BO¯ENA SIERADZKA-BAZIUR

Instytut Jêzyka Polskiego PAN, Kraków

Jêzykowy obraz serca

w polskich utworach Jana Kochanowskiego

1

Kognitywiœci nawi¹zuj¹ do obserwacji jêzykowych Edwarda Sapira i Benja-

mina Lee Whorfa, wed³ug których jêzyk odzwierciedla system pojêciowy tych,

którzy siê nim pos³uguj¹ (Sapir 1978; Whorf 1982). Ten system pojêciowy kszta³-

towany jest przez sposób funkcjonowania cz³owieka w œrodowisku fizycznym

i kulturowym. Prace kognitywistów pokazuj¹ najczêœciej jêzykowy obraz œwiata

ca³ych spo³ecznoœci mówi¹cych danym jêzykiem. S¹dzê, ¿e mo¿na mówiæ te¿

o jêzykowym obrazie œwiata niewielkich grup spo³ecznych, rodziny, a nawet po-

jedynczych ludzi, w³¹czaj¹c do tej ostatniej kategorii tak¿e pisarzy i poetów. An-

na Krawczyk pisze, ¿e „z ka¿dego jêzyka da siê odczytaæ utrwalon¹ w nim wizjê

œwiata” (1989: 31). Mo¿na dodaæ, ¿e z jêzyka pisarza równie¿, gdy¿ wizja œwia-

ta twórcy jako cz³onka danej wspólnoty jêzykowej jest wpisana w jego utwory.

Dowodz¹ tego liczne prace z zakresu jêzyka osobniczego pisarzy. Inaczej po-

strzega³ œwiat Jan Kochanowski, inaczej Adam Mickiewicz, a jeszcze inaczej

Czes³aw Mi³osz. Rozmaite sposoby widzenia œwiata znajduj¹ swoje odzwiercie-

dlenie w tematach utworów, sposobie pisania, a tak¿e w jêzyku. Na przyk³ad, dla

Kochanowskiego, podobnie jak dla jego wspó³czesnych – jak to zauwa¿y³ Ma-

rian Kuca³a – centralnym cia³em uk³adu s³onecznego by³a Ziemia, a S³oñce j¹

obiega³o. Znajduje to swoje odbicie w utworach pisarza, w których s³oñce jest

opisywane jako „lotne, górnolotne, prêdkie, niepoœcignione. Nie tylko wschodzi

ono i zachodzi, ale te¿ wstaje, wychadza, wystêpuje (z morza), chodzi, leci, bieg

podaje, bieg odprawuje, bie¿y, wraca siê, padnie ÿpada’ tj. zachodzi” (Kuca³a

1984: 297). Na sposób widzenia œwiata przez twórcê, oprócz bezpoœredniego

doœwiadczenia wynikaj¹cego z ¿ycia w konkretnych warunkach spo³ecznych

i kulturowych, z pos³ugiwania siê okreœlonym jêzykiem, wp³ywa równie¿ do-

œwiadczenie literackie. Trzeba zaznaczyæ, ¿e jêzyk potoczny – czêsto badany

przez kognitywistów – te¿ takim wp³ywom podlega. Z pewnoœci¹ zarówno

dawniej, jak i teraz literatura, a wspó³czeœnie tak¿e œrodki masowego przekazu

Acta Universitatis Wratislaviensis No 2229

JJêêzzyykk aa K

Kuullttuurraa

• tom 14 • Wroc³aw 2000

1

Artyku³ ten jest zmodyfikowan¹ czêœci¹ mojej pracy doktorskiej pisanej pod kierunkiem

prof. M. Kuca³y i obronionej w 1998 r. w IJP PAN w Krakowie.

kszta³tuj¹ sposób postrzegania rzeczywistoœci przez spo³ecznoœæ pos³uguj¹c¹

siê danym jêzykiem, a co za tym idzie – jej jêzykowy obraz œwiata. Renesans

nale¿y do tych okresów literackich, w których o poziomie literackim pisarza de-

cydowa³a w znacznym stopniu oprócz talentu równie¿ jego erudycja. Twórcy

renesansu obficie czerpali z doœwiadczeñ swoich poprzedników. Ogromna

czêœæ utworów Jana Kochanowskiego by³a inspirowana g³ównie tekstami lite-

ratury greckiej i rzymskiej oraz utworami biblijnymi. Praca pisarza by³a przez

niego traktowana – podobnie jak przez Platona i wielu humanistów – jak pra-

ca pszczó³ czerpi¹cych soki z ró¿nych kwiatów, o czym pisa³ m.in. Jerzy Pelc

(1987: 126-127). Zagadnienie wp³ywu obcych i polskich utworów na twórczoœæ

poety z Czarnolasu inspirowa³o wielu badaczy polskiej literatury (por. Biblio-

grafia 1964: 333-369; W. Weintraub 1977: 14-16). Jak wiadomo, Kochanow-

ski nie by³ biernym naœladowc¹ obcych wzorów, inspiracjê czerpa³ g³ównie

z utworów literatury staro¿ytnej. Twórczoœæ jego, nawet t³umaczeniowa (por.

parafrazy Psa³terza, Zuzanny i Szachów) jest jednak w pe³ni oryginalna i jako

taka mo¿e byæ podstaw¹ do wysuwania wniosków dotycz¹cych jêzykowej wi-

zji œwiata pisarza. Podstawê do stworzenia jêzykowego obrazu œwiata J. Kocha-

nowskiego mo¿e stanowiæ wydawany obecnie w Krakowie S³ownik polszczyzny

Jana Kochanowskiego pod redakcj¹ M. Kuca³y, w którym podawane s¹ znacze-

nia kontekstowe leksemów bêd¹ce podstaw¹ stwierdzeñ dotycz¹cych tego, jak

dany desygnat by³ postrzegany przez twórcê.

S³ownik jêzyka J. Kochanowskiego ma uk³ad alfabetyczny. S³ownictwo wy-

stêpuj¹ce w jego utworach mo¿na zgrupowaæ równie¿ wed³ug kodu pojêciowe-

go w pola semantyczne. Jednym z ciekawszych pól jest to, które zawiera lekse-

my dotycz¹ce uczuæ, a wiêc nazwy uczuæ, ich objawy czy nazwy czêœci cia³a

zwi¹zane z pewnymi uczuciami. To pole semantyczne reprezentowane jest przez

kilkaset wyrazów has³owych s³ownika Jana Kochanowskiego.

Celem mojego artyku³u jest przedstawienie jednego z elementów tego pola se-

mantycznego – leksemu serce. Jak wiadomo, sercu jest przypisywana decyduj¹ca

rola w ¿yciu uczuciowym cz³owieka. W wiêkszej czêœci spoœród 286 analizowa-

nych cytatów serce przedstawiane jest jako leksem z pola semantycznego emocji.

Mówi¹c o nim, J. Kochanowski pisze o fizycznej (cielesnej) podstawie uczuæ:

a serce cz³owiecze nie jest kamienne ani ¿elazne, jakiego ¿adna troska i ¿a-

den ¿al nie ruszy – ale z tej¿e krwie, co sam cz³owiek, i z tego¿ cia³a stwo-

rzone, które jako radoœæ i pociechê swojê czuje, tak z nieszczêœcia i z przy-

gody frasowaæ siê musi. (FgPog, 14)

2

.

Jest ono wed³ug niego t¹ czêœci¹ cia³a, która jest œciœle z nim zwi¹zana, por.:

Prosto i serca w sobie nie czujê. (Ps 40,38),

a cz³owiek mo¿e sprawiæ sercu cierpienie:

210

BO¯ENA SIERADZKA-BAZIUR

2

Cytujê zawsze za: Kochanowski 1982; zob. Wykaz skrótów, s. 229 w niniejszej pracy.

Helena [...] Poselstwa czeka, serce swe troskami

I p³aczem trapi¹c. (Odp 183)
Cz³owiek chce i musi mówiæ o swoich uczuciach. Nie jest to ³atwe, co zo-

sta³o ju¿ wielokrotnie podkreœlone przez pisarzy, filozofów i zwyk³ych u¿ytkow-

ników jêzyka. Emocje trudno badaæ empirycznie, choæ istniej¹ najró¿niejsze spo-

soby ich przejawiania. Jednym z nich jest twórczoœæ literacka; czyjœ stan emocjo-

nalny mo¿e zostaæ ujawniony dziêki analizie jakiegoœ tekstu pisanego, jak to

stwierdza J. Kochanowski:

Przeto ¿ebyœ te¿ wiedzia³ serce moje,

Œlê te do ciebie krótkie rymy swoje (Fr 2,55,7)
Napisa³em ci krom rozmys³u wszego

Ten rym nieg³adki, sk¹d byœ serca mego

Frasunk pozna³a i myœl utrapion¹ (Fr 2,77,4).
Jednym ze sposobów przekazania tego, co niewidzialne, trudne do definio-

wania, jest metafora, gdy¿ dziêki niej – u¿ywaj¹c jêzyka konkretu – wyra¿amy

to, co tkwi w naszej œwiadomoœci, a mo¿e tak¿e i w naszej podœwiadomoœci. Ko-

gnitywiœci podkreœlaj¹ fakt, ¿e „Istnienie metafor jako wyra¿eñ jêzykowych jest

mo¿liwe w³aœnie dlatego, ¿e metafory tkwi¹ w systemie pojêæ cz³owieka” (La-

koff, Johnson 1988: 28).

