest ich ponad 2500.

Samego Boga wspomina około 250 razy. Pierwsza strona

Ludzkiego działania

zawiera

siedem odniesień do religii, natomiast dzieła takie jak

Omnipotent Government

,

Teoria

a historia

czy

Socjalizm

są nimi wręcz przesiąknięte.

Dlaczego powinniśmy się zainteresować tym, co miał on do powiedzenia na

temat religii? Czyż sam nie powiedział: „Jestem ekonomistą, a nie nauczycielem

moralności”?

1

Słowa Misesa dotyczące religii są ważne z dwóch powodów.

Po pierwsze, nie można studiować historii w oderwaniu od religii — Biblia jest

przede wszystkim książką historyczną, jej funkcja religijna jest drugoplanowa. Mises

dobrze znał historię i był niesamowicie oczytany, co w jego czasach oznaczało, że

musiał znać Biblię. Zdawał sobie sprawę nie tylko z jej historycznego znaczenia, ale

także — bez względu na to, że sam nie wierzył w przedstawione w niej dogmaty — z

autorytetu, jaki stanowiła. W swoich dziełach cytuje ją 32 razy

2

.

Zatem, w przeciwieństwie do wielu innych bezwyznaniowych autorów, Mises

miał szeroki zakres wiedzy na temat religii. Wymienia doktryny, zwyczaje, wierzenia i

zajęcia charakterystyczne dla różnych wyznań. Odnosi się do ludzi i wydarzeń

związanych z religią. Często zajmuje się tematem religijnych kontrowersji i konfliktów:

wielkiej schizmy wschodniej i zachodniej, antysemityzmem, krucjatami, reformacją i

kontrreformacją.

Dzieła Misesa obfitują w obrazowy język biblijny:

 „Filistyn będzie zupełnie gotów zrezygnować z biletów na wystawy sztuki w

zamian za możliwość cieszenia się przyjemnością, którą łatwiej jest mu

zrozumieć”

3

 „Trzecie rozwiązanie jest w rzeczy samej bardzo stare i Francuzi już dawno

ochrzcili je adekwatną nazwą”

4

.

 „Nieistotnie jest, czy [włoscy faszyści] wiedzieli, że ich dobra nowina była

jedynie kopią brytyjskiego socjalizmu gildyjnego”

5

.

 Z manifestu partii komunistycznej postępowcy nauczyli się, że „nadejście

socjalizmu jest konieczne i sprawi, że ziemia zamieni się w Eden”

6

.

 Niektórzy utrzymują, że „dobra ekonomia powinna i może być bezstronna, i

tylko źli ekonomiści grzeszą przeciwko temu postulatowi”

7

.

 Socjaliści „ogłosili program socjalistyczny doktryną zbawienia”

8

.

 „Jeżeli przez 40 lat pada manna z nieba, a produkcja innych dóbr pozostaje w

normie, cena manny musi spaść”

9

.

 Według marksistów „prywatna własność środków produkcji jest Morzem

Czerwonym, które stoi na naszej drodze do Ziemi Obiecanej ogólnego

dobrobytu”

10

.

 Opinia publiczna „krzywo patrzy na bogactwo nabyte w handlu i przemyśle i

uznaje je za wybaczalne tylko wtedy, gdy ktoś pokutuje za nie, uposażając

instytucje charytatywne”

11

.

 Marks wiedział, „że ostatecznym celem rozwoju historii jest zapanowanie

socjalistycznego raju”

12

.

 Wybitni pisarze „głosili ewangelię wojny, przemocy i gwałtu”

13

.

Jak widać, analizując dzieła Misesa, nie możemy lekceważyć religii. Istnieje

jednak inny powód, dla którego warto odnotować jego odniesienia do niej. W jego

czasach, podobnie jak w naszych, najtrudniej było obalić właśnie religijne argumenty

zwolenników socjalizmu, a ich głosiciele byli najbardziej uparci. Wynikają one bowiem

z głęboko zakorzenionych przeświadczeń o Bogu, człowieku i celu istnienia

wszechświata. Trzeba się z nimi jednak rozprawić.

Pisząc w połowie XX wieku, Mises dokonał następujących obserwacji

dotyczących stosunku chrześcijaństwa do socjalizmu: „Kościoły i sekty chrześcijańskie

nie zwalczały socjalizmu. Krok za krokiem przyjmowały jego zasadnicze idee

polityczne i społeczne. Dziś z nielicznymi wyjątkami jawnie odrzucają kapitalizm i

opowiadają się bądź za socjalizmem, bądź też za interwencjonistycznymi środkami

polityki, które muszą nieuchronnie doprowadzić do jego ustanowienia”

14

.

