ALEKSANDRA NIEWIARA

Uniwersytet Œl¹ski w Katowicach

Badania etymologii a odtwarzanie

jêzykowego obrazu œwiata

1. Na wstêpie musimy postawiæ pytanie, czy badania jêzykowego obrazu

œwiata powinny koncentrowaæ siê na analizach przeprowadzanych na gruncie jed-

nego tylko jêzyka naturalnego, jak to siê zazwyczaj praktykuje zgodnie z prze-

konaniem, ¿e jêzykowy obraz œwiata kszta³towany jest w obrêbie jêzyków naro-

dowych, tworz¹cych narodowe modele kultury.

1.1. Wydaje siê, ¿e nie do pominiêcia jest za³o¿enie, i¿ jêzyki w obrêbie jed-

nej grupy jêzykowej – maj¹ce podobn¹ strukturê – podobnie interpretuj¹ œwiat,

buduj¹ podobne obrazy œwiata. Du¿e ró¿nice widaæ dopiero przy porównaniu jê-

zyków z ró¿nych grup jêzykowych. St¹d relatywista Benjamin L. Whorf (1982)

bada jêzyki indiañskie, hebrajskie (a wiêc amerykañskie i semito-chemickie) i po-

równuje je z indoeuropejskimi, a precyzyjniej, wed³ug jego terminologii, ze stan-

dardowymi jêzykami europejskimi (Standard Average European), zak³ada bo-

wiem, ¿e „pod wzglêdem cech porównywalnych angielski, francuski, niemiecki

i inne jêzyki europejskie s¹ ma³o od siebie ró¿ne (byæ mo¿e z wyj¹tkiem jêzyków

ba³to-s³owiañskich i nieindoeuropejskich” (Whorf 1982: 186).

1.2. Przyjmuj¹c taki punkt widzenia, mo¿na by siê zastanowiæ, czy rzeczy-

wiœcie jêzyki indoeuropejskie – bo chyba lepiej zostaæ przy tradycyjnej nazwie –

interpretuj¹ œwiat podobnie, czego dotycz¹ podobieñstwa i czy s¹ znaczne.

2. Zapewne analizuj¹c hipotetyczny indoeuropejski jêzykowy – bo utrwalo-

ny w jêzykach – obraz œwiata, nale¿a³oby zwróciæ uwagê zarówno na w³aœciwo-

œci gramatyczne, jak i leksykalne jêzyków. Mo¿na by na przyk³ad skojarzyæ po-

wstanie rodzaju mêsko- i niemêskoosobowego w polszczyŸnie, tradycyjnie t³u-

maczonego jako przejaw dominacji mê¿czyzny w naszej kulturze, z ustalon¹

Acta Universitatis Wratislaviensis No 2218

JJêêzzyykk aa K

Kuullttuurraa

• tom 13 • Wroc³aw 2000

w niektórych jêzykach tradycj¹, by jeden leksem zawiera³ znaczenie ‘mê¿czyzna’

i ‘cz³owiek’, co wydaje siê konsekwencj¹ tej dominacji. Por. ang. man – woman,

franc. homme – femme wobec np. pol. cz³owiek (hiperonim), mê¿czyzna – kobie-

ta (hiponimy). W jêzykach klasycznych obserwujemy zreszt¹ podobn¹ triadê jak

w polskim: grec. hiperonim ántropos, hiponimy anér – gyné, ³ac. hiperonim ho-

mo, hiponimy vir – mulier. W stosunku wiêc do stanu dawniejszego w nowszych

jêzykach indoeuropejskich zasz³a zmiana w obrazie œwiata, umotywowana za-

pewne wzglêdami kulturowymi. Zmiana ta sama, choæ obserwowalna w ró¿nych

aspektach systemu jêzykowego.

3. W niniejszym tekœcie proponujê jednak przyjrzeæ siê tylko jednej dziedzi-

nie jêzyka – semantyce s³ów w perspektywie historycznej. Kontrastywne bada-

nia diachroniczne wybranych grup leksyki jêzyków indoeuropejskich mog¹ po-

móc w ustaleniu wspólnego tym jêzykom obrazu œwiata lub podobnych elemen-

tów tego obrazu, a tak¿e ró¿nic.