W metodologii kognitywistycznej podkreœla siê rolê doœwiadczenia w kszta³-

towaniu siê pojêæ. Poniewa¿ przedmiotów fizycznych doœwiadczamy w sposób

konkretny, wiêc za ich pomoc¹ opisujemy abstrakcje, do których zaliczyæ mo¿-

na równie¿ uczucia. Kognitywiœci spojrzeli na jêzyk od strony codziennego do-

œwiadczenia cz³owieka i sposobu rozumienia przez niego tego doœwiadczenia,

a swoje pogl¹dy zaprezentowali w ksi¹¿ce Metafory w naszym ¿yciu. Ona to sta-

nowi³a inspiracjê do zgrupowania wybranych somatyzmów (zwi¹zków frazeolo-

gicznych z komponentem serce)

3

wokó³ ró¿norodnych metafor i metonimii.

Poniewa¿ moim celem jest przedstawienie jêzykowego obrazu serca w utwo-

rach Jana Kochanowskiego, wobec tego w tym artykule poka¿ê wszystkie zna-

czenia tego leksemu.

Za George’em Lakoffem i Markiem Johnsonem przyjmujê, ¿e „istot¹ meta-

fory jest rozumienie i doœwiadczanie pewnego rodzaju rzeczy w terminach innej

rzeczy” (1988: 27).

Trzeba na wstêpie zauwa¿yæ, ¿e prawie zawsze serce jest przynale¿ne cz³o-

wiekowi, wyj¹tkowo Bogu, por. Ps 37,54; Tr 14,15.

Znaczenia leksemu serce podajê w artykule w nastêpuj¹cej kolejnoœci:

I. Serce to podmiot uczuæ (metafory),

II. Serce to podmiot myœlenia (metafora),

Serce w utworach J. Kochanowskiego

211

3

Somatyzm to zwi¹zek frazeologiczny zawieraj¹cy nazwê czêœci cia³a (por. A. Krawczyk-

Tyrpa 1987: 27).

III. Serce to podmiot uczuæ i myœlenia (metafora),

IV. Serce to cz³owiek, jego emocjonalnoœæ (metafory i metonimie),

V. Serce to jedna z cech charakteru cz³owieka (metafora),

VI. Serce to miejsce wykonywania czynnoœci i narzêdzie (metafory),

VII. Serce to Ÿród³o natchnienia poetyckiego (metafora),

VIII.Serce to organ wewnêtrzny,

IX. Serce to centralny, wa¿ny punkt czegoœ.

Ad I. Serce w najbardziej prototypowym znaczeniu zwi¹zane jest z uczucia-

mi. Pojmowane jest ono jako istota doœwiadczaj¹ca emocji i ma to swoje

odzwierciedlenie w jêzyku. Zgodnie ze znaczeniem wielu somatyzmów u¿ytych

przez J. Kochanowskiego:

SERCE TO PODMIOT UCZUÆ

4

W utworach J. Kochanowskiego serce aktywnie doœwiadcza uczuæ, por.:
serce [...] têskni (Sob 7,8);

serce [...] siê frasuje (Pieœ 1,17,35);

serce [...] w gniewie pa³a (Ps 39,11);

Twe [króla] ostre strza³y s¹ nieuchronione

Tymi ugodzisz w serca zaj¹trzone [ÿpe³ne gniewu’]

Swych nieprzyjació³, a strachem twej zbroje

Mo¿ne narody przyjm¹ jarzmo twoje (Ps 45,18).

wzdycha serce (Ps 25,1);

serce [...] w czymœ nie ufa [ÿnie ma nadziei na coœ’] (Ps 27,46);

serce [...] truchleje (Ps 73,55);

serce [...] struchla³o (Ps 31,23);

strach serce uj¹³ (Pieœ 1,6,20);

serce zj¹³ strach (Ps 107,53);

trwoga serce [...] zdjê³a (Ps 38,19);

wyswobodziæ serca z ciê¿kiej trwogi (Pieœ 1,1,7);

serce swej pociechy darmo upatruje (Tr 8,14);
serce [...] ¿alem [...] siê zwalczy³o

[ÿ¿al z³ama³ komuœ serce, ktoœ bardzo cierpi’] (Fr 3,20,16).
Na serce mo¿na oddzia³aæ w ten sposób, ¿e zacznie doœwiadczaæ uczuæ:
serce weseli coœ (Ps 19,35; Mon 248);

czymœ cieszyæ [...] serce (Fr 3,10,14);

212

BO¯ENA SIERADZKA-BAZIUR

4

Por. artyku³ Zenona Leszczyñskiego o przenoœnych znaczeniach serca (1988: 156).

serce ucieszyæ (Muza 2);

coœ serca(e) trapi (Pieœ 2,20,26; Ps 69,22);

Bogini [...] serca [...] frasuje i cieszy (Fr 2,79,2);

ktoœ frasuje swe serce (Pieœ 2,20,10);

coœ serce zatrwo¿y (Fr 3,84,6).
Serce oznacza uczucia:
ty nas sercem zepni i myœlami! (Prop 258)

oraz emocjonalne (mo¿e nie tylko emocjonalne) zaanga¿owanie wyraŸne

w zwrotach:

serca przyk³adaæ [ÿwk³adaæ w coœ serce, przywi¹zywaæ siê do czegoœ’]

(Ps 62,32; Ps 78,66; Ps 95,21);

Ale co wiedzieæ, komu serce prawie [ÿsprzyja, jest przychylne’] (Sz 494);

Tam serce i myœl wszytka sk³oniona (Ps 84,4);

Zakochany odczuwa, ¿e serce i dusza od cz³owieka rózno (Fr 2,61,12).

Poniewa¿ serce pojmowane jest jako podmiot uczuæ, wiêc dlatego wyra¿enia me-

taforyczne pokazuj¹ je jako istotê doœwiadczaj¹c¹ uczuæ radoœci, têsknoty, smut-

ku, gniewu, strachu, trwogi, ¿alu.

Anna Wierzbicka definiuje serce jako „maszynkê wewnêtrzn¹ pracuj¹c¹ na

napêdzie uczuciowym, to znaczy s¹ to zarówno przyczyny uczuæ (trwa³e dyspo-

zycje uczuciowe), jak i ich skutki (zamiary i decyzje)” (Wierzbicka, 1971: 109).

Jan Kochanowski pisze:
W drogê nie pójdê z niepobo¿nymi.

Nie mam serca i nigdy ku z³ym mieæ nie bêdê (Ps 26,11) [ÿtrwa³a dyspozycja

uczuciowa’];
Sposób me serce; niech zostanie [ÿzaniecha, opuœci’]

Œwiata a Tobie s³u¿y, Panie! (Ps 86,35) [ÿtrwa³a dyspozycja uczuciowa’];
i serce, i duszê przy sobie zostawi³ (Fr 2,61,10) [ÿtrwa³a dyspozycja uczuciowa’];
Serc ludzkich zmacali,

Myœli wyszperali,

Lecz na nie z ciêciwy

Pchnie strza³ê Bóg ¿ywy (Ps 64,29) [ÿzamiary’].
Jedn¹ z najbardziej pojemnych metafor pojêciowych, wyodrêbnion¹ z te-

kstów J. Kochanowskiego, jest przenoœnia, któr¹ mo¿na przedstawiæ w formule:

SERCE TO PACJENT
Serce postrzegane jest przez pisz¹cego tekst jako ta czêœæ cz³owieka, któr¹

poddaje siê leczeniu:

Serce w utworach J. Kochanowskiego

213

Serca nie zlecz¹ ¿adne z³otog³owy,

¯adny skarb troski nie wybije z g³owy (Pieœ 1,5,19).
Zwroty tworz¹ce tê metaforê to:
szczêœcie [...] pó³ prawie serca z piersi twych wyjê³o (FgFn 14);

A mnie, patrz¹c, jeno siê serce nie rozpadnie (Pieœ 1,12,16);
A matce, s³ysz¹c ¿egnanie tak ¿a³oœciwe,

Dobre serce, ¿e od ¿alu zosta³o ¿ywe (Tr 6,21);
komuœ serce siê kraje (Tr 4,4);

Krew do serca przed strachem z oblicza uchodzi: (Mon 36);

serce [...] ustawa (Ps 119,81);

serce mdleje (Fr 1,9,4; Fr 3,33,4; Fr 3,77,20; Pieœ 1,3,18);

ktoœ cierpi w sercu [...] ranê (FgNagr 3,7);

goiæ [...] serce (Tr 16,43);

coœ bodzie [ÿrani’] serce (Tr 17,44);

serce Ÿle siê czuje (Pieœ 1,22,14);

w sercu kogoœ boli (Sob 9,10; Tarn 66);

kogoœ serce boli (Tr 17,7; Sz 414);

niewdziêczna mi³oœæ w sercu boli (Fr 2,53,16);
do serca to, co boli, cz³owiek

Przypuszcza (Odp 124).
Serce jest pacjentem, którego nale¿y leczyæ; przyczyn¹ choroby s¹ negatyw-

ne emocje, np. g³êbokie rozczarowanie:

Nie wiem, co za z³y cz³owiek oberwa³ jagody

I u¿ywa z rozkosz¹, czego dosta³ snadnie,

A mnie, patrz¹c, jeno siê serce nie rozpadnie (Pieœ 1,12,16);

ból po œmierci osoby najbli¿szej:

Czy ciê podobno szczêœcie po ma³u dotknê³o,

A nie pó³ prawie serca z piersi twych wyjê³o?

