Zarys historii instytucji politycznych.

Od monarchii stanowej

do państwa absolutnego

1. Pojęcie instytucji politycznej
2. Instytucje polityczne monarchii stanowej

2.1. Uwagi wstępne
2.2. Instytucje polityczne monarchii stanowej w Anglii
2.3. Instytucje polityczne francuskiej monarchii stanowej
2.4. Instytucje polityczne monarchii stanowej w Rzeszy Niemieckiej

3. Instytucje polityczne państwa okresu renesansu

3.1. Uwagi wstępne
3.2. Instytucje polityczne w Republice Weneckiej
3.3. Instytucje polityczne w Republice Zjednoczonych Prowincji

4. Instytucje polityczne państwa absolutnego

4.1. Uwagi wstępne
4.2. Instytucje francuskiej monarchii absolutnej
4.3. Instytucje polityczne absolutnej Rosji
4.4. Instytucje polityczne monarchii pruskiej

Bibliografia

3

1. Pojęcie instytucji politycznej

Termin

instytucja

wywodzi się od łacińskiego słowa institutio oznaczającego

‘urządzenie’ lub ‘zwyczaj’. Pojęcie to jest używane w wielu znaczeniach. Zatem
instytucja to:
1) pewna grupa osób powołanych do przeprowadzenia, załatwienia spraw waż-

nych dla życia zbiorowego, czyli grupa osób wypełniająca funkcje publiczne;

2) forma organizacyjna jakiegoś zespołu czynności wykonywanych przez wybrane

osoby w imieniu całej grupy;

3) zespół urządzeń materialnych i środków działania umożliwiających wykonywa-

nie zadań publicznych;

4) niektóre role społeczne szczególnie istotne dla określonej grupy (Słownik poli-

tyki, 1996: 95; Encyklopedia polityki, 1999: 135–136).

Pojęcie

instytucja polityczna

odnosi się natomiast do tych instytucji, które odpo-

wiadają aktualnym, panującym poglądom politycznym i służą ich realizacji. Są
ściśle związane z problematyką władzy państwowej. Do zadań przed nimi stawia-
nych należy:
— organizowanie walki o władzę,
— zabezpieczenie ukształtowanych stosunków władzy,
— organizacja możliwości realizacji władzy i jej sprawowania.

Andrzej Antoszewski wskazuje na dwa sposoby rozumienia terminu instytucja
polityczna

.

1. Instytucja polityczna to

wyodrębniony zespół osób

, które dysponują materialny-

mi i organizacyjnymi zasobami umożliwiającymi im uczestnictwo w życiu poli-
tycznym. W szerokim znaczeniu za instytucję polityczną można uznać każdego
aktora politycznego (będzie nim np. państwo i jego organy). W związku z opar-
ciem funkcjonowania instytucji politycznych o przepisy i normy prawa, określa
się je także jako

instytucje polityczno-prawne

. Do nich będą należały te organa,

których kompetencje i obszar działania zakreśla konstytucja: prezydent, Rada
Ministrów, parlament, samorządy czy partie polityczne. Przynależność do nich
jest sformalizowana i określona przepisami prawa.

2. Instytucja polityczna to

zespół norm prawnych

, które odnoszą się do konkretne-

go działania politycznego i regulują jego zasady, czyli np. prawa wyborcze, re-
ferendum, inicjatywa ludowa, konsultacja ludowa czy wotum nieufności. Za
instytucje polityczne w takim rozumieniu możemy również uznać niektóre jed-
noosobowe organa państwa, np. prezydenta czy króla. Trzeba jednak pamiętać
o odróżnianiu osoby sprawującej funkcję od stanowiska jako takiego (Leksykon
politologii, 2004: 140–141).

4

2. Instytucje polityczne monarchii

stanowej

2.1. Uwagi wstępne

Cechą charakterystyczną monarchii stanowej było krzyżowanie się odrębności
i przywilejów terytoriów z prawami poszczególnych stanów. Stany nie były za-
mkniętymi kastami, ale wielkimi strukturami społecznymi zdefiniowanymi przez
prawo, wyposażonymi w prawa i przywileje. Członkowie konkretnego stanu nie
byli sobie równi — wynikało to m.in. z różnic prowincjonalnych czy przywilejów
miejskich. Nawet tam, gdzie ukształtował się dość jednolity stan szlachecki, pozy-
cja magnatów była szczególna. Miało to związek nie tylko z ich znaczeniem czy sta-
tusem majątkowym, ale również z posiadanymi przywilejami.

Przynależność do rycerstwa z biegiem czasu przestawała być wyznacznikiem

stanu

szlacheckiego

. Kompromitacja feudalnej jazdy francuskiej w wojnie stuletniej nie

tylko ośmieszyła wizerunek szlachcica-rycerza, ale była również istotną przyczy-
ną rezygnacji ze służby rycerskiej. Wyróżnikiem stanu stały się więc przywileje.
Znacznie różniły się one w zależności od kraju, ale powszechnie wiązały się z pra-
wem do szczególnego stroju, noszenia broni czy polowań. Etos szlachecki często
wykluczał zajmowanie się handlem, a brak akceptacji dla pracy fizycznej w rzemio-
śle czy rolnictwie był regułą. Przywileje, szczególnie z dziedziny podatkowej, po-
wodowały, że monarchowie strzegli swego wyłącznego prawa do nobilitacji.

Stan duchowny

wyodrębnił się głównie dzięki podleganiu własnemu prawu (kano-

nicznemu) oraz regułom kościelnej dyscypliny. Duchowieństwo również korzysta-
ło z licznych przywilejów, szczególnie w sferze sądowej i finansowej. Emancypacja
papiestwa od cesarstwa w XI i XII w. pozytywnie wpłynęła na usamodzielnienie
się tej grupy społecznej i uzyskanie przez nią istotnego wpływu nie tylko na sprawy
własnego stanu, ale i na kwestie wagi ogólnopaństwowej.

Status

stanu mieszczańskiego

wiązał się przede wszystkim z przywilejami miejskimi.

Były one niezwykle zróżnicowane. Niezwykle trudno określić wspólne cechy stanu
mieszczańskiego (nawet w ramach jednego kraju). Miasta z reguły cieszyły się sa-
morządem, choć zakres jego kompetencji był bardzo różny. Niewątpliwie jednym
z wyznaczników przynależności do stanu mieszczańskiego było posiadanie praw
wyborczych do organów samorządowych. Mieszczanie posiadali własne sądownic-
two i własny system finansów. Czasami potrafili zdobyć pewien wpływ na kierowa-
nie sprawami państwa, choć z reguły był on bardzo ograniczony.

Stan chłopski

pozostał na marginesie społeczeństwa stanowego. Tylko w wyjątko-

wych sytuacjach chłopi mieli coś do powiedzenia w sprawach wagi ogólnopaństwo-
wej (np. w Szwecji). Zmiany gospodarcze na zachodzie Europy (np. ogradzanie
w Anglii) spowodowały dodatkowo osłabienie pozycji ekonomicznej chłopstwa.

5

Monarchia stanowa charakteryzowała się dualizmem praw króla i stanów. Relacje
między tymi dwoma podmiotami często nie należały do spokojnych. Dochodziło
do licznych tarć i konfliktów. Dzięki odnowieniu w średniowieczu znajomości pra-
wa rzymskiego instytucja monarchy ewoluowała do formuły „cesarza we własnym
królestwie”. Monarsze przypisywano prawo:
— wydawania ustaw,
— prowadzenia wojen,
— bicia monety,
— wprowadzania nowych podatków,
— sądzenia,
— swobodnego tworzenia i obsadzania urzędów.

Sumę tych praw zaczęto jednak określać

prawami Korony

, co spowodowało powsta-

nie poglądu, że królowie się zmieniają, ale Korona trwa. W efekcie żaden król nie
mógł występować przeciwko tym prawom, a przeciwnie — miał obowiązek ich
bronić. Stany nadawały prawom Korony kształt kontraktu — bez wspólnej zgody
żadna ze stron nie mogła ich zmienić. Pojawiało się prawo oporu przeciw monar-
sze łamiącemu umowę. Znana od dawna

zasada reprezentacji

nabrała nowego zna-

czenia — pojawiła się reprezentacja grupy społecznej. Dość nieśmiało budowała się
też formuła autentycznego przedstawicielstwa z wyboru, choć nie zanikła stara za-
sada przedstawicieli desygnowanych przez monarchę. Nabrała również znaczenia

instytucja pełnomocnictwa

, dzięki której decyzje przyjęte przez posłów obowiązywa-

ły ich wyborców. Na tej bazie kształtowały się specyficzne dla tej formy ustrojowej
instytucje polityczne.

2.2. Instytucje polityczne monarchii stanowej w Anglii

Za okres monarchii stanowej w Anglii uważa się okres od XIII w. do przełomu XV
i XVI w. Podstawą dla tej formy ustrojowej była wydana w 1215 r. przez Jana bez
Ziemi (1185–1216) Wielka Karta Swobód, będąca efektem niepowodzeń zarówno
zagranicznej, jak i wewnętrznej polityki króla. Karta położyła kres formom ustro-
jowym stworzonym przez Wilhelma Zdobywcę (1066–1087). Kompetencje mo-
narsze w dziedzinie podatkowej i sądowej zostały znacznie ograniczone. Podatek
tarczowy (substytut służby wojskowej) oraz inne opłaty lenne mogły być ściągane
jedynie za zgodą Wielkiej Rady króla. Dodatkowo utworzono specjalną komisję,
która miała czuwać nad przestrzeganiem postanowień karty. Ich naruszenie mo-
gło doprowadzić do wezwania przez komisję poddanych do nieposłuszeństwa wo-
bec władcy (w późniejszych redakcjach omawianego dokumentu artykuł ten został
pominięty).