3.1. Najciekawsze wydaje siê dotarcie do stanu najdawniejszego, do hipote-

tycznego jêzyka praindoeuropejskiego kreuj¹cego wspólnotê myœlow¹ naszych

przodków, a nastêpnie przeœledzenie – w obrêbie mniejszych grup jêzykowych –

kontynuacji lub zmian w interpretowaniu œwiata przez nowsze jêzyki.

3.2. Porównaniu mo¿na by poddaæ zatem jêzyki s³owiañskie, germañskie

i romañskie. Ze wzglêdu na d³ug¹ historiê tych jêzyków, póŸniejsze wzajemne

wp³ywy trzeba by ograniczyæ analizowany materia³ jêzykowy do takiego, który

móg³by byæ uznany za wzglêdnie pierwotny, archaiczny. W wypadku badañ le-

ksyki nale¿a³oby dla porównawczej grupy wyjœciowej jêzyków ustaliæ zestaw ta-

kiego s³ownictwa, które by³oby wspólne wszystkim jêzykom tej grupy (porów-

nywalne w p³aszczyŸnie fonetycznej i semantycznej) i odziedziczone z czasów

dawniejszych. Dla grupy s³owiañskiej mog³oby to byæ s³ownictwo zebrane przez

Tadeusza Lehra-Sp³awiñskiego (1947: 91-94). Taki zestaw leksyki trzeba by na-

stêpnie porównaæ z leksyk¹ jêzyków grupy germañskiej i romañskiej. Porówna-

niu podlega³yby semantyczne odpowiedniki s³ownictwa s³owiañskiego – w mia-

rê mo¿liwoœci wspólne z kolei jêzykom ka¿dej z tych grup.

3.3. Analiza tak dobranego materia³u polega³aby na zbadaniu etymologii wy-

branych wyrazów, przedstawieniu najstarszego rdzenia – hipotetycznego lub za-

œwiadczonego, okreœleniu pola semantycznego, w którym mieœci siê znaczenie te-

go rdzenia, i wreszcie – stwierdzeniu, czy mo¿na wyró¿niæ w obrêbie leksyki ró¿-

nych jêzyków indoeuropejskich nazywaj¹cych te same pojêcia podobne sk³adni-

ki znaczenia, co dowodzi³oby istnienia w przesz³oœci wspólnego jêzykowego

obrazu œwiata.

98

Aleksandra Niewiara

4. Oto przyk³adowa analiza etymologii kilku przymiotników, której celem

jest nie tyle udowodnienie prawdziwoœci tezy o wspólnym obrazie œwiata w jê-

zykach indoeuropejskich (co by³oby trudne, choæby ze wzglêdu na szczup³oœæ

materia³u), ile pokazanie mo¿liwoœci, zalet, ale i niebezpieczeñstw opisanej me-

tody.

4.1. Wychodz¹c od grupy s³owiañskiej, z przymiotników wyró¿nionych

przez T. Lehra-Sp³awiñskiego jako wspólnych ca³ej S³owiañszczyŸnie i odziedzi-

czonych z czasów pras³owiañskich wybieram szeœæ. Trzy pary antonimów nazy-

waj¹cych cechy dotycz¹ce kondycji ludzkiej (jêzykiem reprezentatywnym bêdzie

tu jêzyk polski): m³ody – stary, ma³y – wielki, dobry – z³y

1

. W grupie romañskiej

(jêzykiem reprezentatywnym bêdzie jêzyk francuski) ich odpowiednikami s¹:

jeune – vieux, petit – grand, bon – mal. W grupie germañskiej (jêzykiem repre-

zentatywnym bêdzie jêzyk angielski): young – old, small – great, good – bad.

W tej grupie ze wzglêdu na fakt, ¿e ang. bad jest stosunkowo nowym tworem

(pochodzi dopiero ze staroangielskiego) przy znaczeniu ‘z³y’ analizujê równie¿

niemieckie schecht i schlimm.