Strada³eœ (ach, ¿a³oœci!) ze wszech milszej ¿ony (FgFn 14);

wstyd i ¿al:

A przed wstydem i ¿alem serce prawie mdleje (Fr 3,33,4).
Podstaw¹ fizyczn¹ tych metafor jest doœwiadczanie stanu w³asnego cia³a; ne-

gatywne emocje powoduj¹ zaburzenia pracy serca, i w konsekwencji bladoœæ,

os³abienie, ból wewnêtrzny, a nawet w przypadku bardzo silnych emocji uczucie

rozpadania siê tego organu (por. relacje lekarzy z sekcji zw³ok o pêkniêciu ser-

ca). W tych frazeologizmach zosta³a utrwalona obserwacja, ¿e negatywne uczu-

cia mog¹ powodowaæ w cz³owieku ból psychiczny porównywalny lub to¿samy

214

BO¯ENA SIERADZKA-BAZIUR

z fizycznym (por. Pajdziñska 1990: 98). Analiza semantyczna frazeologizmów

tworz¹cych metaforê SERCE TO PACJENT pozwala równie¿ na wyci¹gniêcie

wniosku, ¿e cz³owiek ma niewielki wp³yw na w³asne emocje. Skoro chore jest

serce, to chory jest tak¿e cz³owiek, który wymaga pomocy. Doœwiadczanie nega-

tywnych emocji anga¿uje nie tylko sferê psychiczn¹ cz³owieka, dotyczy ono rów-

nie¿ jego „fizycznoœci”, i obserwacja ta zosta³a utrwalona w jêzyku.

System naszych pojêæ – jak twierdz¹ G. Lakoff i M. Johnson – kszta³tuje siê

w œrodowisku fizycznym (1988: 48).

Obserwacja œwiata natury sta³a siê podstaw¹ do postrzegania uczuæ przez

pryzmat metafory:

SERCE TO ROŒLINA
O sercu Jan Kochanowski pisze, ¿e:
roœcie [ÿroœnie’] (Pieœ 1,2,1);

(za)kwitnie (Ps 68,7; Ps 92,9; Sob 11,21);

usch³o [...] jako trawa (Ps 102,11).

Uczuæ nie jesteœmy w stanie zobaczyæ, jednak doœwiadczaj¹c ich, mo¿emy je

porównaæ ze zjawiskami otaczaj¹cego œwiata. Dla cz³owieka zwi¹zanego z na-

tur¹, obserwuj¹cego wzrost uprawianych przez siebie roœlin, u¿ycie metafory

agrarnej, np. serce kwitnie na oznaczenie stanu psychicznego (radoœci), jest

czymœ naturalnym, nieuœwiadamianym, automatycznym. U¿ycie zaœ zwrotu

serce roœcie, czyli ÿroœnie, powiêksza siê’, w funkcji wyra¿ania radoœci, za-

chwytu, ma za swoj¹ podstawê doœwiadczenie, z którego wynika, ¿e wzrost ro-

œliny zwykle wywo³uje w cz³owieku uczucia pozytywne. Kwitnienie roœlin zna-

mionuje wiosnê, lato; jest zapowiedzi¹ plonów, wiêc wzbudza pozytywne emo-

cje: radoœci, a nawet entuzjazmu. Podobnych uczuæ doœwiadczamy w obcowa-

niu z ukochan¹ osob¹:

Serce mi zakwitnie prawie [ÿprawdziwie’]

Przy twej przyjemnej rozprawie;

A kiedy ciê poca³ujê,

Trzy dni w gêbie cukier czujê (Sob 11,21).

Wysuszona roœlina to taka, w której nie ma ju¿ ¿ycia. Obserwacja ta zosta³a prze-

niesiona do jêzyka, którym J. Kochanowski mówi o uczuciach:

Jako dym, tak lata moje ulecia³y,

Koœci jako g³ownia moje wygorza³y;

Na chleb nie pomyœlê, a te¿ serce moje

Usch³o jako trawa w srogie letne znoje (Ps 102,11).

Z powodu wielkiego nieszczêœcia cz³owiek nie doœwiadcza ¿adnych uczuæ, w je-

go sercu nie ma ju¿ ¿ycia.

Serce w utworach J. Kochanowskiego

215

Odmian¹ tej metafory jest taka, w której zosta³o utrwalone przekonanie, ¿e

serce jest miejscem, gdzie mo¿liwe jest ¿ycie. Mo¿na j¹ przedstawiæ w formule:

SERCE TO GLEBA
Na tej glebie rosn¹ uczucia:
Na to patrz¹c w pobo¿nym sercu radoœæ roœcie (Ps 107,85)

lub dobre wspomnienie o kimœ, kto zmar³, ¿yczliwoœæ wobec niego:

uczciwe zachowanie brata naszego nie umar³o z nim pospo³u, ale ¿ywie

w sercach W.M. cnotliwych ludzi (FgPog 62).

Serce jest pojmowane równie¿ jako rzecz: metaforze, któr¹ na tej podstawie

pos³u¿y³ siê poeta, mo¿na nadaæ postaæ:

SERCE TO BRY£A LODU
Serce jest konceptualizowane jako zimna i zamro¿ona bry³a, która topnieje

(b¹dŸ rozgrzana – wtedy trzeba j¹ och³odziæ). W jêzyku J. Kochanowskiego

utrwalone jest doœwiadczenie, ¿e emocje b¹dŸ to powoduj¹ och³odzenie cia³a,

b¹dŸ jego rozgrzanie (przyczyn¹ tego jest m.in. kr¹¿enie krwi).

Serce w nieszczêœciu taje [ÿmiêknie, pokornieje, przestaje byæ hardym’]

(Ps 44,49);
Wszytkê sw¹ popêdliwoœæ na miê wyrzucili;

A serce we mnie taje, si³a odstêpuje,

Œmieræ przed oczyma lata, a mnie strach zdejmuje (Ps 55,7).
Wszytki Ty znasz, którzy mnie trapiæ nie przestaj¹,

A we mnie serce i si³y taj¹ (Ps 69,44).
WejŸrzy okiem litoœciwym

A och³ódŸ serca troskliwym (Ps 90,48).

Charakteryzuj¹c ludzi jako takich, którzy utracili odwagê, poeta pisze:

Serca w ludziech oziêb³y (Dry 40).

O sercu pisze J. Kochanowski tak¿e w terminach wojny, walki, niewoli,

ucieczki, jak w nastêpnych przyk³adach skupionych wokó³ ró¿norodnych metafor:

SERCE TO TWIERDZA
niedobyte serca zwyciê¿aæ mi³oœci¹ (FgPieœ 9,10);

chcieæ serca dostaæ [ÿchcieæ zdobyæ mi³oœæ kogoœ’] (Fr 2,61,17).
SERCE TO NIEWOLNIK
srogie ³añcuchy na ... sercu czuæ (Pieœ 2,21,1);

216

BO¯ENA SIERADZKA-BAZIUR

czyjeœ serce jest uwi¹zane (Ps 0,3);

spêtane [ÿskrêpowane, omotane’] (Odp 506);

ktoœ je zabra³ (Fr 2,2,1; Fr 2,2,3; Fr 2,2,8);

coœ je dobywa (Fr 3,11,4);

czyjeœ serce jest wolniejsze (Marsz 48).

SERCE TO ZBIEG
Serce mi zbieg³o, a nie wiem inaczej,

Jedno do Hanny, tam bywa naraczej [‘najchêtniej’] (Fr 1,5,1).

W tym zwrocie zosta³a kolejny raz utrwalona obserwacja, ¿e cz³owiek nie panu-

je nad swoimi emocjami, one s¹ silniejsze, niezale¿ne od niego.

Serce postrzegane jest równie¿ jako obiekt brutalnego ataku mi³oœci. Mi³oœæ

to zaborcza, wojownicza istota.