Powstaniu karty towarzyszyło również kształtowanie się publiczno-prywatne-
go charakteru państwa. Jak głosił Henry de Bracton, król jest podporządkowa-
ny Bogu i prawu, a w tym wypadku prawu Korony, na podstawie którego rządzi
(Górski, Salmonowicz, 2001: 155). Doprowadziło to z czasem dotworzenia nowej
instytucji politycznej — parlamentu. W efekcie podjętej przez Henryka III (1216–
–1272) nieudanej próby uwolnienia się od szeregu zobowiązań i zrzucenia ograni-
czeń (klęska w wojnie z koalicją pod przewodnictwem Szymona de Montfort) po-
wstała w 1265 r. instytucja zwana parlamentem wzorcowym. Symptomem końca
tego systemu rządów i upadku ukształtowanych instytucji politycznych była woj-
na dwóch róż i przejęcie w 1485 r. władzy przez dynastię Tudorów (Henryk VII,
1485–1509), która zaprowadziła Anglię na tory monarchii absolutnej.

6

Pozycja

króla

w angielskiej monarchii stanowej nie należała do najsilniejszych.

W wyniku wspomnianej Wielkiej Karty Swobód wzmocniona przez Henryka II
(1154–1189) władza monarsza uległa osłabieniu. Powstała

Wielka Rada króla

,

w skład której weszli nie tylko wyżsi dostojnicy kościelni i hrabiowie, ale również
wszyscy bezpośredni lennicy króla. Tę instytucję uważa się za antycypację parla-
mentu, jednak w rzeczywistości nigdy nie zebrała się ona we wspomnianym skła-
dzie, a w kolejnych redakcjach karty jej kompetencje zostały mocno ograniczone.

Za panowania Henryka III doszło do współrządów z feudalną oligarchią.
W 1258 r. wydano tzw.

prowizje oksfordzkie

. Utworzono wówczas specjalną, zło-

żoną z 24 baronów, komisję do przeprowadzenia reformy państwa. W wyniku jej
działalności doszło do powołania kilku instytucji:
— Rady Piętnastu,
— parlamentu,
— Komitetu Dwudziestu Czterech (powołanego przez parlament).

Rada Piętnastu

powoływana przez Komitet Dwudziestu Czterech była instytucją

kontrolującą administrację. Działała wspólnie z królem (jej samodzielne uchwa-
ły nie miały mocy prawnej), ale ograniczała wyraźnie jego kompetencje — nie
mógł działać bez niej. Aby jej uchwały były ważne, wystarczała obecność większo-
ści członków. Wraz z 12 baronami (wybranymi przez zgromadzenie baronów) sta-
nowiła tzw. parlament, który zbierał się trzy razy do roku w celu omówienia waż-
nych dla państwa kwestii.

W wyniku wydania tzw.

prowizji westminsterskich

(1259 r.) doszło do dalszego osła-

bienia pozycji króla. Ustanowiono wówczas złożoną z dziewięciu członków

stałą

radę przy królu

. Trzech z nich znajdowało się stale przy boku króla i miało za zada-

nie wspomagać go w rządzeniu krajem. Władca był również zobowiązany do po-
rozumienia z radą w sprawie nominacji niektórych urzędników (m.in. kanclerza
i skarbnika). Główne źródło osłabienia władzy królewskiej stanowiło jednakże po-
wstanie parlamentu. Przy nakładaniu nowych podatków, a z czasem również i no-
wych praw, konieczna była zgoda parlamentu.

Od początku XIV w. w czasie przysięgi koronacyjnej król zobowiązywał się do
przestrzegania praw stanowionych przez parlament. Osobiście jednak mu nie pod-
legał. Posiadał prawo jego zwoływania, co było istotnym instrumentem, bowiem
zebranie członków parlamentu bez zgody króla miało charakter spotkania prywat-
nego. Władca mógł uchwały parlamentu przyjąć, ale i mógł je odrzucić. Między se-
sjami sam stanowił prawo (tymczasowe ustawy zwane

ordonansami

bądź

proklama-

cjami

). Był również naczelnym wodzem, wypowiadał wojnę i zawierał pokój.

Angielska monarchia okresu stanowego była dziedziczna na zasadzie primogenitu-
ry. Parlament rościł sobie jednak pretensje do wypowiadania posłuszeństwa kró-
lowi. W tym okresie dwukrotnie przeprowadzono skuteczną detronizację władcy:
w 1327 r. — Edwarda II, w 1399 r. — Ryszarda II.

W XIII w. silną pozycję uzyskał

kanclerz

(w wyniku likwidacji w 1232 r. urzędu

wielkiego justycjariusza). Początkowo był kierownikiem kancelarii królewskiej,
później przejął wiele kompetencji o charakterze administracyjnym, skarbowym
i sądowym. Jednak od schyłku XIII w. stopniowo tracił uprawnienia administra-
cyjne i skarbowe, choć jednocześnie rosła jego rola w sądownictwie, czego wy-
razem było powstanie

Sądu Kanclerskiego

, który mógł samodzielnie rozpatrywać

sprawy kierowane do króla.

Podstawowym organem centralnym u boku króla była kuria królewska. Zwiększają-
cy i różnicujący się zakres zadań doprowadził do wyodrębnienia się kilku organów.

7

Do wzmocnionego o kompetencje skarbowe i sądowe

Exchequeru

dołączyły:

—

Rada Zwyczajna

(ściślejsza) — zarządzająca krajem;

—

Izba Lordów

— zgromadzenie możnowładców Anglii;

—

Sąd Ławy Królewskiej

— zajmujący się m.in. sprawami, w których pojawiał się in-

teres króla, a także osób, które posiadały przywilej takiego sądownictwa;

—

Sąd Spraw Pospolitych

— rozpatrujący prywatne sprawy cywilne, w których nie

wchodziły sprawy korony, a także sprawujący nadzór nad sadami lokalnymi;

—

Sąd Izby Gwiaździstej

— rozpatrujący sprawy przeciwko monarsze i państwu,

np. zdradę stanu.

Królowie angielscy, szukając wsparcia w walce z baronami, już w pierwszej poło-
wie XIII w. powoływali Wielką Radę w rozszerzonym składzie (spotkania te nazy-
wano parlamentami). Pojawiali się tam oprócz bezpośrednich wasali także przed-
stawiciele rycerstwa (delegowanych przez szeryfa). Natomiast w 1265 r., po klęsce
Henryka III z Szymonem de Montfort, w tzw.

parlamencie wzorcowym

znaleźli się

również przedstawiciele miast. W ten sposób Wielka Rada rozszerzyła się, tworząc
reprezentacje trzech stanów.

Początkowo parlament był jednoizbowy, a główną rolę odgrywało możnowładz-
two (dawna Wielka Rada). Reszta zaś — przedstawiciele hrabstw i miast — była
raczej bierna. W XIV w. stopniowo doszło do wykształcenia się dwóch izb:

Izby Lor-

dów

i

Izby Gmin

. W skład izby wyższej wchodzili: arcybiskupi, biskupi, opaci i prze-

orowie klasztorów, bezpośredni lennicy króla oraz hrabiowie i baronowie mający
określonej wielkości posiadłości lenne. Z czasem, aby zasiadać w tej izbie, trzeba
było posiadać nadany przez króla tytuł para. Wyłączne prawo do zwoływania par-
lamentu miał król. W okresie monarchii stanowej parlament zbierał się zwykle raz
w roku w opactwie westminsterskim.

Izba Gmin składała się z rycerstwa. Rycerze byli przedstawicielami hrabstw oraz
delegatami uprzywilejowanych miast. Byli to, w odróżnieniu od zasiadających
w Izbie Lordów wilirystów, reprezentanci pochodzący z wyboru. Reprezentanci
byli wybierani na zgromadzeniach hrabstwa

1

. W 1295 r. ustalono, iż do izby niż-

szej wybieranych będzie po dwóch rycerzy z 37 hrabstw oraz po dwóch przedsta-
wicieli z uprzywilejowanych miast. Liczba miast posiadająca takie prawo zmieniała
się: w 1283 r. było ich 21, ale już w drugiej połowie XV w. — 112. Bardzo szyb-
ko ukształtowała się też

instytucja

speakera

— przewodniczącego Izby, wybierane-

go spośród grona przedstawicieli hrabstw. Posłowie początkowo byli wyposażani
w instrukcje, jednak z czasem przyjęła się

zasada

wolnego mandatu

. Pojawiła się też

praktyka ochrony prawnej posła.

Początkowo kompetencje parlamentu były nieokreślone. Z czasem objęły sprawy
ogólnopaństwowe, skarbowe, ustawodawcze i sądowe. Szczególnie istotna kompe-
tencja sądowa parlamentu —

impeachement

— okazała się trwała. Wnoszona przez

Izbę Gmin do Izby Lordów (która przyjmowała wtedy funkcję trybunału) skarga
na urzędnika była silną bronią przeciwko osobom niewygodnym. Nie bez znacze-
nia była możliwość uchwalenia ustawy zwanej

Act of atteinder

, czyli skazania kogoś

na karę śmierci lub wygnanie bez postępowania sądowego.

Od 1297 r. (zobowiązanie Edwarda I, 1272–1307) parlament posiadał kluczowe
uprawnienie, czyli wyłączną kompetencję nakładania nowych podatków. Z czasem
poszerzył swe prawa o kontrolę nad sposobem wydatkowania funduszy państwa.
Od 1407 r. wszelkie projekty ustaw skarbowych musiały uzyskać zgodę obu izb.

Uprawnienia ustawodawcze miały swój początek w petycjach do króla. Król mógł je
odrzucić bądź też wydać prawo z nimi zgodne. W XIV w. przyjęło się, że aby projekt
ustawy (

bill

) mógł stać się obowiązującym prawem (

act

), musiał być uchwalony ko-

lejno przez obie izby i przyjęty przez króla. Dotyczyło to zarówno propozycji króla,

1

W 1413 r. ustalono, iż

prawo wybierania mają je-

dynie osoby osiadłe w hrab-

stwie. Natomiast zapro-

wadzony niedługo później

(1430) system czynnego

prawa wyborczego, obo-

wiązujący do 1832 r., opie-

rał się na wysokim cenzusie

majątkowym. Bierne pra-

wo wyborcze, początkowo

nieunormowane, z czasem

zaczęło ewoluować w kie-

runku ograniczenia ilości

uprawnionych. W 1372 r.

zakazano wyboru adwoka-

tów i szeryfów. W latach

1413 i 1430 rozciągnięto

cenzus osiadłości w hrab-

stwach, zaś w 1445 r. pra-

wo bycia posłem ogra-

niczono jedynie do osób

posiadających z urodzenia

tytuł szlachecki. W mia-

stach prawo wyborcze nie

było uregulowane, choć

z czasem ograniczano je na

rzecz patrycjatu.