Etymologia a odtwarzanie JOS

99

1

Bezpoœrednie odpowiedniki tych przymiotników w ró¿nych jêzykach s³owiañskich mog¹

mieæ dzisiaj inn¹ postaæ. Wa¿ne jest to, ¿e – jak rozumiemy z wywodu T. Lehra-Sp³awiñskiego –

istniej¹ w tych jêzykach formy, które przynajmniej do pewnego stopnia kontynuuj¹ dawne pras³o-

wiañskie znaczenie. W jêzyku rosyjskim, na przyk³ad, odpowiednikiem przymiotnika z³y jest przy-

miotnik p³ochoj. Znajdujemy jednak w rosyjskim rzeczownik z³o odpowiadaj¹cy polskiemu z³o

i przymiotnik z³oj o znaczeniu ‘z³y, z³oœliwy’.

2

Skróty nazw jêzyków stosowane w tabeli: ang. – angielski, arm. – armeñski, fr. – francuski,

ger. – germañski, goc. – gocki, grec. – grecki, hiszp. – hiszpañski, indger. – indogermañski, lit. –

litewski, ³ac. – ³aciñski, ³ot. – ³otewski, nm. – niemiecki, nwnm. – nowo-wysoko-niemiecki, pol. –

polski, ps³. – pras³owiañski, ros. – rosyjski, scs. – staro-cerkiewno-s³owiañski, stang. – staroangiel-

ski, stind. – staroindyjski, stisl. – staroislandzki, st³ac. – staro³aciñski, stnord. – staronordyjski, stpol.

– staropolski, stwnm. – staro-wysoko-niemiecki, œwnm. – œrednio-wysoko-niemiecki, toch. – to-

charski, w³. – w³oski.

Zestaw etymologii przymiotników w jêzykach romañskich (R), germañskich (G), s³owiañskich (S)

nazywaj¹cych cechy: m³ody, stary, ma³y, wielki, dobry, z³y

2

Cecha

Jêzyki

Etymologia

Poœwiadczenie

1

2

3

4

m³ody

R

*yeu- ‘m³ody’

fr. jeune

G

ang. young

stind. yúvan- Gen. yunas ‘m³ody’

lit. jáunas ‘m³ody’

scs. jun․ ‘m³ody’

ros. junosza ‘m³odzieniec’

100

Aleksandra Niewiara

1

2

3

4

S

*mel- ‘miêkki, drobny,

delikatny’

pol. m³ody

stind. mr¼ú- ‘miêkki’

³ac. mollis ‘miêkki’

grec. méldomai ‘roztapiam siê’

stang. meltan ‘roztapiaæ’

stary

R

*vet- ‘rok’

fr. vieux

³ac. vetus, veteris ‘stary, przesz³oroczny’

grec. étos ‘rok’

scs. vet․ch․ ‘stary’

stpol. wiotech ‘ksiê¿yc w ostatniej

i pierwszej kwadrze’

G

*al- ‘rosn¹æ, wy¿ywiæ’

ang. old

nm. alt

goc. alan ‘rosn¹æ’

stang. alan ‘wy¿ywiæ’

grec. ánaltos ‘nienasycony’

³ac. alere ‘¿ywiæ’

³ac. altus ‘wysoki’

S

*stha-ros ‘gruby,

pewnie stoj¹cy, sta³y’

pol. stary

lit. storas ‘têgi, mocny’

stnord. storr ‘du¿y, wielki’

grec. staurós ‘gruby’

ma³y

R

niejasne; P. Skok (1973):

z Wulgaty – pittittus ‘ma-

³y’, mo¿e onomatopeiczny

derywat z jêzyka dzieciêce-

go od ³ac. parvus ‘ma³y’,

*pauros ‘ma³y’

fr. petit

w³. piccolo

hiszp. pequeño

G

*mel. ‘rozdrobniæ’

pol. ma³y

S

z grec. mÂlon ‘koza, owca,

ma³e zwierzê’

ang. small

z ³ac. malus ‘z³y, o niewiel-

kiej wartoœci’

nwnm. schmal ‘w¹ski’

stnord. smali ‘ma³a owca’

grec. meleós ‘daremny, b³ahy’

grec. mÚlys ‘os³abiony, wycieñczony’

lit. melas ‘k³amstwo’

wielki

R

*guerendh- ‘wzbieraæ’

fr. grand

³ac. grandis ‘wielki’

grec. brentchós ‘duma’

grec. bréntchomai ‘byæ nape³nionym

dum¹’

scs. gr¹d․ ‘pierœ’

ros. gordyj ‘dzielny’