SERCE TO OBIEKT (CEL) ATAKU
strza³¹ [...] ugodziæ w serce (Fr 3,11,12);

strza³y w sercach [...] zosta³y (Fr 1,23,2);
We mnie strza³y mieszkaj¹ i ten bo¿ek ma³y,

Ale mu pewnie wszytki pióra wypada³y,

Bo siê nie da wyp³oszyæ nigdziej z serca mego (Fr 2,94,11);
Chyba w serce, Mi³oœci, proszê, nie uderzaj (Fr 1,88,1);
Mi³oœæ [...] Sama siê w be³t obróci³a

I prosto mi w serce wpad³a (Fr 1,8,17);
Nie drzewiej oka z niego chciwego spuœci³a,

A¿ ognia nieobacznym sercem zachwyci³a (Pam 50).
Metafory: SERCE TO TWIERDZA, SERCE TO NIEWOLNIK, SERCE TO

ZBIEG, SERCE TO OBIEKT (CEL) ATAKU odnosz¹ siê do prze¿ywania uczu-

cia mi³oœci.

G. Lakoff i M. Johnson zauwa¿yli, ¿e jako istoty fizyczne, oddzielone od re-

szty œwiata przez powierzchniê naszej skóry, postrzegamy œwiat jako coœ, co znaj-

duje siê na zewn¹trz nas, i poczucie terytorium to jeden z najbardziej podstawo-

wych instynktów cz³owieka (Lakoff, Johnson 1988: 52-55).

Analiza leksemu serce pozwala stwierdziæ, ¿e J. Kochanowski konceptuali-

zowa³ serce tak¿e jako POJEMNIK. Metafora ogarniaj¹ca czêœæ z analizowanych

somatyzmów brzmi:

SERCE TO POJEMNIK (NA UCZUCIA)
W analizowanej grupie somatyzmów serce postrzegane jest jako POJEMNIK

przede wszystkim NA UCZUCIA.

Serce w utworach J. Kochanowskiego

217

w serce [...] jadu nazbieraæ [ÿnieprzyjaznych uczuæ’] (Ps 41,18);

w [...] sercu jadu œmiertelnego taiæ (Ps 12,4);

w sercu jad szczyry chowaæ (Ps 62,12);

gniew [...] w sercu panuje (Fr 2,53,13);

w [...] sercu zaka³ nosiæ (Ps 66,65);
czegoœ [...] serce [...] przechowaæ

Nie mog³o [ÿnie mog³o okazaæ wdziêcznoœci’] (Fr 3,30,9);
pe³ne [...] serce [...] ¿a³oœci (Ps 25,41);

wygnaæ [...] z serca ... radoœci (Fr 3,30,22);

serca [...] nape³ni(j)/(ê) radoœci¹ (Ps 132,16; Ps 132,30);

nie ma pychy w sercu czyimœ (Ps 131,1);

w sercach bojaŸñ Bo¿¹ zachowaæ (Ps 22,62);

w sercu chowaæ Bo¿e wyroki (Ps 119,11);

pamiêæ [...] w sercu [...] trwa (Fr 2,67,3);

ogarn¹æ [...] sercem [...] nadzieje (Dzie 98);

w sercu nie chcieæ zostawiæ [ÿczegoœ’, tu: ÿuraz’] (Fr 2,40,3);

zagrodziæ drogê do serca upadkowi swemu [ÿprzygnêbieniu, rozpaczy, nie-

szczêœciu,zw¹tpieniu swemu we wszystko’] (Tr 19,134).
Serce jest te¿ pojemnikiem, w którym mog¹ znajdowaæ siê twarde przedmio-

ty, np. twardy krzemieñ (Fr 2,66,1-2), kamieñ i ¿elazo (Pieœ 1,25,39). W ten spo-

sób J. Kochanowski odwo³uje siê do myœlenia o sercu jako o twardym przedmio-

cie, w³aœnie takim jak krzemieñ, kamieñ lub ¿elazo (por. metonimiê SERCE ZA

CZ£OWIEKA).

Cz³owiek w sercu czuje mi³oœæ (Mon 438), ¿a³oœæ (Tr 4,15), boleœæ (Zuz 76),

wadê [‘wyrzuty sumienia, to, co zawadza, obci¹¿a’] (Pieœ 1,2,15). Serce jest miej-

scem, w którym siê coœ odczuwa (Ps 17,14); Bóg czuje w czyimœ sercu coœ [ÿprze-

widuje, domyœla siê, co dzieje siê w sercu cz³owieka’] (Ps 20,11).

Serce jest pojemnikiem, gdzie przechowywana jest pamiêæ o sprawiedliwo-

œci Bo¿ej, darach i cudach (Ps 40,29; Ps 103,4; Ps 105,8), i do którego powa¿ne

s³owa siê przypuszcza (Ps 78,2). W sercu znajduje siê równie¿ wiara (Sat 206),

pamiêæ o czyimœ wygl¹dzie (Fr 3,47,2), wspomnienie o unii Polski z Litw¹ (Prop

260). Serce jest tak¿e miejscem, gdzie cz³owiek wystawia na próbê Bo¿¹ cierpli-

woϾ (Ps 78,31).

Odmianê tej metafory stanowi taka, z której wynika, ¿e serce postrzega-

ne jest równie¿ przez cz³owieka jako rzecz umieszczana w czymœ (w czyjejœ

rêce):

SERCE JEST W POJEMNIKU
Uka¿ [...] rêkê alabastrow¹, w której zamknione

Serce moje (Fr 3,28,8).
A oto kolejna odmiana metafory, w której serce traktowane jest jako POJE-

MNIK:

218

BO¯ENA SIERADZKA-BAZIUR

SERCE TO ZAMKNIÊTE POMIESZCZENIE
Temu [Bogu] serca otwarzajcie (Ps 62,22).
Cz³owiek powinien otworzyæ serce Bogu, czyli pokochaæ Go, byæ Mu wiernym.
Serce jest tak¿e rzecz¹, na której siê coœ umieszcza: tu mowa o uczuciach.
SERCE TO PRZEDMIOT
radoœæ na sercu [...] czuæ (Pieœ 1,4,4);

byæ na sercu [...] ucieszonym (Ps 69,70);

na sercu zazdroœæ i nienawiœæ mieæ (Ps 58,5);

na sercu ¿al wielki mieæ (FgPog 45);

komuœ na sercu czyniæ trwogê (Prop 22);

ktoœ jest na sercu nieznoœnym ¿alem strapiony (Ps 109,52);

kogoœ na sercu mieæ (Sob 4,7).
Serce konceptualizowane jest jako przedmiot kruchy: coœ komuœ serce kruszy

(Fr 2,53,2) lub jako rzecz podleg³a zniszczeniu (Ps 22,40) albo jako rzecz, któr¹

mo¿na gryŸæ:

troski [...] mi serce gryz³y, ¿ar³y (Fr 2,61,5; Fr 2,80,3); komuœ coœ serce ¿rze

(Fr 3,9,3).

Serce to tak¿e miejsce, w którym mo¿na coœ ukryæ, np. zapewnienia o mi³o-

œci, zgodnie z metafor¹:

SERCE TO KRYJÓWKA
mi³oœæ w dyjamencie ryje

Twe [zamiast swe!] s³awne obietnice i pod sercem kryje (Pam 148);
zacna królewno [...] ¯yczliwe s³owa w³ó¿ pod serce swoje (Ps 45,36).
Istnieje te¿ takie u¿ycie leksemu serce, które pozwala widzieæ emocje cz³o-

wieka w terminach ludzkich dzia³añ (por. Lakoff, Johnson 1988: 56). Mamy tu

do czynienia z personifikacj¹ jako zabiegiem stylistycznym, który umo¿liwia

twórcy wyra¿anie uczuæ religijnych, jak w nastêpuj¹cym przyk³adzie:

K’Temu siê zaw¿dy moje serce k³oni (Ps 28,23).
Wœród analizowanych somatyzmów znajduje siê grupa zwrotów, w których

leksem serce jest „znaczeniowo pusty” (por. Wierzbicka 1971: 98-99). Mowa tu

o takich zdaniach, gdzie oprócz wyrazu serce wystêpuje te¿ nazwa jakiegoœ uczu-

cia lub wyraz z pola znaczeniowego emocji, np.:

ktoœ szczerym sercem s³u¿y komuœ [ÿszczerze’] (Ps 73,2);

ktoœ ca³ym prawie sercem ufa komuœ [ÿszczerze’] (Ps 91,2);

ktoœ (nie) mi³uje z serca [ÿz pasj¹, prawdziwie, mocno’] (Fr 1,14,5);

weso³ym i chêtliwym sercem kogoœ komuœ daæ [ÿradoœnie i chêtnie’]

(EpRadz 108);

Serce w utworach J. Kochanowskiego

219

z serca westchn¹æ (Tarn 13);

z serca siê ktoœ rozœmia³ [ÿszczerze, prawdziwie’] (Fr 1,28,1);

Acz nie z serca, z wierzchu siê przedsiê œmiej¹ [‘nieszczerze’] (Pieœ 1,22,12);

z dobrym sercem [ÿodwa¿nie’] (Ps 20,1; Jez 127).
Ad II. Zenon Leszczyñski, pisz¹c o inspiracji biblijnej przenoœnych znaczeñ

serca, analizowa³ przypisywane mu funkcje (Leszczyñski 1988: 159,164). W No-

wym Testamencie serce konotowane jest miêdzy innymi jako podmiot myœlenia.