Niestety odkąd Mises napisał te słowa około 50 lat temu, nie zmieniło się nic.

Liberalne kościoły i związki wyznaniowe na dobre porzuciły idee wolnorynkowe. Ich

wołania o „równość” i „sprawiedliwość społeczną” są wołaniami o socjalizm — niczym

więcej.

Konserwatywni duchowni są dzisiaj w większości interwencjonistami do szpiku

kości. Ich poparcie dla finansowanych przez państwo inicjatyw dotyczących wiary i

propagujących ich kodeksy moralne, ich nieustanne domaganie się nowych poprawek

do konstytucji i akceptacja wszelkich interwencji państwowych, dopóki działają one na

ich korzyść, jest dowodem na to, że kompletnie nie rozumieją najbardziej

podstawowych zasad, na których opiera się ekonomia. „Czytać Misesa? Dlaczego

mielibyśmy czytać Misesa, przecież był agnostycznym Żydem...”.

Mises nie uciekał od dyskusji z religijnymi obrońcami socjalizmu. Słusznie

krytykował ludzi wierzących gardzących kapitalizmem, którzy odnajdują tylko jeden

błąd w zasadach marksistowskich — ich „przywiązanie do ateizmu czy sekularyzmu”

15

.

Mises z charakterystyczną dla siebie spostrzegawczością zauważa, że „wielu autorów

chrześcijańskich odrzuca bolszewizm tylko dlatego, że jest antychrześcijański”

16

.

Kościół „jest przeciwko socjalizmowi, który ma zostać powołany do życia przez inny

ruch. Jest przeciwko socjalizmowi, który ma zostać urzeczywistniony przez ateistów,

jako że jego podstawa egzystencji zostałaby wtedy zniszczona. Gdy tylko te

wątpliwości znikają, zbliża się niewątpliwie do idei socjalistycznych”

17

.

Ale Mises nie potępiał idei religijnych dlatego, że był agnostykiem. Wręcz

przeciwnie: „Częste ataki na filozofię społeczną oświecenia i doktrynę utylitarną

propagowaną przez klasycznych ekonomistów nie mają źródła w postawie

chrześcijańskiej, ale w rozumowaniu zarówno teistycznym, ateistycznym, jak i

antyteistycznym”

18

. Byłoby więc „poważnym błędem, gdybyśmy wyciągnęli stąd

wniosek, że nauki dotyczące ludzkiego działania oraz oparta na nich doktryna

polityczna są antyteistyczne i nastawione wrogo do religii. Są one zdecydowanie

przeciwne wszelkim systemom teokratycznym. Zachowują jednak całkowitą

neutralność w stosunku do przekonań religijnych, które nie próbują ingerować w sferę

praw społecznych, politykę i gospodarkę”

19

.

Prawda jest taka, że nie tylko ateiści, ale również ludzie wierzący niemal

powszechnie zaakceptowali system socjalistyczny i interwencjonistyczny. Jak zauważa

Mises: „Dla ateistów kapitalizm jest odpowiedzialny za to, że przetrwało

chrześcijaństwo. Ale jednocześnie encykliki papieskie obwiniają kapitalizm o szerzenie

postaw bezbożnych i grzechy współczesnych, zaś kościoły i sekty protestanckie równie

energicznie oskarżają kapitalistyczną chciwość”

20

.

Mises krytykuje więc w równym stopniu ateizm i religię, podkreślając ich błędne

założenia co do ekonomii. „Chrześcijański socjalizm nie jest mniejszym powodem

dzisiejszych zawirowań niż socjalizm ateistyczny”

21

. Zarówno pobożni chrześcijanie,

jak i „radykalni ateiści odrzucili gospodarkę wolnorynkową”

22

. Zarówno wierzący, jak i

niewierzący odrzucili idee leseferyzmu

23

. „Dziś […] wojujący ateiści na równi z

chrześcijańskimi teologami są jednogłośni w odrzucaniu ekonomii rynkowej i

wynoszeniu pod niebiosa zalet wszechwładnego państwa”

24

.

Jednym z powodów, dla których Mises tak często używał w swoich dziełach

terminologii religijnej, jest fakt, że zwolenników państwa traktował jak wyznawców

religii. Rząd ma swoich kapłanów, których ludzie uważają za nieomylnych

25

, a także

mnichów, którzy mu poddańczo służą

26

. Mises oddawanie czci państwu nazywa

„statolatrią”

27

(bądź „etatolatrią”), którą, obok socjalizmu i nacjonalizmu, klasyfikuje

jako namiastkę religii

28

. Wyznawcy „nowej religii — etatolatrii są nawet bardziej

fanatyczni i nietolerancyjni niż muzułmańscy zdobywcy Afryki i Hiszpanii”

29

.