Etymologia a odtwarzanie JOS

101

1

2

3

4

G

*grauta- ‘wyroœniêty,

wzros³y

pol. wielki

grec. éilo ‘naciskam’

toch. wäl ‘król’

ang. great

nm. gross

stnord. grautr pozdrowienie pe³ne

szacunku

S

*uel- ‘naciskaæ’

dobry

R

*du-eio ‘ceniæ’

fr. bon

³ac. bonus ‘dobry’

st³ac. duonus ‘dobry’

grec. dýnamai ‘móc’

grec. dynámis ‘si³a’

stind. dúvas ‘któremu przynale¿y czeœæ’

stind. duvasyú ‘czczony’

G

*gad- ‘byæ odpowiednim,

dopasowaæ, ³¹czyæ’

ang. good

nm. gut

stang. gaderian ‘pasowaæ’

stwnm. gi-gat ‘odpowiedni, stosowny’

stpol. gody ‘czas stosowny’

ros. godnyj ‘odpowiedni’

S

*dhab- ‘dopasowany, dobra-

ny, odpowiedni’

pol. dobry

lit. daba ‘w³aœciwoœæ, cecha’

³ac. faber ‘rzemieœlnik’

arm. darbin ‘kowal’

ps³. *dob…j… ‘dzielny’

nwnm. tapfer ‘dzielny’

z³y

R

niejasne; A. Walde (1906):

maluo- < *mel-, *mol-,

stwierdza, ¿e brak podstawy

do wyprowadzenia znacze-

nia; jego przyk³ady daj¹ zna-

czenie ‘b³¹d’. E. Boisacq

(1923): *mel-, *mol- ‘zabru-

dziæ’

fr. mal

lit. mÂlas ‘k³amstwo’

³ot. mald´it ‘b³¹dziæ’

arm. me³kh ‘grzech’

scs. myliti ‘chybiaæ, myliæ’

grec. meleós ‘daremny, b³ahy’

A. Walde (1906) ³¹czy z grec. mÂlon ‘ma³e

zwierzê’, stisl. smali ‘ma³e zwierzê;

E. Boi-sacq (1923): grec. mélas ‘czarny’

G

ró¿ne rdzenie

ang. bad ze stang. baeddel ‘hermafrodyta’,

baedling ‘zniewieœcia³a osoba’

nm. schlecht z ger. *slebda, a to z indger.

*slikto ‘wyg³adzony, œliski, równy’

nm. schlimm z ger. *slimba ‘krzywo, uko-

œnie, pochy³o’

4.2. Lektura tabeli pokazuje pewn¹ niedogodnoœæ stosowanej metody. Czêœæ

etymologii jest niejasna. Autorzy s³owników etymologicznych podaj¹ ró¿ne mo¿-

liwoœci. Jednoznaczne doprowadzenia do rdzenia praindoeuropejskiego wydaje

siê czêsto niemo¿liwe. Tym bardziej ¿e mamy do czynienia z przymiotnikami, le-

ksemami, które w znacznym stopniu (a na pewno para dobry – z³y) maj¹ charak-

ter wartoœciuj¹cy. A jak pisze Jan Safarewicz, „przymiotniki wyra¿aj¹ce ocenê s¹

nara¿one na ró¿ne zmiany wynikaj¹ce z pobudek uczuciowych. Czêsto te¿ zastê-

puje siê je przez inne, dobitniej zaznaczaj¹ce stanowisko osoby mówi¹cej. Tym

niew¹tpliwie nale¿y t³umaczyæ fakt, ¿e przymiotniki greckie agathós ‘dobry’, ka-

kós ‘z³y’, kalós ‘piêkny’, ajschrós ‘brzydki’ nie maj¹ pewnej etymologii” (Safa-

rewicz 1986: 437-438).