8

jak i Izby Gmin i Izby Lordów. W tym czasie ukształtował się też zwyczaj trzykrot-
nego czytania projektów.

W okresie panowania Tudorów nastąpił okres osłabienia politycznego parlamen-
tu. Król zwoływał go rzadko, uzyskał też duży wpływ na jego uchwały. W 1539 r.
otrzymał prawo (Act of Proclamation) do wydawania rozporządzeń obowiązują-
cych na równi z ustawami parlamentu.

2.3. Instytucje polityczne francuskiej monarchii stanowej

W XII w. królowie Francji przezwyciężyli rozdrobnienie feudalne. Kolejni władcy
z dynastii Kapetyngów potrafili ograniczyć władztwa senioralne i rozpoczęli pro-
ces odbierania francuskich lenn Anglikom. Wzmocniła się również domena kró-
lewska (dzięki rozprawie z herezją albigensów). Na genezę powstania monarchii
stanowej we Francji składają się kłopoty finansowe dworu królewskiego. Król, usil-
nie szukając wsparcia skarbu, sięgnął do kieszeni duchowieństwa. Wywołało to
wielki spór z papieżem Bonifacym VIII. Filip IV Piękny (1285–1314), szukając po-
parcia społecznego w tym konflikcie, zdecydował się w 1302 r. zwołać Stany Ge-
neralne, czyli zgromadzenie przedstawicielstw stanowych, które stało się ważną
instytucją w państwie francuskim. W niedługim czasie król wzmocnił swą pozycję.
Przeprowadzona w 1307 r. kasata zakonu templariuszy znacznie wzbogaciła kiesę
królewską. Od czasów Ludwika XI (m.in. w wyniku kryzysu dynastycznego i woj-
ny stuletniej) formuła rządów będzie zmierzała w stronę absolutyzmu.

Francuska monarchia stanowa od panowania Filipa II Augusta (1180–1223) była już
ugruntowaną monarchią dziedziczną

2

. Pozycja

króla

była dość silna. Występował

on w podwójnej roli — po pierwsze jako rex Francorum (‘król Franków’), a więc
najwyższy władca i zwierzchnik wszystkich panów

3

, po drugie jako dux Francorum

(‘książę Franków’), senior Paryża i Orleanu, a więc jeden z wielu panów. Powodo-
wało to — wraz z odzyskiwaniem przez władcę dominującej roli w państwie —
przejęcie funkcji aparatu centralnego przez dwór królewski.

Grupa dygnitarzy towarzysząca królowi na dworze tworzyła tzw.

kurię królewską

.

Była ona substytutem dawnych wieców. W miarę wzmacniania swej siły Kapetyn-
gowie eliminowali z niej seniorów wykazujących niezależność. Pozostawiali jedy-
nie uległych członków.

Z czasem z kurii wyłoniły się nowe instytucje. Jedną z nich była

Rada Królewska

.

Była kolegialna, ale do początku XVI w. nie miała stałego składu. Znajdowali się
w niej możnowładcy duchowni i świeccy, ale również mianowani i opłacani przez
króla radcy. Do jej kompetencji należało zarządzanie sprawami państwa w zakresie
polityki zagranicznej, administracji i finansów. Z czasem otrzymała również pew-
ne kompetencje sądowe.

Z kurii wywodził się także

parlament

, który przede wszystkim był instytucją są-

dową. Od czasów Filipa VI (1328–1350) składał się z 44 członków duchownych
i 34 świeckich. Nadto posiadał pewne uprawnienia w dziedzinie administracji
(nadzór nad urzędnikami prowincjonalnymi) oraz ustawodawcze — król miał obo-
wiązek rejestrowania wydawanych przez siebie aktów w tzw. rejestrze prowadzo-
nym przez parlament, który mógł odmówić rejestracji aktu czy tzw.

remonstracji

4

.

Korzenie

Izby Obrachunkowej

, podobnie jak parlamentu, sięgają kurii królewskiej.

Izba Obrachunkowa odpowiadała za sprawy skarbowe. Kontrolowała rachunki

4

Remonstracja — sprzeci-

wienie się rejestracji ustaw.

3

W myśl zasady: „wa-

sal mojego wasala nie jest

moim wasalem” króla nie

łączył żaden stosunek lenny

z wasalami umiejscowiony-

mi na kolejnych szczeblach

drabiny lennej.

2

Do czasów Filipa II Augu-

sta Francja była monarchią

elekcyjną z zasadą wskazy-

wania przez władcę swego

następcy. Od XIII w. zasa-

da następstwa odnosiła się

jedynie do mężczyzn w li-

nii prostej, a na początku

XIV w., w oparciu o prawo

laickie, wykluczono z dzie-

dziczenia kobiety

i ich synów.

9

przysyłane przez urzędników prowincjonalnych, administratorów dóbr królew-
skich, wpływy z niektórych podatków, a także sądownictwo w sprawach skarbo-
wych. Dodatkowo wyposażona była w prawo rejestracji ordonansów dotyczących
spraw skarbowych oraz prawo remonstracji.

Charakterystyczną cechą monarchii stanowych był współudział w rządzeniu or-
ganu reprezentującego społeczeństwo. We Francji były nim

Stany Generalne

, które

wyłoniły się ze zwyczaju (stosowanego ponoć przez Filipa II Augusta) radzenia się
króla w sprawach ważnych grupy biskupów, baronów i bogatego mieszczaństwa.
Trzonem zgromadzenia była Rada Królewska, lecz król zwykle rozszerzał owo ze-
branie o osoby jego zdaniem istotne w danej chwili i dla danej sprawy. Pierwszy raz
zwołano Stany Generalne w 1302 r., a następnie w latach 1308 i 1314.

Do Stanów Generalnych (do 1484 r., kiedy to zaprowadzono nowy system wybo-
rów) powoływani byli dostojnicy duchowni, przedstawiciele uprzywilejowanych
miast, a spośród szlachty — jedynie bezpośredni wasale królewscy. Mieszczanie
wybierali swoich reprezentantów wg własnych systemów wyborczych, różnych
w zależności od miasta. Czas i miejsce zebrania wybierał król. Każdy ze stanów
obradował oddzielnie nad listą zagadnień, którą przedstawiał władca (stany nie
posiadały inicjatywy ustawodawczej).

Głównym zadaniem Stanów Generalnych było uchwalanie podatków. Jednak
w czasie sesji potrafiły one niejednokrotnie wymusić na królu istotne ustępstwa.
Z czasem doszło do procesu osłabiania się pozycji tej instytucji. Przyczynę stanowi-
ło uchwalanie podatków na czas nieokreślony (podatek od soli — 1369 r., podatki
stałe — 1435 i 1439).

Z trzech stanów składało się także

Zgromadzenie Notablów

. Członkowie tej insty-

tucji byli imiennie zapraszani przez króla. Kompetencje Zgromadzenia Notablów
w zasadzie nie różniły się od kompetencji Stanów Generalnych (z wyjątkiem kwe-
stii podatkowych, zastrzeżonych dla tych ostatnich).

Na szczeblu lokalnym odpowiednikiem Stanów Generalnych były

Stany Prowin-

cjonalne

. Składały się one również z trzech stanów, obradujących zwykle osobno

(choć na terenie niektórych ziem wspólnie). Zajmowały się zasadniczo sprawami
podatkowymi.

2.4. Instytucje polityczne monarchii stanowej

w Rzeszy Niemieckiej

Sławny prawnik i filozof wieku XVII, Samuel Pufendorf, określił Rzeszę Niemiecką
jako „nieregularne monstrum mające charakter organizmu państwowego” (Górski,
Salmanowicz, 2001: 155), wskazując przede wszystkim, że był to raczej twór prawa
międzynarodowego czy rodzaj związku państw niż państwo. Inni jednak widzieli
w Rzeszy luźną federację, w której najwyższa władza nie przysługiwała władcom
terytorialnym, ale pozostawała przy Rzeszy. Rzesza, rozbita po traktacie westfal-
skim (1648 r.) na wiele organizmów politycznych, nigdy nie weszła w fazę absolu-
tyzmu (choć niektóre terytoria niemieckie budowały taką formę rządów). Pozo-
stała monarchią stanową. Stanami nazywano te jednostki ustrojowe, które miały
tzw. bezpośredniość Rzeszy i były reprezentowane w Reichstagu.

Pod koniec XVII w. Rzesza składała się z 1789 terytoriów, z których 1475 było
posiadłościami rycerskimi z bezpośredniością państwową (tzn. nie pozostawały

10

w zależności od żadnego z władców terytorialnych). Jednakże tylko 314 teryto-
riów posiadało bezpośredniość stanową i było reprezentowane w Sejmie Rzeszy.
Wśród różnorodnych terytoriów istniały m.in. świeckie księstwa Rzeszy, księstwa
biskupie, hrabstwa i opactwa oraz miasta Rzeszy. Dopiero na początku XIX w.
doszło do zmniejszenia liczby samodzielnych terytoriów. Na mocy uchwały Nad-
zwyczajnej Komisji Sejmu Rzeszy w Ratyzbonie w 1803 r. wszystkie terytoria du-
chowne (z wyjątkiem arcybiskupstwa mogunckiego) i wszystkie miasta Rzeszy
(z wyjątkiem sześciu) pozbawiono praw zwierzchnich. Formalnie utrzymana Rze-
sza uległa jednak szybkiej likwidacji — w 1806 r. godność cesarza Świętej Rzeszy
Niemieckiej uznano za nieistniejącą.

Rzesza Niemiecka była państwem elekcyjnym, jednak od 1438 r. aż do 1806 r. ko-
rona cesarska znajdowała się w rękach dynastii Habsburgów.