Jeżeli zwolennicy państwa są wyznawcami religii jaką jest statolatria, niechybne

oznacza to, że państwo jest uważane za boga. Motyw tego, jak socjaliści i

interwencjoniści sprawili, że państwo stało się bogiem, pojawia się w wielu dziełach

Misesa

30

. Często cytuje on niemieckiego socjalistę Ferdinanda Lassalle (1825-1864),

który kiedyś rzeczywiście powiedział: „Państwo jest Bogiem”

31

. A w sytuacji, gdy

państwo jest uważane za boga, „ten, kto ogłasza boskość państwa i nieomylność jego

kapłanów, czyli biurokratów, uważany jest za bezstronnego badacza nauk

społecznych. Wszyscy zaś, którzy zgłaszają sprzeciwy, są piętnowani jako stronniczy i

ograniczeni”

32

. Mises wykazuje, że państwo, tak jak religia, uznaje niektóre

stwierdzenia za herezje

33

. Omawiając determinację państwa w „ograniczaniu wolności

myśli ekonomicznej”, zaznacza, że niektórzy wierzą, iż „rząd pochodzi od Boga i ma

święty obowiązek tępienia heretyków”

34

.

Religijne pobudki są już tak głęboko zakorzenione, że nie dotyczą tylko istnienia

państwa samego w sobie. Istnieje wiele religijnych argumentów przemawiających za

prowadzeniem wojen. Możemy sprzeciwiać się wojnie, najbardziej brutalnemu

narzędziu socjalistycznemu, używając argumentów ekonomicznych, historycznych i

filozoficznych, a większość zwolenników wojny z Irakiem kompletnie je zignoruje. To

samo można powiedzieć o religijnych argumentach na każdy inny temat. Jeżeli

zrobimy z jakiejś kwestii kwestię religijną, ludzie dotychczas obojętni i apatyczni

natychmiast się nią zainteresują. Jeżeli umotywujemy jakiś cel religią, ludzie będą

gotowi za niego oddać życie.

Tym, co kieruje wieloma zwolennikami tej wojny, jest wiara. Uwierzyli, że religia

zezwoliła na nią, a Bóg błogosławi narodom, które biorą w niej udział. Przynajmniej

tak otwarcie oświadczają (chociaż osobiście uważam, że

śmierć ponad 1400

amerykańskich żołnierzy

jest dość dziwnym sposobem ujawniania łaski Bożej dla

Stanów Zjednoczonych). Tak naprawdę jednak chrześcijańscy obrońcy wojny w Iraku

są jak muzułmańskie armie, do których Mises odnosi się jako do tych, „które w

niewiarygodnie

krótkim

czasie

podbiły

wielką

część

basenu

Morza

Śródziemnomorskiego” wierząc, że „ich Bóg jest po stronie dużych, dobrze

wyposażonych i umiejętnie dowodzonych batalionów”

35

.

Ci, którym zależy na przyszłości wolności, muszą wziąć przykład z Misesa i nie

wahać się przed udziałem w takich religijnych dyskusjach. Sam podjąłem to wyzwanie

w książce

Christianity and War and Other Essays Against the Warfare State

.

Udowadniam w niej, że chrześcijański entuzjazm wobec państwa, jego wojen i

polityków jest niezgodny z naukami Zbawiciela, całkowicie sprzeczny z Biblią i

potwierdza tylko jak wielką niewiedzą w kwestiach historycznych szczyci się większość

chrześcijan. Chrześcijanie, którzy akceptują państwo opierające się na wojnach zostali

oszukani. Nie ma nic „chrześcijańskiego” w agresywnym państwowym militaryzmie,

bezsensownych

wojnach,

ingerencjach

w

sprawy

innych

państw

ani

w

rozprzestrzeniającym się imperializmie.

Paul Craig Roberts

niedawno zauważył jak „ewangelicy w czasach wojny

wietnamskiej,

przerażeni

protestami

przeciwko

tej

walce

z

«bezbożnym

komunizmem», zwrócili się do wojska jako do powiernika tradycyjnych cnót

amerykańskich”. Niestety ten sam zabieg został przeprowadzony w stosunku do Partii

Republikańskiej. Kwestią, jakiej nie poruszam w żadnej z moich książek, jest

prawdopodobny powód, dla którego ewangeliccy chrześcijanie we wszystkich wojnach

i interwencjach tak chętnie popierają państwo i jego brutalną broń — wojsko.