4.3. Jednoczeœnie badania etymologiczne pozwalaj¹ – przede wszystkim –

uœwiadomiæ sobie wspólnotê jêzykow¹ grupy indoeuropejskiej. Odnajdujemy bo-

wiem w prezentowanym s³ownictwie wyrazy nale¿¹ce do ró¿nych grup jêzyko-

wych, które:

a) kontynuuj¹ znaczenie i postaæ fonetyczn¹ starego pie. rdzenia, np. *yeu-

‘m³ody’: fr. jeune, ang. young, lit. jáunas, scs. jun․;

b) s¹ odpowiednikami semantycznymi i formalnymi, choæ ich znaczenie ró¿-

ni siê ju¿ od znaczenia pie. rdzenia, np. pol. ma³y – ang. small, fr. vieux – scs.

vet․ch․;

c) wyrazy, w których mo¿emy rozpoznaæ dawn¹ wspóln¹ formê, mimo ¿e ich

znaczenie uleg³o w historii na gruncie ró¿nych jêzyków jakimœ przesuniêciom,

np. pol. stary wobec lit. storas ‘têgi, mocny’, stnord. stórr ‘du¿y, wielki’.

4.3.1. Konstatacja wspólnoty jêzykowej grupy indoeuropejskiej nie jest oczy-

wiœcie niczym nowym. Przydaje siê jedynie jako pierwszy krok w próbie odpo-

wiedzi na pytanie, czy istnia³ wspólny indoeuropejski obraz œwiata. O tym, ¿e

w pewnym stopniu tak by³o, przekonuj¹ nas niektóre z wymienionych przyk³a-

dów, np. obecnoœæ w scs. jun․, vet․ch․, które póŸniej w jêzykach s³owiañskich

ustêpuj¹, a w okresie domniemanej wspólnoty denotuj¹ te same cechy, co ich od-

powiedniki germañskie czy romañskie.

4.4. Wskutek rozluŸniania siê wzajemnych kontaktów miêdzy plemionami-

-narodami, ustalania siê odrêbnych wzorów kulturowych dochodzi³o stopniowo

równie¿ do zmian w sposobie interpretowania przez jêzyki niektórych zjawisk

rzeczywistoœci. Odrzuca³o siê nazwê star¹ i zaczyna³o u¿ywaæ nowej, która bli¿-

102

Aleksandra Niewiara

1

2

3

4

S

‘áhuel- ‘krzywo, stromo’

pol. z³y

lit. atžulas ‘stromy’

stind. hváraté ‘krzywizna’

sza by³a ówczesnemu doœwiadczeniu (¿ycia codziennego, pracy, religii) cz³on-

ków danej spo³ecznoœci jêzykowej. Tak pewnie dosz³o w jêzykach s³owiañskich

do porzucenia nazwy jun․ (choæ pozosta³y po niej œlady, por. ros. junosza i po

pewnej zmianie znaczeniowej pol. junak) i przyjêcia nazwy m³ody wywodz¹cej

siê ze znaczenia ‘ma³e zwierzê’ lub ‘miêkki, drobny, delikatny’. Taka zmiana –

zw³aszcza w skojarzeniu z równie nowym w s³owiañszczyŸnie autonimicznym

przymiotnikiem stary pochodz¹cym z rdzenia o znaczeniu ‘gruby, pewnie stoj¹-

cy’, maj¹cym raczej konotacjê si³y – mog³a wynikaæ z postrzegania osoby m³o-

dej jako s³abej, nara¿onej na niebezpieczeñstwa wynikaj¹ce z ciê¿kich warunków

¿ycia (ostry klimat, nieprzyjazna przyroda).

4.4.1. Z naszego punktu widzenia interesuj¹cy jest fakt, ¿e równie¿ na tym

etapie rozwoju jêzyków indoeuropejskich odnajdujemy pewne podobieñstwa

w kreowaniu obrazu œwiata przez jêzyki ró¿nych grup. Mo¿emy bowiem zauwa-

¿yæ, ¿e przy niektórych przymiotnikach ró¿ne jêzyki wykorzystuj¹ do nazwania

danej cechy takie rdzenie pie., które maj¹ wprawdzie odmienne brzmienie, ale ich

znaczenie mieœci siê w tym samym polu semantycznym. Na przyk³ad cecha

d o b r y oznaczana jest w jêzykach s³owiañskich przez przymiotniki wywodz¹-

ce siê z pie. rdzenia *dhab- o znaczeniu ‘dopasowany, dobrany, odpowiedni’.