Cesarz

, najwyższy or-

gan Rzeszy, do 1519 r. przyjmował sakrę z rąk papieża. Później przyjęto zasadę, że
każdy król Niemiec jest automatycznie cesarzem i zrezygnowano z dodatkowej ko-
ronacji. Od tego czasu ustaliła się praktyka przedstawiania elektowi tzw.

kapitulacji

wyborczej

, czyli warunków, na których miał sprawować swą władzę. Choć opraco-

wany w 1711 r. projekt stałej kapitulacji nigdy nie został zatwierdzony, w praktyce
był podstawą ograniczania i tak dość szczupłych uprawnień cesarza.

Do samodzielnych uprawnień cesarza należało:
— reprezentowanie państwa,
— zwoływanie sejmu,
— inicjatywa ustawodawcza,
— zatwierdzanie ustaw,
— najwyższe zwierzchnictwo lenne.

Reszta uprawnień wykonywana była wspólnie albo z

Sejmem Rzeszy

, albo z elekto-

rami. Sejm Rzeszy składał się z trzech kolegiów (kurii).
1.

Kolegium książąt elektorów

składało się początkowo z siedmiu, a w końcu z ośmiu

członków. Byli to wiryliści, którzy wchodzili do niego z mocy sprawowania
swych urzędów (określała to tzw. Złota Bulla z 1356 r.) i posiadali takie same
głosy. Kolegium przewodniczył arcybiskup moguncki.

2.

Kolegium książąt Rzeszy

składało się z 94 rzeczywistych władców terytorialnych

(w tym 34 duchownych), którzy posiadali głosy wirylne, oraz 141 posiadaczy
stanowości państwowej (hrabiów, biskupów, opatów i innych możnowładców).
Ci ostatni posiadali tzw. głosy kurialne. Dzielili się początkowo na 3 kurie,
a później na 6 (2 duchowne i 4 świeckie). Kurie miały prawo do jednego głosu.
Przewodniczył im arcybiskup salzburski i arcyksiążę austriacki.

3. Do

kolegium miast

wchodzili delegaci 51 miast. Podzielone było na dwie kurie:

reńską (14 miast) i szwabską (37 miast). Każde miasto miało jeden głos, a prze-
wodnictwo sprawował delegat tego miasta, w którym akurat odbywała się sesja.

Każde z ww. kolegiów obradowało oddzielnie. Aby jednak projekt mógł stać się
prawem obowiązującym, musiał być przyjęty przez każde z nich, dzięki czemu sta-
wał się

opinią

. Aby stać się ustawą, musiał uzyskać zatwierdzenie cesarza. W 1663 r.

Sejm Rzeszy stał się nieustający, a jego siedzibą została Ratyzbona. Ustawy ogłaszano
w formie

dekretów cesarskich

. Wśród jego kompetencji znajdowały się:

— ustawodawstwo,
— decydowanie w sprawie wojny i pokoju,
— zawieranie traktatów międzynarodowych,
— kwestie podatków i rekrutacji wojsk
— ograniczone uprawnienia sądownicze: orzekał o odebraniu stanowości

państwowej.

Próba wprowadzenia instytucji

Rządu Rzeszy

napotkała opór poszczególnych wład-

ców krajów związkowych. Nie bez znaczenia był również brak finansów. Instytucja

11

taka istniała tylko w latach 1500–1502 oraz 1521–1530. Składała się z cesarza jako prze-
wodniczącego oraz 20 elektorów, przedstawicieli duchowieństwa, rycerstwa i miast.

Pod koniec XV w. utworzono

Radę Nadworną Rzeszy

. W założeniu miał to być or-

gan administracyjny i sądowy, w praktyce jej działalność zawęziła się do sądow-
nictwa. Na tym polu skutecznie rywalizowała z Sądem Kameralnym. Członkowie
mianowani przez cesarza zajmowali się sprawami karnymi osób posiadających bez-
pośredniość państwową, lenn państwowych i przywilejów. Natomiast sprawy we-
wnętrzne i zagraniczne znajdowały się w kierowanej przez arcybiskupa mogunckie-
go (kanclerza Rzeszy)

Kancelarii Nadwornej Rzeszy

. Jednak w 1620 r. straciła ona na

znaczeniu w związku z przejęciem kierownictwa w sprawach zagranicznych przez
austriacką Kancelarię Nadworną.

Sądownictwo znajdowało się w rękach wspomnianego

Sądu Kameralnego Rzeszy

.

Ten powstały w 1495 r. obradujący w Spirze (a od 1693 r. w Wetzlarze) trybunał
orzekał na podstawie ustawodawstwa ogólnopaństwowego, w praktyce jednak —
w związku z jego fragmentarycznością — opierał się o prawo powszechne, czy-
li rzymskie. Cesarz powoływał przewodniczącego spośród książąt, hrabiów bądź
wolnych panów. Asesorów zaś mianował sąd spośród kandydatów przedstawia-
nych przez stany. Połowa asesorów musiała posiadać tytuł szlachecki, druga zaś
być doktorami prawa. W późniejszym okresie pojawiło się kryterium wyznaniowe
(katolicy i protestanci).

12

3. Instytucje polityczne państwa

okresu renesansu

3.1. Uwagi wstępne

W XVII w., gdy Anglia kroczyła w stronę monarchii liberalnej, a Europa konty-
nentalna ku absolutyzmowi, spotykamy ciekawe, choć nieliczne formuły republi-
kańskie. Zaliczyć można do nich państwa zbudowane przez społeczności morskie,
takie jak Wenecjanie czy Niderlandczycy. Były to organizmy oligarchiczne z na-
miastką monarchizmu. Za republikę uznawano wówczas praktycznie każdy or-
ganizm polityczny, w którym wpływ na proces rządzenia pozostawał w rękach
górnych warstw społeczeństwa. Można do nich zaliczyć m.in. republiki miejskie
w Rzeszy (Hamburg, Brema) czy Psków i Nowogród. Nie można zapomnieć o ko-
munach miejskich we Włoszech, które często jednak dostawały się pod rządy in-
nych państw (Genua, od 1528 r. hiszpańska) lub popadały w jedynowładztwo (Me-
diolan — Sforzowie, Florencja — Medyceusze).

3.2. Instytucje polityczne w Republice Weneckiej

Wenecja była typową republiką arystokratyczną, w której władza należała do
grupy najbogatszych rodzin. Po załamaniu się dominacji cesarstwa niemieckie-
go w XIII w. rozpoczęła swój marsz ku świetności. Uzyskała pełną niezależność
i szybko stała się potęgą handlową Europy. Po załamaniu się cesarstwa bizantyj-
skiego (po IV krucjacie) uzyskała także władzę nad wieloma posiadłościami grec-
kimi. Od końca XIV w. przez blisko dwa stulecia była się głównym rywalem han-
dlowym imperium tureckiego w basenie Morza Śródziemnego. Zmienili to dopiero
Portugalczycy i Hiszpanie, którzy z sukcesem szukali nowych szlaków handlowych
do Indii. Formuła republikańska w Wenecji utrzymała się aż do czasów Napoleona,
który pod koniec XVIII w. unicestwił ten organizm polityczny.

Formalnie na czele państwa stał wybierany, dożywotnio sprawujący urząd

doża

.

Uprawnienia tej instytucji nie były duże, a od 1192 r. doża musiał zaprzysięgać
tzw. kapitulację określającą zakres jego władzy. Miał on do pomocy Radę Mniej-
szą, zwaną Signorią, z którą musiał konsultować wszelkie ważniejsze decyzje. Nie-
zbędna była także zgoda Wielkiej Rady.

Signoria

składała się z sześciu członków, doży i trzech przewodniczących Rady

Czterdziestu. Początkowo wybierała ich Wielka Rada, później desygnowało
6 dzielnic Wenecji. Kadencja trwała rok, jednak była możliwość reelekcji. Signo-
ria współdziałała z dożą w kierowaniu pracami Senatu i Wielkiej Rady, czuwała

13

nad wykonaniem ich uchwał, a także stanowiła najwyższy organ sądowy, rozstrzy-
gający spory kompetencyjne miedzy sądami, władzami, osobami prywatnymi oraz
skarbem Wenecji. Wraz z Kolegium Savi tworzyła ciało, które było właściwym rzą-
dem, pracującym każdego dnia. Na posiedzeniach tego tzw.

pełnego kolegium

od-

czytywano sprawozdania posłów i gubernatorów prowincji.

Do ciał ograniczających kompetencje doży należał również

Senat

. Część jego człon-

ków powoływała Wielka Rada, a resztę stanowili urzędnicy państwowi. Liczba se-
natorów dochodziła do 300. Nie posiadali równego statusu. Głosować mogli jedy-
nie senatorzy pochodzący z wyboru, inni mieli jedynie prawo stawiania wniosków.
Kompetencje Senatu obejmowały:
— prowadzenie polityki zagranicznej,
— zarządzanie finansami państwa,
— powoływanie dowódców wojskowych,
— mianowanie ambasadorów,
— sprawy wyznaniowo-kościelne.

Organem pomocniczym Senatu było wspomniane wyżej

Kolegium Savi

. Z czasem

przekształciło się ono w instytucję kierującą sprawami państwowymi. Podzielone
było na trzy sekcje zajmujące się:
1) sprawami ogólnymi o szczególnej wadze dla państwa,
2) sprawami administracji wewnętrznej,
3) sprawami marynarki.

Innym łącznikiem między Signorią a Wielką Radą była

Rada Czterdziestu

. Jej człon-

ków (z możliwością reelekcji) wybierała Wielka Rada. Do kompetencji Rady Czter-
dziestu należało przygotowanie projektów ustaw oraz wymiar sprawiedliwości.
W ramach systemu sądowego wykształciła się też instytucja rzecznika interesu ogó-
łu, który mógł wnieść sprzeciw wobec zarządzenia każdej magistratury. Rzeczni-
ków tych zwano

avvogadori

(advocatores).

W XIV w. pojawiła się kolejna kolegialna instytucja, tzw.

Rada Dziesięciu

. Jej człon-

kowie pochodzili z wyboru Wielkiej Rady. Zadaniem Rady Dziesięciu było prze-
ciwdziałanie zamachom przeciwko republice. Miała ona również pewne kompe-
tencje sądownicze — odnosiły się one do przestępstw popełnionych przez osoby
z tytułem szlacheckim i duchownych.