Powodem tym jest ich poparcie dla państwowych interwencji w ogóle. Interwencja we

własnym państwie nieuchronnie pociąga za sobą interwencje zagraniczne, jak

stwierdza Mises, opisując gospodarkę wojenną: „przekształcenie wojny ograniczonej w

wojnę totalną było wynikiem zastąpienia państwa leseferystycznego państwem

dobrobytu, a nie udoskonaleniem sztuki wojennej”

36

.

Religijne argumenty popierające socjalizm i wojnę w istocie są argumentami

popierającymi państwo. Konserwatyści, którzy potępiają państwo opiekuńcze, sławiąc

równocześnie państwo militarystyczne, są wyjątkowo niekonsekwentni. Mises

przypomina nam, że „jeżeli chcemy osiągnąć pokój między narodami, tym, z czym

musimy walczyć, jest etatyzm”

37

. „Ci którzy chcą pokoju, muszą starać się za wszelką

cenę ograniczać władzę państwową i jej wpływy”

38

. Interwencjonizm wszelkiego

rodzaju jest przekleństwem, ponieważ „ingerencja państwa oznacza zawsze użycie siły

lub groźbę jej użycia. […] Rząd to w istocie zatrudnieni przez niego uzbrojeni ludzie,

policjanci, żandarmi, żołnierze, strażnicy więzienni, kaci. Zasadniczą cechą rządu jest

możliwość egzekwowania jego nakazów za pomocą bicia, zabijania i pozbawiania

wolności. Ci, którzy domagają się zwiększenia zakresu ingerencji rządu, żądają w

istocie zwiększenia przymusu i ograniczenia wolności”

39

.

Nie ma żadnych rozsądnych, logicznych argumentów, religijnych bądź nie, które

popierałyby socjalizm, interwencjonizm czy wojnę. Z religijnymi argumentami można,

a nawet należy, rozprawiać się zawsze, kiedy to tylko możliwe.

1 Ludwig von Mises, Between the Two World Wars: Monetary Disorder, Interventionism,

Socialism, and the Great Depression [w:] cz. II Selected Writings of Ludwig von Mises, red.
Richard M. Ebeling, Indianapolis: Liberty Fund, 2002, s. 201.
2 Czasami Mises cytuje kilka wersetów, jeden werset lub jego część, a czasem podsumowuje
lub parafrazuje werset bądź całe fragmenty. Zwykle daje odnośnik do Biblii w tekście lub
przypisie, czasem jednak z niego rezygnuje. Mises cytuje 44 wersety (lub ich części), których
źródło stanowi 12 z 66 ksiąg Biblii. W sześciu książkach odwołuje się do Księgi tylko raz
(

Economic Freedom and Interventionism

;

Nation, State, and Economy

; Planning for Freedom;

Omnipotent Government

; Tom 3 Selected Writings of Ludwig von Mises;

Ludzkie działanie

), w

jednym dziele nawiązuje do niej dwukrotnie (

Planowany chaos

), a najwięcej razy cytuje Księgę

w dziełach

Socjalizm

(17 razy) i

Teoria a historia

(7 razy).

3 Ludwig von Mises,

Kalkulacja ekonomiczna w socjalizmie

, Instytut Ludwiga von Misesa,

Warszawa, 2012, s.
4 Ludwig von Mises, Planning for Freedom and Sixteen Other Essays and Addresses, Grove
City: Libertarian Press, 1980, s. 2.
5 Ludwig von Mises,

Ludzkie działanie

, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa, 2007, s. 689.

6 Ludwig von Mises, Planning for Freedom and Sixteen Other Essays and Addresses, Grove
City: Libertarian Press, 1980, s. 94.
7 Tłumaczenie: Karolina Olszańska, tłumaczenie w wersji z zatraconym nawiązaniem do Biblii:
Ludwig von Mises,

Ludzkie działanie

, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa, 2007, s. 743.

8 Ludwig von Mises,

Nation, State, and Economy: Contributions to the Politics and History of

Our Time

, New York: New York University Press, 1983, s. 242.

9 Ludwig von Mises, Selected Writings of Ludwig von Mises, red. Richard M. Ebeling,
Indianapolis: Liberty Fund, 2002, s. 201.
10 Tłumaczenie: Karolina Olaszańska tłumaczenie w wersji z zatraconym nawiązaniem do
Biblii: Ludwig von Mises,

Socjalizm

, ARCANA, Kraków, 2009, s. 272.

11 Ludwig von Mises,

Teoria a historia

, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa, 2011, s. 106.