Zgodnie ze znaczeniem niektórych somatyzmów wybranych z tekstów poety ser-

ce równie¿ by³o przez niego konceptualizowane jako podmiot procesów myœlo-

wych. Kolejna metafora wyodrêbniona z jego tekstów na tej podstawie to:

SERCE TO PODMIOT MYŒLENIA
Wiod¹ to na miê, o czym me poczciwe

Serce nie myœli (Ps 35,33);
Wojnê powiedzieæ myœli [ÿplanuje, chce’] serce moje (Sz 1);

serca mego rozmyœlanie (Ps 19,50);

serce czyjeœ pojê³o coœ (Ps 73,43);

serce tuszy [ÿprzewiduje, wró¿y, ma nadziejê na coœ’] (Ps 56,21; Ps 61,9;

Ps 66,63; Pieœ 1,12,4; Dry 20).
Ad III. Serce bywa postrzegane prawdopodobnie jako pe³ni¹ce funkcje za-

równo myœlenia, jak i odczuwania (por. Leszczyñski 1988: 156). Na tej podsta-

wie niektóre przyk³ady mo¿na zgrupowaæ wokó³ metafory:

SERCE TO PODMIOT UCZUÆ I MYŒLENIA
Œlub mi przywodz¹, poniewolne s³owa,

Na które nigdy nie zwala³a g³owa;

A ono by³o lepiej serca pytaæ,

Które gdy nie chce, s³ów siê prózno chwytaæ (FgPieœ 8,15);
Niech ci siê, mi³a, wszystko dobre wodzi,

Z kimkolwiek przestaæ twoje serce godzi;

Ale rozeznaæ umiej przyjaciela (Pieœ 1,15,18);
ktoœ jest mi³ czyjemuœ sercu (Sob 2,18; Sob 4,4);
Ju¿ ku rumom jego [ÿrumowisku, ruinom miasta’] serce obrócili

S³udzy Twoi, ju¿ siê pustyñ u¿alili (Ps 102,33).
Ad IV. W tekstach J. Kochanowskiego liczne s¹ somatyzmy z komponentem

serce, gdzie widoczne jest postrzeganie tego organu jako tego, który zastêpuje ca-

³ego cz³owieka (por. uwagi Z. Leszczyñskiego o tym w cz³owieku, co wewnêtrz-

ne i zewnêtrzne (Leszczyñski 1988: 154). Znaczeniu temu odpowiadaj¹ nastêpu-

j¹ce metafory i metonimie:

220

BO¯ENA SIERADZKA-BAZIUR

SERCE TO MOJE JA
Trochê je Fiedor, pije barzo ma³o,

Wszytko mu serce u szachów zosta³o! (Sz 486);
Nie maj¹c [ÿnie mam’] kto by mi w tym jej sercem s³u¿y³ [ÿjak ona’]

(Pieœ 2,20,12);

Ich serca w cale [ÿw ca³oœci, bez szwanku’] wieczny wiek przetrwaj¹

(Ps 22,72);

Nadzieja dobra serca niech podpiera (FgPieœ 4,19);
A proœby jednym sercem do boga dzia³ali

Grek i Trojanin (Mon 300) [ÿich wewnêtrzna istota, ich „ja” by³o takie samo’].
Kolejna metafora odnosz¹ca siê do postrzegania serca jako wnêtrza cz³owie-

ka ma postaæ:

SERCE TO WNÊTRZE CZ£OWIEKA
Serce jest wyró¿nikiem stosunku cz³owieka do Boga, mo¿e te¿ byæ wyró¿-

nikiem jego cz³owieczeñstwa, np.:

Kto dost¹pi Twej góry? [...] Ten, kto rêkê niewinn¹ i serce zachowa³ (Ps 24,7);
Jeslibychmy imienia Twego przebaczyli

Albo cudzemu bogu ofiarê palili,

Azaby to przed Tob¹ tajno by³o, który

Serca nasze i myœli wszytki widzisz z góry? (Ps 44,42);
W³ó¿ w ogieñ serce moje; jako kruszec z³oty

P³awi¹, tak i Ty sprobuj mej cnoty! (Ps 26,5);
zmaca³eœ (zmacaj) serca (Ps 17,9; Ps 139,53).
Bóg troszczy siê o serce cz³owieka,a wiêc:

utwierdza je (Ps 27,51);
posila [ÿwzmacnia’] (Ps 31,56);

spraktykuje [ÿprzeci¹gnie na swoj¹ stronê’] (Pieœ 2,8,8);

cz³owiek z baczeniem [...] serce na obojê fortunê gotuje (Tr 19,154);

A przeklêta twoja ¿¹dza serceæ wywróci³a [ÿwypaczy³a twoje serce, zmieni-

³a twoje wnêtrze, twoj¹ osobowoœæ’] (Zuz 198).
Serce jest stworzone przez Boga, który:
Widzi i sprawy nasze, i myœli zamknione,

Bo przezeñ serca nasze stworzone (Ps 33,30).
Jan Kochanowski, pisz¹c we Wró¿kach o upadku moralnoœci i obyczajów,

stwierdza:

Serce w utworach J. Kochanowskiego

221

Prawdaæ jest, ¿eæ ludziom jakoœ serce upad³o (Wr 17).
Metafora zbudowana w oparciu o ten fragment jego utworu mo¿e przybraæ

postaæ:

SERCE TO MORALNOή
Metafory SERCE TO MOJE JA, SERCE TO WNÊTRZE CZ£OWIEKA

i SERCE TO MORALNOŒÆ mog¹ byæ potraktowane ³¹cznie – s¹ one wzglêdem

siebie komplementarne. Ca³oœciowo rzecz ujmuj¹c, przenoœnie te pokazuj¹ serce

jako konotuj¹ce to, co w cz³owieku jest sam¹ jego istot¹ – jego „ja”. Jednoczeœ-

nie wszystkie te cztery metafory tworz¹ system koherentny.

Charakteryzuj¹c postêpowanie cz³owieka, J. Kochanowski mówi o sercu

równie¿ jako o przedmiocie ruchomym, ruch wsteczny jest wartoœciowany nega-

tywnie zgodnie z metafor¹:

DO TY£U TO LE

jak w przyk³adzie:

Nie sz³o wspak serce nasze (Ps 44,35).
Metonimia – jak wiadomo – jest szczególnym przypadkiem metafory i ma

z ni¹ œcis³y zwi¹zek. O ile jednak metafora to, zasadniczo, pojmowanie jednej

rzeczy w terminach innej, o tyle metonimia pe³ni funkcjê desygnacyjn¹, co po-

zwala u¿ywaæ pewnego pojêcia tak, aby zast¹pi³o inne (Lakoff, Johnson 1988:

59). Mówi¹c o sercu przy u¿yciu metonimii:

SERCE ZA CZ£OWIEKA

mówimy w rzeczywistoœci o samym cz³owieku, np.:

Obróæ¿e serca nasze ju¿ ku sobie (Ps 85,9).
Eksplikacja znaczeniowa tego zdania ma postaæ: ÿSpraw, byœmy zwrócili siê

do Ciebie’.

Kochanowski, obudowuj¹c serce ró¿norodnymi okreœleniami,w rzeczywi-

stoœci charakteryzowa³ cz³owieka nastêpuj¹co:

Do Ciebie wzdycha smutne serce moje [ÿJa, który jestem smutny, wzdycham

do Ciebie’] (Ps 61,4);

On smutne serca cieszy [ÿOn pociesza tych, którzy s¹ smutni’] (Ps 147,5).
Pisa³ wiêc o emocjonalnoœci cz³owieka, charakteryzuj¹c serce jako:
smutne (Pieœ 1,7,21; Fr 3,10,14; Ps 61,4);

wielce strapione ³zami (Ps 102,40);

nieszczêœliwe (Fr 3,33,20);

frasowliwe (Ps 71,44);

troskliwe, ledwo ¿ywe (Ps 42,35);

222

BO¯ENA SIERADZKA-BAZIUR

bezpieczne (Pieœ 1,9,39; Odp 462);

wdziêczne (Br 59; Ps 116,39);

bogobojne (Ps 51,19);

uni¿one (Ps 51,36).
Odmian¹ omawianej metonimii jest:

SERCE ZA EMOCJONALNOή
Abo rózne serca zgodzisz,

Abo i mnie wyswobodzisz (Fr 3,12,23);
Serceæ jeszcze niestare, chocia broda siwa (Fr 3,82,6).
W przypadku metonimii SERCE ZA EMOCJONALNOŒÆ mo¿na mówiæ

o jej subkategoryzacji w stosunku do metonimii SERCE ZA CZ£OWIEKA (por.