Pierwszego dożę wybrało zgromadzenie wszystkich obywateli miasta, tzw.

Arengo

,

posiadające uprawnienia do stanowienia prawa. Jednak z czasem jego rola został
ograniczona i kompetencje przejęła Wielka Rada, której uchwały uznawane były
jakby zostały podjęte na zgromadzeniu ogólnym. Na początku XV w. Arengo zo-
stało zlikwidowane.

Najistotniejszą instytucją republiki była Wielka Rada. Pierwszy skład wyłoniony
został przez elektorów pochodzących z sześciu dzielnic miasta, ale kolejne ciała
elektorskie wyłaniała już sama Rada. Z czasem zasiadanie w niej stało się dzie-
dziczne i przysługiwało osobie posiadającej tytuł szlachecki (wpisanej do tzw. Zło-
tej Księgi), liczącej przynajmniej 25 lat (od XVII w. — 20 lat). Początkowo liczba
członków wynosiła ok. 200–300, z biegiem lat jednak rosła — w XVI w. przekro-
czyła 1500.

Kompetencje Rady były formalnie nieograniczone, jednak (w związku z przeniesie-
niem ich części na inne organa) jej zakres działania ograniczał się do:
— uchwalania ustaw, podatków;
— polityki zagranicznej (wojny i pokoju);
— wyboru składu wyżej wspomnianych instytucji.

14

Decyzje podejmowano zwykłą większością głosów, tajnie (głosowano za pomocą
gałek). Rada nie posiadała natomiast inicjatywy ustawodawczej, która zarezerwo-
wana była dla doży, członków Signorii, avvogadori i kilku wybranych urzędników.

3.3. Instytucje polityczne w Republice Zjednoczonych Prowincji

Republikańska forma ustrojowa w Niderlandach powstała, można rzec, nieco przy-
padkowo. Po rewolucji przeciw panowaniu hiszpańskiemu (1579 r.) nowo powsta-
łemu państwu nie udało się znaleźć monarchy. Unia utrechcka, tworząca z siedmiu
prowincji

5

jeden organizm, oparta była o:

— zasadę poszanowania suwerenności każdej z prowincji;
— zasadę wolności wyznania;
— gwarancje utrzymania praw i przywilejów regionów, miast i korporacji.

Dominującą rolę ogrywał w tym państwie ród książąt orańskich (posiadający pra-
wa dziedziczne w prowincjach Holland i Zeeland). Jeszcze w okresie hiszpańskim
członkowie rodu pełnili rolę namiestników (

stathouder

). Tytuł ten przysługiwał im

dziedzicznie. Stathouder odpowiadał za realizowanie zadań dotyczących admini-
stracji, wojskowości i marynarki.

Najważniejszą instytucją Niderlandów były

Stany Generalne

. W ich skład nie wcho-

dzili jednak reprezentanci grup społecznych rozumianych jako stany — było to
zgromadzenie przedstawicieli prowincji. Każda z prowincji posiadała jeden głos.
Reprezentacja była wyłaniana przez organa przedstawicielskie w samej prowincji.
Nie istniały szczegółowe unormowania co do jej charakteru czy liczebności, decy-
zję w tej kwestii pozostawiano danemu terytorium. Ze względu na zasadę równo-
ści głosów nie miało to znaczenia.

Do kompetencji Stanów Generanych należało podejmowanie decyzji w sprawie
wojny i pokoju oraz w sprawach podatkowych (konieczna była jednomyślność).
Stany miały charakter zawsze gotowych — nie istniała kadencyjność. Poszczególni
przedstawiciele byli wiązani zwykle bardzo konkretnymi i ścisłymi instrukcjami.

Organem wykonawczym Stanów Generalnych była

Rada Państwa

. W jej skład

wchodzili przedstawiciele poszczególnych prowincji. Kompetencje Rady Państwa
dotyczyły polityki wewnętrznej. Posiadała ona:
— stałego sekretarza (organizatora prac),
— skarbnika generalnego unii,
— głównego archiwizatora,
— wielkiego pensjonariusza (zajmował się polityką zagraniczną).

Wszyscy ci urzędnicy nosili tytuły ministrów. Rada Państwa, ulegając dominacji
Stanów, nigdy nie uzyskała jednak większego znaczenia politycznego.

Republika nie posiadała wspólnej najwyższej władzy sądowniczej. Jednak domina-
cja prowincji Holland powodowała, że funkcję tę w praktyce pełnił jej (oraz pro-
wincji Zeeland) sąd apelacyjny —

Wysoka Rada

.

5

Holland, Zeeland, Ut-

recht, Gelderland, Overijs-

sel, Friesland oraz miasto

i prowincja Greoningen.

15

4. Instytucje polityczne państwa

absolutnego

4.1. Uwagi wstępne

Absolutyzm jako forma ustroju istniał w większości krajów Europy od XVI do
XVII w., a w niektórych krajach (Rosja, kraje niemieckie) utrzymał się do począt-
ków wieku XX. Zwykle wyróżnia się dwie fazy absolutyzmu. Pierwsza, wczesna
faza, związana jest z formowaniem się warstwy mieszczańskiej i jej rywalizacją
z tradycyjnymi grupami wywodzącymi się jeszcze z okresu feudalizmu. Monar-
chowie potrafiący wykorzystać sprzeczne interesy szybko wzmacniali swą pozycję.
Innymi czynnikami były zagrożenia zewnętrzne, np. problem islamski w Hiszpa-
nii wyraźnie wzmocnił pozycję tamtejszego króla. Nie bez znaczenia były również
wojny religijne i konieczność obrony przez władcę „jedynej wiary”.

Druga faza była związana przede wszystkim z oświeceniem. Racjonalistyczna ide-
ologia dostarczała władcom wielu wskazówek organizowania życia społecznego
i politycznego zgodnego ze wskazaniami rozumu. Wraz z likwidacją pozostało-
ści ery średniowiecznej przebudowywano organizację polityczną i jednocześnie
wzmacniano, centralizowano i usprawniano aparat państwowy.

Podstawą absolutyzmu była

doktryna absolutnej suwerenności władzy

. Według Jeana

Bodina podstawową cechą państwa jest władza suwerenna, a co za tym idzie, wład-
ca, który stoi na jego czele, musi być całkowicie niezależny od jakiejkolwiek władzy
zewnętrznej. Nie może zależeć również od poddanych.

Monarchia absolutna była zatem państwem, w którym jedynym i bezpośrednim or-
ganem władzy był

monarcha

. Ten monizm wyrażała zasada guod principi placuit, le-

gis habet vigorem (‘to, co się podoba władcy, ma moc prawa’). Wszelkie instytucje
polityczne, które do tej pory miały udział w sprawowaniu władzy, były osłabiane
i marginalizowane. Choć niektóre z nich formalnie nadal istniały, ich miejsce zaj-
mowały instytucje bezpośrednio zależne od władcy i obsadzane przez monarchę.
Charakterystyczne były częste nominacje na te stanowiska drobniejszej szlachty
bądź też osób spoza stanu szlacheckiego. Tworzono różnego rodzaju

kanały awansu

dla tych grup ludności, które w monarchii stanowej nie mogły wzmacniać swej po-
zycji (kupno stanowisk, tabela rang).

Instytucje państwa absolutnego miały zwykle

kolegialny charakter

, ale w rzeczywi-

stości to osoby stojące na ich czele były doradcami króla, który jednak sam podej-
mował decyzje. Kolegialność była utrzymywana. Wydaje się, że kolegia były bez-
pieczniejsze dla władcy (jednoosobowe organy postrzegane były jako generujące
potencjalnych rywali dla monarchy), a także zapewniały ciągłość polityki.

Znamienna dla monarchii absolutnych tego okresu była

rozbudowa instytucji o cha-

rakterze kontrolnym

, mających za zadanie utrzymywanie w ryzach państwowych

16

urzędników i reszty społeczeństwa. Zwykle, uzależnione bezpośrednio od władcy,
stanowiły doskonałe narzędzie polityczne.

4.2. Instytucje francuskiej monarchii absolutnej

Początki kształtowania się klasycznego modelu monarchii absolutnej, jaką była
Francja, przypadają na panowanie Ludwika XI (1461–1483). Dokonał on efektyw-
nego zjednoczenia prawie całego terytorium francuskiego. Jedną z podstaw for-
mowania się absolutyzmu było uchwalenie w 1439 r. przez Stany Generalne sta-
łych podatków na wojsko. Władca, otrzymawszy tak istotny instrument polityczny,
przestał już być zainteresowany zwoływaniem tej instytucji politycznej i z biegiem
czasu straciła ona na znaczeniu. Od 1614 r. aż do rewolucji francuskiej Stany Gene-
ralne nie zebrały się ani razu.

Podstawową cechą absolutnej formy rządów było skupienie władzy w ręku

króla

.

We Francji władca był najwyższym ustawodawcą, najwyższym sędzią, sprawował
władzę wykonawczą i reprezentował państwo na zewnątrz. Jak miał mawiać Lu-
dwik XIV (1643–1715), „państwo to ja” (Górski, Salmonowicz, 2001: 249). Król
miał do pomocy szereg instytucji, jednak jego arbitralne postanowienie mogło
w każdej chwili zmienić wszelkie wyroki i decyzje. Król stał ponad prawem, stał
ponad wszystkimi. Władza królewska miała sakralny charakter, głoszono, że król
otrzymał ją bezpośrednio od Boga. Podkreślała to również liturgiczna ceremonia
koronacyjna.

Nieograniczona władza królewska musiała być zgodna z prawem boskim, prawami
natury i prawami zasadniczymi monarchii francuskiej (Jean Bodin). Do tych ostat-
nich zaliczano:
— prawo następstwa tronu,
— niezależność władzy królewskiej od władzy duchownej,
— niepozbywalność domen królewskich,
— swobody gallikańskie,
— od XVIII w. nienaruszalność własności prywatnej.
Nie ustalono jednak żadnych sankcji, które mogłyby zostać zastosowane w wypad-
ku złamania przez króla powyższych zasad.