Podobnie w jêzykach germañskich rdzeñ *gad-, bêd¹cy Ÿród³em dla np. ang.

good, nm. gut, ma znaczenie ‘byæ odpowiednim, dopasowaæ, ³¹czyæ’. W s³owiañ-

skim i germañskim obrazie œwiata dobre by³o zatem to, co pasuj¹ce, odpowied-

nie, stosowne, podczas gdy w jêzykach romañskich interpretacja tej cechy mieœ-

ci³a siê w kategoriach BYCIA CENNYM, CZCZONYM.

4.4.2. Równie¿ cecha z ³ y znajduje podobn¹ interpretacjê w jêzykach s³o-

wiañskich i germañskich (chocia¿ w tym wypadku musimy wy³¹czyæ z analizy

jêzyk angielski i przyjrzeæ siê niemieckim przymiotnikom schlimm i schlecht).

W grupie s³owiañskiej cechê z ³ y nazywa siê przez wykorzystanie pie. rdzenia

*áhuel- o znaczeniu ‘krzywo, stromo’. Etymologia zaœ nm. schlimm wyprowa-

dzona z germañskiego rdzenia *slimba to te¿ ‘krzywo, ukoœnie, pochy³o’. W obu

wypadkach z³e jest to, co krzywe, nieproste. Gdyby uciec siê do potocznej meta-

fory, mo¿na by powiedzieæ, ¿e z³y jest ‘ten, kto idzie krêtymi œcie¿kami zamiast

d¹¿yæ prost¹ drog¹’. Byæ mo¿e, równie¿ w skojarzeniu z drog¹ (niebezpieczn¹,

na której mo¿na upaœæ) trzeba by rozumieæ nm. schlecht wywodz¹ce siê z ger-

mañskiego pnia *slikto ‘œliski, równy, g³adki’.

4.4.3. Id¹c dalej w poszukiwaniu podobieñstw miêdzy jêzykami, nale¿a³oby

zwróciæ uwagê równie¿ na przymiotniki nazywaj¹ce cechê s t a r y, których ety-

mologie w jêzykach s³owiañskich i germañskich wydaj¹ siê tak¿e nale¿eæ do te-

go samego pola semantycznego, por. ger. *al- ‘rosn¹æ, wy¿ywiæ’ i s³ow. *stha-

ros ‘gruby, pewnie stoj¹cy’, a tak¿e na sugerowany przez autorów s³owników ety-

mologicznych zwi¹zek miêdzy cechami m ³ o d y, m a ³ y, z ³ y. Oto m³ody wy-

Etymologia a odtwarzanie JOS

103

prowadzany jest z rdzenia *mel- ‘miêkki, drobny, delikatny’, podobnie ma³y,

small z *mel- ‘rozdrobniæ’ albo z grec. mÂlon ‘owca, koza, ma³e zwierzê’, a te¿

z ³ac. malus ‘z³y, o niewielkiej wartoœci’. Z kolei w niejasnej etymologii romañ-

skich odpowiedników polskiego przymiotnika z³y jedn¹ z mo¿liwoœci eksplika-

cyjnych jest odes³anie do wspomnianego grec. mÂlon. Jeœli uznaæ te wywody ety-

mologiczne za poprawne, musielibyœmy przyj¹æ, ¿e we wspólnym jêzykom indo-

europejskim obrazie œwiata negatywnie by³y oceniane cechy, takie jak: m³odoœæ,

ma³oœæ, kruchoœæ, delikatnoœæ jako te, które kojarz¹ siê z mo¿liwoœci¹ ³atwego

zniszczenia, z bezbronnoœci¹.

5. Poza opisanymi podobieñstwami w sposobie interpretowania œwiata zna-

leŸæ mo¿na w analizowanym materiale i ró¿nice. Widzimy pewn¹ odmiennoœæ

grupy romañskiej, bardziej mo¿e konsekwentnej w utrzymywaniu starych form.