12 Ludwig von Mises,

Ludzkie działanie

, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa, 2007, s. 62.

13 Ludwig von Mises, Money, Method, and the Market Process: Essays by Ludwig von Mises,
ed. Richard M. Ebeling, Auburn: Praxeology Press of the Ludwig von Mises Institute, 1990, s.
155.
14 Ludwig von Mises,

Teoria a historia

, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa, 2011, s. 94.

15 Ludwig von Mises,

Teoria a historia

, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa, 2011, s. 223.

16 Ludwig von Mises,

Omnipotent Government: The Rise of the Total State and Total War

,

Spring Mills: Libertarian Press, 1985, s. 192.
17 Ludwig von Mises,

Socjalizm

, ARCANA, Kraków, 2009, s. 338.

18 Ludwig von Mises,

The Ultimate Foundation of Economic Science: An Essay on Method

,

Irvington-on-Hudson: Foundation for Economic Education, 2002, s. 107.
19 Ludwig von Mises,

Ludzkie działanie

, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa, 2007, s. 133.

20 Ludwig von Mises,

Planowany chaos

, Instytut Liberalno-Konserwatywny, Wydawnictwo

Dextra, Lublin-Rzeszów, 2002, s. 17.
21 Ludwig von Mises,

Socjalizm

, ARCANA, Kraków, 2009, s. 334.

22 Ludwig von Mises,

Economic Freedom and Interventionism: An Anthology of Articles and

Essays by Ludwig von Mises

, ed. Bettina Bien Greaves, Irvington-on-Hudson: Foundation for

Economic Education, 1990, s. 38.
23 Ibidem, s. 137-138.
24 Ludwig von Mises,

Mentalność antykapitalistyczna

, Wydawnictwo ARCANA, Kraków, 2005, s.

44.
25 Ludwig von Mises,

Planowany chaos

, Instytut Liberalno-Konserwatywny, Wydawnictwo

Dextra, Lublin-Rzeszów, 2002, s. 14.
26 Ludwig von Mises,

Biurokracja

, Instytut Liberalno-Konserwatywny, Lublin, 1998, s. 97.

27 Ludwig von Mises,

Ludzkie działanie

, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa, 2007, s. 587;

Biurokracja, Instytut Liberalno-Konserwatywny, Lublin, 1998, s. 93.
28 Ludwig von Mises,

Ludzkie działanie

, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa, 2007, s. 127.

29 Ludwig von Mises,

Planowany chaos

, Instytut Liberalno-Konserwatywny, Wydawnictwo

Dextra, Lublin-Rzeszów, 2002, s. 14.
30 Ludwig von Mises,

The Political Economy of International Reform and Reconstruction

, vol. 3

of Selected Writings of Ludwig von Mises, ed. Richard M. Ebeling (Indianapolis: Liberty Fund,
2000), s. 251;

Mentalność antykapitalistyczna

, s. 56;

Biurokracja

, s. 93;

Economic Freedom

and Interventionism

, s. 38;

Planning for Freedom

, s. 44;

Teoria a historia

, s. 165;

Omnipotent

Government

, s. 9, 51, 90;

Money, Method, and the Market Process

, s. 151, 180;

Socjalizm

,

s.

283;

Ludzkie działanie

, s. 614.

31 Ludwig von Mises,

Interventionism: An Economic Analysis

(Irvington-on-Hudson:

Foundation for Economic Education, 1998), s. 11;

Money, Method, and the Market Process

, s.

150;

Planning for Freedom

, s. 180;

Planowany chaos

, s. 22;

Economic Freedom and

Interventionism

, s. 60, 91;

Teoria a historia

, s. 165;

Omnipotent Government

, s. 35;

Socjalizm

, s. 221.

32 Ludwig von Mises,

Planowany chaos

, Instytut Liberalno-Konserwatywny, Wydawnictwo

Dextra, Lublin-Rzeszów, 2002, s. 14.
33 Mises,

Mentalność antykapitalistyczna

, s. 42;

Omnipotent Government

, s. 12.

34 Ludwig von Mises,

Ludzkie działanie

, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa, 2007, s. 741.

35 Ludwig von Mises,

Teoria a historia

, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa, 2011, s. 45.

36 Ludwig von Mises,

Ludzkie działanie

, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa, 2007, s. 695.

37 Ludwig von Mises,

Nation, State, and Economy: Contributions to the Politics and History of

Our Time

, New York: New York University Press, 1983, s. 77.

38 Ibidem, s. 94.
39 Ludwig von Mises,

Ludzkie działanie

, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa, 2007, s. 608.