Władca korzystał z mocy ustawodawczej poprzez wydawanie przepisów ogólnych
i szczegółowych. Te pierwsze nazywano

ordonansami

, drugie —

edyktami królewski-

mi

. Deklaracja królewska mogła zmienić bądź interpretować obowiązujący przepis.

Ustawy królewskie dzieliło się także na:
1)

sygnowane uroczyście

i

pieczętowane

(wymagające rejestracji przez parlament);

2)

rozporządzenia Rady Królewskiej

, które mając status aktów prawnych niższego

rzędu, nie wymagały rejestracji przez parlament.

Do instytucji centralnych absolutnej monarchii francuskiej należała

Rada Królew-

ska

. Jej skład był dość płynny, liczba członków wahała się od 30 do 120. Od czasów

Ludwika XIV wchodzili do niej niektórzy urzędnicy koronni (np. kanclerz) nomi-
nowani przez króla, opłacani radcowie zwyczajni oraz referendarze. Różnorodność
zadań stawianych przed Radą Królewską doprowadziło do jej podziału na cztery
sekcje (po reformie w 1661 r.).
1.

Rada Stanu

, inaczej

Tajna Rada

lub

Rada Ścisła

(mało liczebna sekcja — do

7 osób), zbierała się pod przewodnictwem króla. Stanowiąc najbliższe grono

17

doradcze władcy, decydowała o najważniejszych sprawach w państwie i poli-
tyce zagranicznej.

2.

Rada Depesz

zajmowała się sprawami administracji wewnętrznej oraz stanowiła

instancję odwoławczą od zarządzeń intendentury. Liczyła 10–12 osób, a w jej
skład wchodzili powołani przez króla radcowie, kanclerz, sekretarze stanu i ge-
neralny kontroler finansów.

3.

Rada Finansów

ustalała wysokość podatków i ich rozdział na poszczególne okrę-

gi. Stanowiła również instancję kasacyjną od wyroków Izby Podatków i instan-
cję odwoławczą w sprawach dotyczących domen Korony. W jej skład wchodzili
powołani przez króla radcowie, generalny kontroler finansów i, pełniący zwykle
obowiązki przewodniczącego, kanclerz.

4.

Rada Prywatna

, inaczej

Rada ds. Procesowych

, posiadała kompetencje sądowni-

cze. Była trybunałem kompetencyjnym w sporach między dwoma sądami naj-
wyższej instancji. Pełniła również funkcje sądu kasacyjnego. W skład jej wcho-
dzili kanclerz, 4 sekretarzy stanu, 30 radców (3 ze stanu duchownego, 3 ze
szlachty rodowej i 24 ze szlachty urzędniczej) oraz referendarze.

Na początku XVIII w. pojawiła się

Rada ds. Handlowych

. Z jej genezą wiązały się

przede wszystkim podboje kolonialne. Miała charakter doradczy i zajmowała się
m.in. sprawami kolonii.

Istotne znaczenie w monarchii francuskiej odgrywała

Wielka Rada Sądowa

. Były to

swego rodzaju plenarne obrady Rady Królewskiej. Przewodniczył jej zwykle kanc-
lerz. Rada zajmowała się kwestiami ustawodawczymi, stosunkami państwo–Ko-
ściół, kwestiami zwolnień z podatków, aktami łaski królewskiej czy sprawami
przywilejów.

Ważnym urzędem w absolutnej Francji był

sekretarz stanu

. Wywodzący się z daw-

nych notariuszy kancelarii królewskiej sekretarze stanu (początkowo czterech)
zarządzali regionami, na które było podzielone państwo francuskie. Pod koniec
XVI w. nastąpiła specjalizacja kompetencji sekretarzy, pojawili się wówczas:
— sekretarz ds. wojny,
— sekretarz ds. zagranicznych,
— sekretarz ds. domu królewskiego,
— sekretarz ds. marynarki.

Sekretarze, utraciwszy kompetencje w określonych dziedzinach, zachowali jednak
uprawnienia do zarządzania rejonem państwa. Do sekretarzy zaliczano także kanc-
lerza i

generalnego kontrolera finansów

. Sekretarzy mianował król, zwykle spośród

szlachty urzędniczej. Mógł ich w każdej chwili odwołać. Posiadali oni do pomocy
specjalną kancelarię, często nosili też tytuły

ministrów

. Wśród nich szczególną rolę

odgrywał tzw.

pierwszy minister

, któremu król powierzał naczelne kierownictwo

nad polityką państwa. W sytuacji, w której władzę sprawowali mniej dynamiczni
władcy, tacy ministrowie odgrywali rolę rzeczywistego szefa rządu (np. kard. Ar-
mand Jean de Richelieu i — w okresie małoletniości Ludwika XIV — kard. Jules
Mazarin).

Spośród dawnych urzędów królewskich istotną pozycję utrzymał jedynie

kanc-

lerz

. Reszta, choć formalnie istniała, nie miała już realnego znaczenia politycz-

nego, były to godności wyłącznie tytularne. Kanclerz był przede wszystkim naj-
wyższym zwierzchnikiem sądów, ich formalnym przewodniczącym. Czuwał nad
przygotowaniem ustaw i zastępował króla w wykonywaniu wielu czynności w Ra-
dzie Królewskiej. Kanclerz poprzez posiadanie (tzw. strzeżenie) pieczęci królew-
skiej kontrolował obieg dokumentów. Mianowany przez króla, funkcję swoją peł-
nił dożywotnio. Jeśli popadł w niełaskę, władca często zlecał innym urzędnikom
funkcję strażnika pieczęci, w związku z czym urząd kanclerza stawał się jedynie ty-
tularny. Kanclerz nosił również tytuł ministra.

18

Ważnym urzędem monarchii absolutnej był

intendent

. Intendenci wywodzili się

z dawnej instytucji kontrolerów czy inspektorów królewskich. Byli mianowani
i odwoływani przez króla, zwykle na wniosek generalnego kontrolera finansów.
Stanowili administrację lokalną, ich teren działania nie pokrywał się jednak z ob-
szarem prowincji, ale przeważnie z okręgiem skarbowym (generalnością). Kompe-
tencje intendentów były szerokie i obejmowały:
— wymiar sprawiedliwości (nadzór na sądami, wydawanie wyroków np. w kwe-

stii bezpieczeństwa państwa);

— administrację (nadzór nad administracją, opieka nad miastami);
— skarbowość (nadzór, rozkładanie i ściąganie podatków).

Do tradycyjnych instytucji politycznych należały

Stany Generalne

. Jak wspomniano,

ich rola we francuskiej monarchii absolutnej była minimalna. Były rzadko zwoły-
wane, a od 1614 r. nie zwoływano ich w ogóle. O czasie i miejscu spotkania decy-
dował król. Uczestnicy pochodzili z wyboru i reprezentowali wszystkie trzy sta-
ny społeczne. Wybór reprezentantów opierał się o tradycyjne okręgi wyborcze,
tzw. balliwia (seneskalia). Każdy stan wybierał swego przedstawiciela (czasem kil-
ku) i wyposażał go w szczegółowe instrukcje. Przedstawicie wszystkich stanów
zbierali się razem jedynie na uroczystości otwarcia bądź zamknięcia sesji, poza tym
obradowali oddzielnie. Decyzje były podejmowane balliwiami, stąd liczba repre-
zentantów danego stanu nie miała znaczenia. Uchwały zapadały większością gło-
sów, jedynie w wypadku uchwał podatkowych wymagana była zgoda wszystkich
trzech stanów. Stany Generalne nie posiadały inicjatywy ustawodawczej, którą mo-
nopolizował król. Ten ostatni nie był też związany postulatami, które przywozili
ze sobą reprezentanci. Kompetencje Stanów Generalnych nie były jasno określone.
Stany Generalne rościły sobie jednak prawo do uchwalania podatków.

Kolejną tradycyjną, ale nieco częściej zwoływaną instytucją, było

Zgromadzenie

Notablów

. Uprawnienie do zwołania zgromadzenia posiadał król. W skład Zgro-

madzenia Notablów wchodziły zwykle osoby spośród trzech stanów zapraszane
przez króla oraz członkowie najwyższych magistratur sądowych. Było to stosun-
kowo nieliczne zgromadzenie — liczyło od 60 do 150 osób. Notable obradowali
i podejmowali uchwały osobno (stanami). Zgromadzenie Notablów było zwoływa-
ne przez króla głównie w trudnych politycznie chwilach w celu uzyskania popar-
cia dla określonych działań, szczególnie w sferze finansowej. Niekiedy próbowano
przy jego pomocy uchwalać podatki (choć zasadniczo było to kompetencją Stanów
Generalnych). Ostatni raz zostało zwołane w 1788 r.

Stopniowo likwidacji uległy też

Stany Prowincjonalne

— pozostały jedynie w pro-

wincjach pogranicznych (np. Langwedocji, Burgundii, Bretanii, Flandrii). Zbierały
się zwykle raz do roku, a przewodniczył im gubernator prowincji. Ich uprawnienia
ograniczały się głównie do zagadnień podatkowych, tj. uchwalania podatków, któ-
re dana prowincja miała wpłacić do skarbu, ustalania sposobu ich podziału i eg-
zekucji. Stany Prowincjonalne miały możliwość uchwalania specjalnych podatków
na potrzeby prowincji.

Absolutny władca

ograniczył samorządność miast

. W zgromadzeniu ogólnym uczestni-

czyła w tym czasie głównie bogatsza część społeczności miejskiej. Miała ona począt-
kowo prawo wyboru zarządu miejskiego (magistratu) oraz mera (wybór zatwierdzał
król). Jednak pod koniec XVIII w. odebrano miastom prawo wyboru zarządu. Od tej
pory pochodził on z nominacji królewskiej (drogą sprzedaży urzędów).