Najciekawsze jednak wydaj¹ siê przyk³ady zmian, które zasz³y na gruncie poje-

dynczych jêzyków i musia³y byæ spowodowane wzglêdami kulturowymi. Obser-

wujemy to w angielskim przymiotniku bad, który pojawia siê w okresie staroan-

gielskim i pochodzi z baedel ‘hermafrodyta’, baedling ‘zniewieœcia³a osoba’.

Podstawa wartoœciowania zawarta w tym wyrazie œwiadczy niew¹tpliwie o kul-

turowej ni¿szoœci kobiety w angielskim spo³eczeñstwie tego czasu.

6. W zaprezentowanych badaniach poddano analizie niewielki wycinek

s³ownictwa – zaledwie kilka przymiotników, zatem i wnioski, które mog³yby

podsumowaæ nasze rozwa¿ania, musz¹ byæ bardzo skromne. Zaobserwowane

podobieñstwa w jêzykowym obrazie œwiata jêzyków indoeuropejskich, a zw³a-

szcza s³owiañskich i germañskich, mog¹ mieæ charakter przypadkowy i nie do-

tyczyæ innej leksyki. Sama metoda, bior¹ca za podstawê badañ czêsto niejasne

etymologie, jak chyba ka¿da analiza historyczna, pozwala jedynie na postawie-

nie hipotez. Mimo to przydatnoœæ badañ etymologicznych w odtwarzaniu jêzy-

kowego obrazu œwiata – w perspektywie diachronicznej i porównawczej – wyda-

je siê niezaprzeczalna. Przy braku w wielu jêzykach starszych tekstów pisanych

jest to w³aœciwie jedyna metoda pozwalaj¹ca na cofniêcie siê w badaniach do cza-

sów najdawniejszych; do okresu, w którym mog³a istnieæ wspólnota indoeuropej-

ska, potem do czasów, kiedy jêzyki i kultury oddala³y siê od siebie. U¿yte w ta-

kim celu analizy etymologiczne pozwalaj¹ na obserwacjê zmian zachodz¹cych

w psychice?, myœleniu?, postrzeganiu œwiata? naszych przodków. W tym sensie

etymologia staje siê „psychoanaliz¹” jêzykoznawstwa.

104

Aleksandra Niewiara

Bibliografia

Block Oskar, Wartburg von Walther (1975), Dictionnaire étymologique de la langue française,

Paris.

Boisacq Émile (1923), Dictionaire étymologique de la langue grecque, Heidelberg.

Brückner Aleksander (1985), S³ownik etymologiczny jêzyka polskiego, Warszawa.

Klein Ernest (1966), Comprehensive Etymological Dictionary of the English Language, Amsterdam

– London – New York.

Kluge Friedrich, Götze Alfred (1951), Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache, Berlin.

Lehr-Sp³awiñski Tadeusz (1947), Jêzyk polski. Pochodzenie, powstanie, rozwój, Warszawa.

Machek Vaclav (1971), Etymologický slovník jazyka èeského, Praha.

Sadnik Linda, Aitzetmüller Rudolf (1955), Handwörterbuch zu den altkirchenslavischen Texten,

Heidelberg.

Safarewicz Jan (1986), Jêzyk starogrecki, [w:] Jêzyk indoeuropejski, pod red. Leszka Bednarczu-

ka, t. I, Warszawa.

Skok Peter (1973), Etimologijski rjeènik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Zagreb.

S³awski Franciszek (1954-1983), Etymologiczny s³ownik jêzyka polskiego, Kraków.

Vanièek Alois (1877), Griechisch-lateinisches etymologisches Wörterbuch, Leipzig.

Vasmer Max (1967), Etymologièeskij slovar russkogo jazyka, Moskva.

Walde Alois (1906), Lateinisches etymologisches Wörterbuch, Heidelberg.

Whorf Benjamin L. (1982), Jêzyk, myœl i rzeczywistoœæ, prze³. Teresa Ho³ówka, Warszawa.

Etymologia a odtwarzanie JOS

105