Lakoff, Johnson 1988: 31).

Zgodnie z metonimi¹ SERCE ZA CZ£OWIEKA charakter cz³owieka opisy-

wany jest nastêpuj¹co:

Bo szczyre serce w Twojej jest zas³onie [ÿcz³owiek, który postêpuje sprawie-

dliwie, w którym nie ma fa³szu, cieszy siê Bo¿¹ opiek¹’] (Ps 7,28).

Serce – a w rzeczywistoœci cz³owiek – charakteryzowane jest jako:

cnotliwe (Pam 74);

prawe (Fr 2,104,16);

wierne (Ps 86,16; Pieœ 1,17,28);

wielkie (Fr 2,28,5; Pieœ 1,10,53);

wdziêczne (PieœCzego 7);

u¿yte [ÿmi³osierne, miêkkie’] (Fr 3,11,10);

uprzejme (Ps 15,5; Ps 135,38; Ps 145,32);

weso³e (Ps 33,1);

szlachetne (Sat 321);

niewinne (Ps 101,9);

nielêkliwe (EpRadz 60; Jez 168);

dobre (Zuz 106);

mê¿ne (Mon 59);

nieszczêœliwe (Fr 3,33,20);

ob³udne (FgPieœ 11,12);

niewdziêczne (Fr 3,30,9);

nieobaczne [ÿnierozwa¿ne’] (Pam 50);

chytre (Ps 12,4);

chytre i zdradliwe (Ps 5,34).

Mówi¹c o sercu, które powinno byæ jednakie (Sz 570; Pieœ 2,9,22) i sta³e (Tarn

78), Kochanowski pokazuje doœwiadczanie przez cz³owieka wartoœciowych rze-

Serce w utworach J. Kochanowskiego

223

czy jako niezmiennych. Sta³oœæ, jednakowoœæ w odniesieniu do serca jest warto-

œciowana pozytywnie. Wyra¿enia jednakie serce i sta³e serce s¹ odwo³aniem do

filozofii stoickiej, zgodnie z któr¹ cz³owiek powinien znosiæ w pokorze i spoko-

ju ducha to wszystko, co nios¹ z sob¹ zmienne koleje losu.

Doœwiadczanie rzeczy twardych jako takich, które z trudnoœci¹ poddaj¹ siê

odkszta³caniu – tzn. wymagana jest du¿a si³a, aby powodowaæ zmiany w po³o¿e-

niu sk³adaj¹cych siê na nie elementów – sta³o siê podstaw¹ do opisywania cz³o-

wieka nieczu³ego, bezwzglêdnego przez charakteryzowanie jego serca jako takie-

go, które jest kamienne (por. rozwa¿ania A. Wierzbickiej, 1971: 106), jak w przy-

k³adzie: Kamienneœ serce s³owy przenika³a (FgPieœ 11,10). Informacja o twardo-

œci serca zawarta jest równie¿ w presupozycji, poniewa¿ ktoœ, coœ miêkczy serce

(Ps 106,95; Pieœ 2,16,11).

Ad V. W analizowanym materiale jest spora grupa takich frazeologizmów so-

matycznych z komponentem serce, które dotycz¹ jednej z cech charakteru cz³o-

wieka, a mianowicie odwagi. Serce konotuje w tych przyk³adach równie¿ otuchê

i pewnoœæ siebie. Liczne somatyzmy, w których serce konceptualizowane jest

w ten w³aœnie sposób, mo¿na po³¹czyæ w obrêbie metafory:

SERCE TO ODWAGA

Bóg lub cz³owiek obdarza cz³owieka odwag¹ albo jej dodaje; nastêpuj¹ce zwro-

ty stanowi¹ tego egzemplifikacjê:

Bóg ku bitwie raczy sprawowaæ [...] serce (Ps 144,3);

Bóg lub cz³owiek serca dodaje (sobie) (Ps 0,9; Ps 3,3; Ps 18,77, Ps 68,88;

Ps 86,54; Ps 89,37; Pieœ 2,5,21);

Bóg daje serce (Ps 29,19; Pieœ 2,19,17);

sercem opatruje (Ps 18,63).

Odwaga mo¿e zostaæ cz³owiekowi odebrana, czego przyk³ady znajdujemy

w zwrotach:

serce skaziæ (Tarn 28, Prop 123);

zepsowaæ (Prop 293; Sz 174).

Inne zwroty z komponentem serce, które konotuj¹ odwagê, otuchê, to:

serce wzi¹æ [ÿnabraæ odwagi, pewnoœci siebie’] (Pieœ 1,10,44; Sz 429);
Tu¿ po nim widzê mê¿ne Boles³awy,

Prze których dzielnoœæ i stateczne sprawy

Polska szeroko swych granic pomknê³a

I serce wziê³a (Pieœ 1,10,44);
serce sobie czymœ czyniæ [ÿdodawaæ sobie otuchy’] (Ps 71,21);
Nieprzyjaciele moi o mnie radê maj¹,

224

BO¯ENA SIERADZKA-BAZIUR

Na miê wszytki fortele swoje obracaj¹

Serce sobie tym czyni¹c: „Ju¿ go i Bóg – prawi –

Opuœci³; goñcie, wi¹¿cie, nikt go nie wybawi!” (Ps 71,21);
sercem porównaæ z kimœ [ÿrównaæ siê z kimœ pod wzglêdem odwagi’]

(Pam 70);
Têczyñski by³ twój Tezeus, nowa Arijadno,

Który sercem i si³¹ móg³ porównaæ snadno

Z bohatyrskimi syny, lubo pieszo wojny,

Lubo pragn¹³ na koniu nieprzyjaciel zbrojny (Pam 70);
serce straciæ (Jez 233);
A potym jako wiele zamków potracili?

Straciliæ ju¿ i serce; i tak go nie mieli (Jez 233);
serce siê komuœ wróci [ÿkomuœ przybêdzie odwagi, otuchy’] (Ps 60,27;

Ps 108,27);

komuœ przyby³o serca (Sz 447);

serca nie mieæ (Mon 45);
Hektor widz¹c gromi³ go: „Parysie zel¿ony,

Bodaj siê by³ nie rodzi³ ani poj¹³ ¿ony!

To bych by³ wola³ i to z lepszym by³o zyskiem,

NiŸli tak byæ u wszytkich ludzi poœmiewiskiem.

Jaki, mniemasz, u Greków teraz g³os o tobie?

Nie zesz³o nic wodzowi temu na osobie,

Ale serca i si³y nie masz; takim siê ty

Czuj¹c p³yn¹³eœ przedsiê przez morskie zakrêty,

Zebrawszy towarzystwo, a w dalek¹ stronê

Zajachawszy unios³eœ zacnych ludzi ¿onê

Ojcu na wieczn¹ szkodê i nam, braciej twojej,

Nieprzyjacio³om na poœmiech, a ku hañbie swojej.

Nie œmia³eœ placu dostaæ Menelausowi:

Pozna³by by³, jakiemu ¿onê wzi¹³ mê¿owi (Mon 45);
sercu siê dziwowaæ (FgTel 2; Wzór 120);
A i¿em ja tê lekkoœæ dziœ popaœæ musia³a, która na mój ród nigdy nie przy-

chodzi³a, œmierci namniej siê nie zbraniam, bo wolê umrzeæ ni¿li takiej dru-

giej nocy czekaæ, jeslibyœ ty tego zbroniæ nie chcia³. Dziwowa³ siê król i ser-

cu, i baczeniu onej powa¿nej bia³ejg³owy i kaza³ wywo³aæ, aby od tego cza-

su ¿aden gwa³t siê nie dzia³ uczciwym domom (Wzór 120);

komuœ dostanie serca (Ps 127,20);

nie schodzi na sercu [ÿnie brakuje odwagi’] (Jez 24);

komuœ dobre serce czyniæ [ÿdodawaæ odwagi’] (Jez 97).

Serce w utworach J. Kochanowskiego

225

Ad VI. Serce postrzegane jest równie¿ lokatywnie i instrumentalnie, jak

w nastêpnych przyk³adach.