Absolutyzm królewski ujawnił się nadto w dziedzinie sądownictwa. Istniało
tzw.

osobiste (zastrzeżone) sądownictwo królewskie

, czyli prawo króla do podejmowa-

nia decyzji bez żadnej formy procesu. Władca mógł wyznaczyć dla danej sprawy
sąd ad hoc (tzw. sąd komisarzy królewskich). Całkowicie arbitralne były tzw. listy

19

opieczętowane, czyli decyzja nakazująca umieszczenie danej osoby w więzieniu na
nieokreślony czas.

Tradycyjnymi sądami najwyższymi we Francji były tzw. parlamenty, wśród któ-
rych — ze względu na położenie i wielkość okręgu (była to prawie połowa kraju,
później ok. 1/4) —największe znaczenie miał parlament paryski. Podlegał on sta-
łym naciskom władców, mającym na celu przede wszystkim odebranie mu prawa re-
monstrancji. W 1789 r., po zebraniu się Stanów Generalnych, uchwalono wysłanie
parlamentów na czas nieograniczony na ferie i od tej pory nie zebrały się już nigdy.

Charakterystyczne dla Francji okresu absolutnego było

kupno stanowisk

. Już

w XVI w. dokonano podziału na urzędy stałe i określone (offices) oraz te, których
zakres kompetencji był ustalany decyzją króla (commission). Pierwsze stały się kup-
ne. Oficjalna sprzedaż stanowisk stała się faktem za panowania Franciszka I (1515–
–1547). Dotyczyła najpierw skarbowości, a później sądownictwa. Od 1567 r. moż-
na było odsprzedać urząd osobie trzeciej, a w 1604 r. wprowadzono (Henryk IV,
1589–1610) roczną opłatę — tzw. paulette, która była równa 1/60 wartości dane-
go stanowiska. W zamian za to kupujący nabywał prawa odsprzedaży urzędu bez
względu na stanowisko władcy w tej sprawie. W efekcie ukształtowała się prakty-
ka dziedziczenia urzędów. Sytuacja ta nie ograniczała jednak króla, bowiem mógł
on — jako najważniejsza osoba w państwie — odebrać kompetencje przynależne
danemu stanowisku i powołać nowe commission.

4.3. Instytucje polityczne absolutnej Rosji

Choć pozycja władcy w Rosji była silna już za czasów Rurykowiczów, dopiero dy-
nastia Romanowów, a dokładnie Piotr I (1689–1925), poprowadził Rosję ku for-
mule absolutystycznej. Dawną Rosję charakteryzowało określenie samodzierżawie
(samowładztwo). Prawo do życia i śmierci poddanych nie oznaczało jednak rzą-
dów absolutnych. Zewnętrznym wyrazem wzmocnienia pozycji władcy było przy-
jęcie — po zakończonej sukcesem wojnie północnej — przez Piotra I tytułu cesarza
Wszechrosji. Stał się „samowładnym monarchą, który nie jest obowiązany wobec
kogokolwiek na świecie składać sprawozdania ze swych spraw” (Bazylow, Wie-
czorkiewicz, 2005: 326). Monarchia rosyjska była dziedziczna, jednak dla ochro-
ny nowo wprowadzonych zmian w 1722 r. car wprowadził regułę, że urzędujący
władca może testamentem wyznaczyć swego następcę. Ostatecznie w 1797 r. car
Paweł I (1796–1801) wprowadził ustawowy porządek dziedziczenia tronu według
primogenitury. Pierwszeństwo mieli mężczyźni, kobiety mogły zasiadać na tronie
jedynie w wypadku braku uprawnionych następców męskich.

Reformy Piotra I przypieczętowały upadek

Dumy Bojarskiej

6

i

Soborów Ziemski-

ch

7

. Początkowo w miejsce Dumy pojawiła się Rada Ministrów. Była to w zasa-

dzie kancelaria przyboczna cara o dość ograniczonych kompetencjach. Instytucja
ta, pochodząca z wyboru cara, nie była zbyt liczna. W 1708 r. składała się z 14,
a w 1710 r. — z 8 członków.

W 1711 r. powołano do życia

Senat Rządzący

. Składał się on z dziewięciu członków

mianowanych przez cara. Posiadał własną kancelarię, na czele z tzw. obersekreta-
rzem. Do jego prerogatyw należało:
— pełnienie funkcji kontrolnych w stosunku do administracji i sądownictwa,
— zarządzanie finansami,
— nadzór nad wykonaniem ustaw,

7

Powołany przez Iwana IV

w 1549 r. jako instytucja

mająca być reprezentacją

stanów rosyjskich. Uczest-

ników Soboru wyznaczał

car bądź jego urzędnicy, on

też jemu przewodniczył. Do

podstawowych kompetencji

Soboru należało uchwala-

nie podatków oraz rozstrzy-

ganie spraw wojny i pokoju.

Jego rola wzrosła pod ko-

niec XVI w., kiedy zaczęto

podczas niego dokonywać

wyboru władców (1584,

1598, 1613, 1645).

6

Organ doradczy wiel-

kich książąt. Współdziała-

ła z carem w rozwiązywa-

niu najważniejszych spraw

państwa, nadto posiadała

pewne kompetencje usta-

wodawcze i sadowe. Z cza-

sem (rządy Iwana IV, 1547–

–

1584) wyłoniła się z niej

tzw. Tajna Rada (Bliźniacza

Duma) złożona z najbar-

dziej zaufanych członków

Dumy. Organem sądowni-

czym była Rasprawnaja

Pałata. Na początku

panowania Iwana IV Duma

straciła znaczenie na rzecz

Wybranej Rady (grupka

zaufanych cara).

20

— przygotowywanie projektów nowych praw,
— publikacja nowych praw.

Senat Rządzący stanowił instytucję odwoławczą w stosunku do kolegiów posiada-
jących kompetencje sądowe i sądów. W wyjątkowych wypadkach sam mógł stano-
wić prawo. Warto jednak zauważyć, że kompetencje Senatu Rządzącego zmieniały
się w tym okresie bardzo często.

Stopniowo przy Senacie Rządzącym powstało szereg nowych instytucji. Katarzy-
na II (1761–1796) w 1763 r. dokonała jego reorganizacji, dzieląc go na sześć

depar-

tamentów

wg kompetencji rzeczowej i częściowo terytorialnej. Cztery z nich funk-

cjonowały w Petersburgu, dwa w Moskwie. Na czele każdego stał

oberprokurator

.

Od tej pory większość spraw rozstrzygano w departamentach i tylko w sytuacji, gdy
nie można było w jego ramach uzyskać porozumienia, sprawa stawała na ogólnym
zebraniu Senatu Rządzącego. Przy okazji wzrosło znaczenie generała-prokuratora,
któremu przekazano część kompetencji dotychczas znajdujących się w ręku Senatu.

W 1714 r. ustanowiono tzw.

fiskałów

, których zadaniem był nadzór nad egzekucja

praw (w zasadzie nad urzędnikami centralnymi i lokalnymi). Ich działania mia-
ły charakter niejawny. Na czele fiskałów stał mianowany przez cara

generał-fiskał

.

Instytucja fiskałów w 1722 r. została zastąpiona przez

prokuraturę

, która stała się

organem kontrolnym dla całej administracji i strażnikiem interesów państwa. Na
czele prokuratury stał

generał-prokurator

, który posiadał kompetencje:

— zwoływania posiedzeń Senatu i przewodniczenia im (formalnie było to uprawnie-

nie władcy, jednak generał-prokurator pośredniczył między carem a Senatem);

— nadzoru nad wykonywaniem zarządzeń Senatu;
— prawo i obowiązek sprzeciwu wobec uchwał Senatu w wypadku sprzeczności

z obowiązującym prawem.

Generał-prokurator był także szefem kancelarii Senatu. Poprzez podległych mu
prokuratorów kontrolował działalność administracji i sądownictwa w państwie,
jednak w odróżnieniu od pracy fiskałów było to jawne.

Wskutek reform Piotra I dotychczasowe organa centralne, jakimi były

prikazy

8

(było ich 50), okazały się niezdolne do wykonywania zadań w zmienionym pań-
stwie. W związku z tym w latach 1718–1720 ustanowiono tzw.

kolegia

. Początko-

wo było ich dziewięć. Były to kolegia:
1) ds. zagranicznych,
2) ds. wojskowych,
3) ds. marynarki,
4) ds. sądowych,
5) ds. dochodów państwowych,
6) ds. wydatków państwowych,
7) ds. kontroli,
8) ds. handlu,
9) ds. górnictwa i przemysłu.

Bardzo szybko ostatnie z nich podzielono na dwa odrębne. Z biegiem lat liczba
kolegiów powiększyła się do szesnastu. Były to instytucje wzorowane na podob-
nych występujących w krajach skandynawskich i niemieckich. Stanowiły prototyp
współczesnych ministerstw. Były tworzone na zasadzie rzeczowej i pracowały wg
formuły kolegialnej. W tych dziedzinach życia, których nie objęły kolegia, utrzy-
mały się dawne prikazy. Tak ustanowiona sieć instytucji była podporządkowana
Senatowi. Wyjątek stanowiły trzy tzw. kolegia wyższe — ds. zagranicznych, ds.
wojskowych i ds. marynarki — które utrzymywały bezpośredni kontakt z monar-
chą. W skład kolegium wchodzili: prezes (mianowany przez monarchę), wicepre-
zes, radcy (4) oraz asesorzy (4).

8

Były to instytucje głównie

o charakterze administra-

cyjnym i sądowym. Powsta-

wały bez planu, w miarę

pojawiających się potrzeb,

a ich zakres kompetencyjny

był bardzo różny. Tworzo-

ne były zarówno w oparciu

o podział rzeczowy, teryto-

rialny, jak i stanowy.

21

Kolegium wyposażone było we własną kancelarię, a przy każdym ustanowiono fi-
skała (później prokuratora). Decyzje podejmowano na zasadzie większości głosów
(w wypadku równości decydował głos prezesa).