W sercu odbywaj¹ siê najrozmaitsze czynnoœci, somatyzmy odpowiadaj¹ce

temu znaczeniu s¹ zgrupowane wokó³ metafory:

SERCE TO MIEJSCE
w sercu myœliæ [ÿplanowaæ’] (Fr 1,19,1; Ps 35,59; Ps 77,13; Zuz 49) – por.

metaforê: SERCE TO PODMIOT MYŒLENIA;
w sercu zdradê [...] knuæ (Ps 140,3) – por. metaforê: SERCE TO PODMIOT

MYŒLENIA;
komuœ umys³ w sercu zamieszaæ [‘sprawiæ, ¿e ktoœ nie potrafi jasno rozumo-

waæ’] (Mon 391) – por. metaforê: SERCE TO PODMIOT MYŒLENIA;
coœ w sercu [...] czuæ (Ps 16,18) – por. metaforê: SERCE TO PODMIOT

UCZUÆ oraz osiem kolejnych przyk³adów;
w sercu [...] siê radowaæ (Jez 30);

coœ komuœ w sercu czyni trwogê (Sob 4,18);

bojaŸni w sercu u¿ywaæ (Pam 57);

s³owami [...] tesknicê w sercu uczyniæ (Mon 138);
Taki upad w mym sercu mi³oœæ uczyni³a,

¯e miê tylko cieñ zosta³, samego zniszczy³a (Fr 3,35,3);

uczciwoœæ [ÿszacunek’] ... w sercu budziæ (Ps 130,12);

nadzieje w [...] sercu roznieciæ (Tr 13,10);

rozkazanie Bo¿e [...] w sercu piastowaæ (Ps 119,48);

komuœ Twój zakon z serca nie wyp³yn¹³ (Ps 119,176)

[ÿktoœ zachowuje Bo¿e prawo w sercu, postêpuje zgodnie z prawem Bo¿ym’];

ktoœ zakon w swym sercu Pañski ugruntowa³ (Ps 37,75);
Twój zakon w czyimœ sercu jest ryty (Ps 40,26);

mówiæ w sercu (Ps 14,1; Ps 53,1);

coœ rzec w [...] sercu (Ps 73,29).

Serce postrzegane jest przez J. Kochanowskiego równie¿ instrumentalnie, zgod-

nie z metafor¹:

SERCE TO NARZÊDZIE
sercem [...] s³u¿yæ (Ps 135,38);

sercem [...] proœbê [...] czyniæ (Odp 418);

sercem prosiæ (Ps 120,3);

226

BO¯ENA SIERADZKA-BAZIUR

sercem [...] wspomin¹æ (Ps 33,1);

sercem [...] wyznawaæ (Ps 9,2; PieœCzego 7);

sercem wzywaæ (Ps 86,16; Ps 145,32);

sercem [...] wszego dobra ¿yczyæ (Fr 2,104,16);

sercem zdradzaæ (Ps 28,12).
Ad VII. Jan Kochanowski ka¿e nam spojrzeæ na serce równie¿ jako na Ÿród³o

poetyckiego natchnienia, zgodnie z metafor¹:

SERCE TO NATCHNIENIE POETYCKIE

Pe³ne zapa³u serce jako Ÿród³o swoistej, duchowej energii jest obok myœli podnie-

t¹ do tworzenia psalmów, pieœni.

Ochotn¹ myœl, ochotne serce w sobie czujê,

Nowy psalm Panu (swemu), now¹ pieœñ gotujê (Ps 57,21; Ps 108,1).

Serce konotuje równie¿ wykonawcê pewnej czynnoœci. Jest ono aktywne, moc-

ne, zmusza niejako do twórczoœci poetyckiej:

Serce mi ka¿e œpiewaæ panu swemu,

A sercu jêzyk pos³uszny pe³nemu

Odbiera s³owa i nowy rym dzieje (Ps 45,1-2).
Ad VIII. Wœród 286 analizowanych przyk³adów jest tylko jeden, który praw-

dopodobnie œwiadczy o tym, ¿e J. Kochanowski nadaje sercu jego podstawowe

znaczenie anatomiczne. Jest ono tym organem, którego uszkodzenie (zniszczenie)

decyduje o pokonaniu wroga:

Miecze wyjêli, ³uki na³o¿yli,

Aby ubogie i dobre niszczyli,

Ale ich miecze w ich¿e serca wpadn¹,

A ³uki w rêku samy siê przepadn¹ (Ps 37,35).
Ad IX. Serce postrzegane jest równie¿ przez poetê jako miejsce znajduj¹ce

siê w centralnym, wa¿nym punkcie. Przyk³adu na takie rozumienie tego leksemu

dostarcza fragment z Proporca:

Na koñcu Olbrycht klêczy w ksi¹¿êcym ubierze,

A od króla chor¹giew rozpuszczon¹ bierze.

Na niej skrzyd³a roztoczy³ czarny orze³ œmia³y

Nios¹c w sercu zwyciê¿ce wielkiego znak ma³y (Prop 168).
Znakiem tym by³a litera S umieszczona na piersi or³a, od ³aciñskiej wersji

imienia króla polskiego Zygmunta (Sigismundus).

Serce w utworach J. Kochanowskiego

227

Podsumowanie

W artykule zosta³a przedstawiona semantyka wyrazu serce,który w polskich

utworach Jana Kochanowskiego zosta³ u¿yty 286 razy. Leksem ten jest wielo-

znaczny. Za Jerzym Bartmiñskim przyjmujê, ¿e „definicja kognitywna za cel

g³ówny przyjmuje zdanie sprawy ze sposobu pojmowania przedmiotu przez

mówi¹cych danym jêzykiem” (Bartmiñski 1983: 75). Kochanowski pojmowa³

serce jako podmiot uczuæ; podmiot myœlenia; podmiot uczuæ i myœlenia; ca³ego

cz³owieka; jego emocjonalnoœæ; jedn¹ z cech charakteru cz³owieka; miejsce wy-

konywania czynnoœci i narzêdzie; Ÿród³o natchnienia poetyckiego; organ wewnê-

trzny oraz centralny, wa¿ny punkt czegoœ. W utworach poety z Czarnolasu zwy-

kle serce jest sk³adnikiem metafory. Najwiêcej metafor dotyczy znaczenia lekse-

mu serce zwi¹zanego z uczuciami i, co nale¿y podkreœliæ, zwykle z uczuciami ne-

gatywnymi. Uczucia wyra¿ane przez ich podmiot nale¿¹ do pola semantycznego

SYMPATII (np. mi³oœæ, wdziêcznoœæ, wspó³czucie); ZADOWOLENIA (np. ra-

doœæ); NIECHÊCI (np. zazdroœæ, nieprzyjaŸñ, nienawiœæ, gniew); CIERPIENIA

(np. przykroœæ, ból, têsknota, smutek, przygnêbienie, zniechêcenie, ¿al, bezrad-

noœæ, gorycz, rozpacz, rozczarowanie, strach, lêk, wstyd).

Metafory i metonimie u¿yte przez J. Kochanowskiego mo¿na uj¹æ m.in.

w formu³y:

SERCE TO PACJENT;

SERCE TO ROŒLINA;

SERCE TO GLEBA;

SERCE TO BRY£A LODU;

SERCE TO TWIERDZA;

SERCE TO NIEWOLNIK;

SERCE TO ZBIEG;

SERCE TO OBIEKT (CEL) ATAKU;

SERCE TO POJEMNIK (NA UCZUCIA);

SERCE JEST W POJEMNIKU;

SERCE TO ZAMKNIÊTE POMIESZCZENIE;

SERCE TO PRZEDMIOT;

SERCE TO KRYJÓWKA;

SERCE TO MOJE JA;

SERCE TO WNÊTRZE CZ£OWIEKA;

SERCE TO MORALNOή;

DO TY£U TO LE;

SERCE ZA CZ£OWIEKA;

SERCE ZA EMOCJONALNOή;

SERCE TO ODWAGA;

SERCE TO MIEJSCE;

SERCE TO NARZÊDZIE;

SERCE TO NATCHNIENIE POETYCKIE.

228

BO¯ENA SIERADZKA-BAZIUR

Jakkolwiek u¿yte przez J. Kochanowskiego przenoœnie s¹ „œrodkiem wyo-

braŸni artystycznej i ozdob¹ retoryczn¹” (Lakoff, Johnson 1988: 25), to jednak s¹

g³êboko zakorzenione w doœwiadczeniu ¿ycia codziennego. System metafor po-

ety ze sk³adnikiem serce ma charakter koherentny.

Dla stworzenia wizji œwiata J. Kochanowskiego celowe jest przebadanie

wszystkich u¿ytych przez niego przenoœni z ca³ej jego twórczoœci, a tak¿e ich

ogl¹d na tle jêzyka innych twórców z tego okresu.

Wykaz skrótów utworów Jana Kochanowskiego

Br

– Broda

Dry

– Dryas Zamechska

Dzie

– Dziewos³¹b

EpRadz

– Epitalamium na wesele Radziwi³³a

FgFn

– Fragment nagrobku

FgNagr 3

– Nagrobek nr 3

FgPieœ

– Fragmenta pieœni

FgPog

– Przy pogrzebie rzecz

FgTel

– Na mê¿n¹ Telezyllê

Fr

– Fraszki

Jez

– Jezda do Moskwy

Marsz

– Marsza³ek

Mon

– Monomachija Parysowa z Menelausem

Muza

– Muza

Odp

– Odprawa pos³ów greckich

Pam

– Pami¹tka Janowi na Têczynie

Pieœ

– Pieœni

PieœCzego

– Czego chcesz od nas Panie

Prop

– Proporzec

Ps

– Psa³terz Dawidów

Sat

– Satyr albo Dziki M¹¿

Sob

– Pieœñ œwiêtojañska o Sobótce

Sz

– Szachy

Tarn

– O œmierci Jana Tarnowskiego

Tr

– Treny

Wr

– Wró¿ki

Wzór

– Wzór pañ mê¿nych

Zuz

– Zuzanna

Bibliografia

Bartmiñski J. (1983), Definicja kognitywna jako narzêdzie opisu konotacji, [w:] Profilowanie po-

jêæ. Wybór prac, pod red. J. Bartmiñskiego, Lublin, s. 75-89.

Bibliografia (1964), Bibliografia literatury polskiej. Nowy Korbut,Warszawa, s. 333-369.

Jêdrzejko E., Nowakowska-Kempna I. (1985), O uczuciach i ich objawach w aspekcie semantyki

leksykalnej, „Przegl¹d Humanistyczny”, nr 7/8, s. 81-90.

Serce w utworach J. Kochanowskiego

229

Jordanskaja L. (1972), Próba leksykograficznego opisu znaczeñ grupy rosyjskich s³ów oznaczaj¹-

cych uczucia, prze³. J. Wajszczuk, [w:] Semantyka i s³ownik, pod red. A. Wierzbickiej, Wro-

c³aw, s. 105-123.

Kêpiñski A. (1977), Twarz i rêka, „Teksty”, nr 2, s. 9-34.

Kochanowski J. (1982), Dzie³a polskie,oprac. J. Krzy¿anowski, Warszawa.

Kopaliñski W. (1985), S³ownik mitów i tradycji kultury,Warszawa.

Krawczyk A. (1989), Jêzyk Ÿród³em wiedzy o cz³owieku, „Etnolingwistyka”, nr 2, pod red. J. Bart-

miñskiego, Lublin, s. 29-38.

Krawczyk-Tyrpa A. (1987), Frazeologia somatyczna w gwarach polskich. Zwi¹zki frazeologiczne

o znaczeniach motywowanych cechami czêœci cia³a, Wroc³aw.

Kuca³a M. (1984), S³ownik jêzyka Jana Kochanowskiego, „Jêzyk Polski”, nr 64, s. 296-304.

Lakoff G., Johnson M. (1988), Metafory w naszym ¿yciu, przek³. i wstêp T.P. Krzeszowski, War-

szawa.

Leszczyñski Z. (1988), O inspiracji biblijnej przenoœnych znaczeñ serca,[w:] O jêzyku religijnym,

pod red. M. Karpluk, J. Sambor, Lublin, s. 145-165.

Nowakowska-Kempna I. (1986), Konstrukcje zdaniowe z leksykalnymi wyk³adnikami predykatów

uczuæ, Katowice.

Pajdziñska A. (1990), Jak mówimy o uczuciach? Poprzez analizê frazeologizmów do jêzykowego

obrazu œwiata, [w:] Jêzykowy obraz œwiata, pod red. J. Bartmiñskiego, Lublin, s. 87-107.

Pelc J. (1987), Jan Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej, Warszawa.

Reykowski J. (1974), Eksperymentalna psychologia emocji, Warszawa.

Sapir E. (1978), Kultura, jêzyk, osobowoœæ. Wybrane eseje, Warszawa.

S³ownik (1994-1998), S³ownik polszczyzny Jana Kochanowskiego, pod red. M. Kuca³y, t. I: a-h,

t. II: i-m, IJP PAN, Kraków.

Weintraub W. (1977), Rzecz czarnoleska,Kraków.

Whorf B.L. (1982), Jêzyk, myœl, rzeczywistoœæ,Warszawa.

Wierzbicka A. (1971), Kocha, lubi, szanuje. Medytacje semantyczne,Warszawa.

The Linguistic Picture of the Heart

in Polish Poetical Works of Jan Kochanowski

Summary

The subject of the paper is an analysis of the meaning of the lexeme heart, and its aim is to

describe a part of the Jan Kochanowski’s linguistic vision of the world. The word heart is one of

the elements of the semantic field of emotions found in the poet’s works. It occurs 286 times in the

poet’s works written in Polish. In the majority of the examples analysed in the paper, the word heart

is considered as a lexeme of the semantic field of emotions.

Jan Kochanowski understood heart as the subject of emotions; of thinking; as a subject of

emotions and thinking; as the man as a whole; as the human emotionality; as one of the features of

man’s character; as a locus and an instrument of action; as the source of a poet’s inspiration; as an

internal and central organ; and finally, as an important part of something. In Kochanowski’s works,

the word heart is a part of a metaphor or a metonymy. According to the well-known book

Metaphors We Live By (by G. Lakoff and M. Johnson, Polish edition 1988), expressions contain-

ing the word heart used by Kochanowski were grouped around various metaphors and metonymies

such as: Heart is a patient; Heart is a plant; Heart is soil; Heart is an iceberg; Heart is a castle;

Heart is a slave; Heart is a runaway; Heart is an object of attack; Heart is a container for emo-

230

BO¯ENA SIERADZKA-BAZIUR

tions; Heart is in a container; Heart is a closed room; Heart is an object; Heart is a hiding place;

Heart is myself; Heart is the inside of man; Heart is morality; Going back is wrong; Heart for a

man; Heart for emotionality; Heart is courage; Heart is a place; Heart is a tool; Heart is poet’s

inspiration.

Most of the metaphors containing the lexeme heart are connected with feelings and, what is

worth emphasising, with negative feelings. Feelings expressed by their subject belong to the seman-

tic field of LIKING (e.g. love, gratitude, compassion); CONTENTEDNESS (e.g. joy); DISLIKE

(e.g. jealousy, unfriendliness, hatred, anger); SUFFERING (e.g. unpleasantness, pain, hankering,

sadness, depression, discouragement, sorrow, helplessness, bitterness, despair, disappointment, fear,

anxiety, shame).

In Kochanowski’s works heart plays a decisive part in the emotional life of a man. In order

to discover Kochanowski’s linguistic vision of the world, it is necessary to analyse all metaphors

used by him in all his works written both in Polish and Latin.

Image linguistique du c

æur

dans les

æuvres de Jan Kochanowski

Résumé

L’article porte sur le sens du lexéme c

æur et tend à apporter une contribution à la recon-

struction de la vision du monde chez Jean Kochanowski. Le mot c

æur est un des éléments du

champ de sémantique de l’émotion dans l’

æuvre du poète.

La plupart des citations montrent c

æur – employé 286 fois par le poète de Czarnolas dans

ses ouvrages polonais – comme lexème du champ sémantique de l’émotion.

Jan Kochanowski a considéré c

æur comme: sujet d’émotion, sujet de pensée, sujet d’é-

motion et pensée, homme entier, son émotivité, un des traits du caractère humain, l’endroit
des actions, un outil, une source d’inspiration poétique, une organe intérieur et central, où
s’exécuteux point important de quelque chose.

Dans les ouvrages comparés, c

æur fait partie d’une métaphore ou d’une métonymie. Le

livre de G. Lakoff et M. Johnson Métaphores dans notre vie, édité en polonais en 1988 nous a
inspirée à grouper les constructions phraséologiques comportant c

æur autour de différents

types de métaphores ou de métonymies, comme:

Le c

æur est un patient; Le cæur est une plante; Le cæur est un sol; Le cæur est une forter-

esse; Le c

æur est un esclave; Le cæur est un fugitif; Le cæur est un object à attaquer; Le cæur est

un récipient à émotions; Le c

æur est dans un récipient; Le cæur est un lieu clos; Le cæur est un

objet; Le c

æurest une cachette; Le cæur est mon ego; Le cæur est l’intérieur de l’homme; Le cæur

est une mortale; Le c

æur pour l’homme; Le cæur pour l’émotivité; Le cæur est le courage; Le cæur

est un endroit; Le c

æur est un outil; Le cæur est une inspiration poétique.

Dans la plupart des métaphores le sens du lexème c

æur est lié à des émotions, surtout

négatives. Ces émotions appartiennent au champ sémantique de: SYMPATHIE (p.ex. amour,
gratitude, complaisance); CONTENTEMENT (joie); AVERSION (jalousie, inimitié, haine,
colère); SOUFFRANCE (peine, mal, langueur, nostalgie, accablement, découragement,
regret, perplexité, amertume, désespoir, désillusion, peur, crainte, honte).

C’est au c

æur que le poète attribue le rôle décisif dans la vie sentimentale de l’homme.

Afin de pouvoir reconstituer la vision linguistique du monde du poète de Czarnolas, il

est nécessaire d’analyser toutes les métaphores utilisées dans tous ses ouvrages polonais ainsi
que latins.

Serce w utworach J. Kochanowskiego

231