Jednymi z pierwszych reform Piotra I były zmiany w instytucjach administracyj-
nych. Dokonano likwidacji tzw. samorządu gubnego

9

i podzielono kraj na guber-

nie, prowincje i dystrykty. Wkrótce po śmierci Piotra I instytucje te przeszły wiele
przeobrażeń, które jednak miały charakter krótkotrwały. Po okresie dezorganiza-
cji administracji państwowej zasadniczych reform szeregu instytucji dokonała Ka-
tarzyna II (1762–1796). Cesarzowa wzmocniła też zależność instytucji od absolut-
nego monarchy. W 1775 r. kraj podzielono na gubernie (a dalej na powiaty). Na
ich czele stanęli

generałowie-gubernatorzy

bezpośrednio podlegli Senatowi i władcy.

Mianował ich monarcha. Posiadali szerokie kompetencje (m.in. skarbowe, sądowe,
wojskowe i policyjne).

Warto również wspomnieć o tzw.

tabeli o rangach

, czyli wprowadzonej w 1722 r.

hierarchii stopni w służbie cywilnej. Tabela o rangach dawała możliwość uzyskania
szlachectwa osobistego bądź dziedzicznego przez osoby bez pochodzenia, a osiąga-
jące sukcesy w służbie cywilnej lub wojskowej. Wobec szlachty został zaprowadzo-
ny tzw. przymus służby państwowej, która miała charakter dożywotni. Służbę po-
dejmowano w wieku 15 lat, rozpoczynając od najniższych urzędów i funkcji.

Relacje między carem a Kościołem Prawosławnym każą postrzegać ówczesny Ko-
ściół w Rosji jako instytucję m.in. quasi-polityczną. W 1721 r. ustanowiony został

Najświętszy Rządzący Synod

, składający się z dwunastu mianowanych przez cesarza

wyższych duchownych. Car formalnie stanął na czele całego Kościoła. Przy Naj-
świętszym Rządzącym Synodzie zainstalowano na początku protoinkwizytora (od-
powiednik oberfiskała, a później oberprokuratora).

4.4. Instytucje polityczne monarchii pruskiej

Brandenburgia, rządzona od XV w. przez Hohenzollernów, za panowania Fryde-
ryka Wilhelma I (1640–1688) obrała drogę absolutyzmu. Warto zwrócić uwagę
na fakt, że zanim to nastąpiło, posiadłości Hohenzollernów były rozrzucone na
znacznym obszarze: od zachodnich Niemiec aż po Kłajpedę i stanowiły dość luźny
konglomerat terytoriów. W poszczególnych częściach państwa to stany odgrywały
istotną rolę w państwie. Szczególnie w kwestiach finansowych zauważalny był du-
alizm władzy. To Stany Prowincjonalne uchwalały podatki i starały się utrzymać
kontrolę nad sposobem ich wydatkowania.

Wojna trzydziestoletnia, choć przyniosła wiele szkód terytoriom brandenburskim,
dała Fryderykowi Wilhelmowi pole do wprowadzenia zmian. Zapatrzony w model
francuski władca budował absolutyzm w oparciu o dwa podstawowe fundamenty:
stałe wojsko i stałe podatki. Ze względu na złożoność państwa budowa absoluty-
zmu odbywała się etapami, bowiem na każdym z terytoriów władca w inny sposób
ograniczał bądź likwidował rolę stanów i budował aparat biurokratyczny.

Cechą charakterystyczną państwa prusko-brandenburskiego była słabość miesz-
czaństwa. Rolnicze oblicze i silna, oparta o folwark pańszczyźniany, grupa jun-
krów, skłoniła władcę do sojuszu ze szlachtą. Umożliwiając im służbę w aparacie
urzędniczym oraz w armii, utorował sobie drogę do legitymizacji swojej absoluty-
stycznej polityki. W 1644 r. utworzono stałą armię, która nie była, jak dotąd, woj-
skiem danego terytorium powoływanym za zgodą Stanów Prowincjonalnych, ale

9

Instytucja o charakterze

stanowym stworzona przez

Iwana IV w ramach działań

reorganizujących admini-

strację lokalną. Był złożony

z urzędników wybieranych

przez wspólnoty lokalne.

Organem tego samorządu

była tzw. gubna izba skła-

dająca się ze starosty, przy-

sięgłych i gubnych diaków.

22

wspólną (jak władca) instytucją państwa. W 1653 r. w najważniejszym terytorium
brandenburskim Fryderyk Wilhelm uzyskał zgodę Landtagu na uchwalenie sze-
ścioletnich podatków, a później — w zamian za koncesje dla junkrów — otrzymał
przyzwolenia na pobieranie nowych podatków.

Trudniej było w Prusach Książęcych, gdzie przyzwyczajona do zwyczajów polskiej
złotej wolności szlachta niechętnie pozbywała się swego wpływu na losy państwa.
Mimo to w latach 1661–1663 udało się elektorowi zmusić Sejm Krajowy do uzna-
nia jego suwerenności i żądanych uchwał podatkowych. Od tej pory Fryderyk Wil-
helm rządził i pobierał podatki bez zgody stanów.

Wielkie znaczenie dla budowy absolutyzmu w Prusach miało uzyskanie w 1701 r.
przez Fryderyka III (1688–1713) cesarskiej zgody na koronację w Prusach, które
formalnie nie należały do Rzeszy. Przyjął wówczas imię Fryderyka I, a rządzone
przez niego państwo uzyskało nazwę Królestwa Prus (dotyczyło to również tere-
nów Rzeszy). Władcy w kolejnych latach starali się (zresztą z powodzeniem) uzy-
skać jak największą niezależność rządzonych przez siebie terytoriów od instytucji
Rzeszy Niemieckiej.

W 1604 r. utworzona została

Tajna Rada

. Była to centralna władza administracyj-

ną (głównie skarbową) dla całego państwa. Jej kompetencje dotyczyły również
spraw zagranicznych, wojska i finansów. Stanowiła nadto organ doradczy elektora,
a w razie jego nieobecności zastępowała go (w zakresie wyznaczonym przez elek-
tora). W połowie XVII w. dokonano jej reorganizacji, dzieląc wg kryterium rze-
czowo-terytorialnego na dziewiętnaście oddziałów. Jednocześnie pozbawiono ją
wielu kompetencji, pozostawiając w zasadzie jedynie kwestie sądowe. Na początku
XVIII w. została przekształcona w organ kolegialny —

Ministerstwo Sprawiedliwo-

ści

, które przejęło również sprawy wyznaniowe.

Pod koniec XVII w. z Tajnej Rady wyłoniła się

Tajna Kamera Nadworna

, która prze-

jęła sprawy finansowe domen królewskich. W 1699 r. powstał organ nadzorujący
kamerę nadworną — od 1713 r. zwany

Generalną Dyrekcją Finansów

. Rozszerzono

kompetencje Tajnej Kamery Nadwornej m.in. o sprawy poczty, lasów czy rega-
liów. Dodatkowo podporządkowano jej odpowiednie kamery w poszczególnych
terytoriach.

W 1660 r. został utworzony

Generalny Komisariat Wojny

z siedzibą w Berlinie. Do

jego kompetencji należały sprawy administracji dochodów z kontrybucji i akcyzy,
które były przeznaczone na cele wojskowe. Podlegały mu komisariaty w okręgach,
a głównym zadaniem była dbałość o zaopatrzenie wojska. Stworzono w ten sposób
swoistą instytucję wojskowo-gospodarczą.

Dla spraw zagranicznych wyłączonych z Tajnej Rady utworzono kolegialne

Mini-

sterstwo Gabinetowe

(1728 r.).

W związku zazębianiem się kompetencji obu ww. instytucji dochodziło do częstych
sporów, a nawet do procesów sądowych, w efekcie czego w 1723 r. dokonano uni-
fikacji obu instytucji i powstał

Generalny Dyrektoriat

10

. Pracom tego kolegialnego

organu przewodniczył król. Generalny Dyrektoriat został podzielony na 5 wydzia-
łów (departamentów)

11

, a ich szefowie otrzymali tytuły ministrów. Zorganizowane

zostały na zasadzie terytorialno-rzeczowej. Poszczególnym departamentom pod-
legały sprawy związane z określonymi prowincjami, lecz z drugiej strony podział
rzeczowy powodował, że w niektórych kwestiach załatwiały sprawy dotyczące ca-
łości państwa (np. poczta czy regalia).

W całym systemie instytucji centralną postacią był

król

. Choć nie uczestniczył

w spotkaniach Tajnej Rady (z własnej woli), to rządził poprzez tzw.

nakazy gabi-

netowe

. Każdy z ministrów przedstawiał raporty, na podstawie których wydawane

11

Od 1746 r. — 6, a od

1768 r. — 7.

10

Utrzymano jednak od-

rębne kasy. Do jednej wpły-

wały dochody z domen, do

drugiej z podatków.

23

były wspomniane nakazy (czasami podawane do wiadomości jedynie zaintereso-
wanym osobom). Opracowywał je specjalny urzędnik (tajny sekretarz generalny)
na podstawie ustnych zleceń króla.

Uważa się, że absolutne rządy królów pruskich nie miały sobie równych w Eu-
ropie (pomijając Rosję). Brutalny styl tzw. króla kaprala (Fryderyka Wilhelma I,
1713–1740) kontynuowany był przez oświeconego władcę — Fryderyka Wielkie-
go. Król pruski, inaczej niż to miało miejsce choćby we Francji, gdzie część spraw
scedowana była na ministrów czy faworytów, rządził tzw.

metodą gabinetową

. Wni-

kając praktycznie w każdy szczegół działania aparatu państwa, władca pruski do-
prowadził do ogromnej koncentracji i centralizacji rządzenia, ale również do tak
potrzebnego w zróżnicowanym państwie procesu unifikacji. Mówiąc o tym, trze-
ba oczywiście wziąć pod uwagę stosunkowo nieduży obszar państwa, niewątpliwie
umożliwiający taki sposób rządzenia. W rozległej Rosji — na przykład — byłby on
niemożliwy do wdrożenia.

24

Bibliografia

1. Baszkiewicz J., 2008: Historia Francji, Ossolineum, Wrocław.
2. Baszkiewicz J., 1998: Powszechna historia ustrojów państwowych, Arche, Gdańsk.
3. Bazylow L., Wieczorkiewicz P., 2005: Historia Rosji, Ossolineum, Wrocław.
4. Bues A., 1998: Historia Niemiec XV–XVII wieku, Trio, Warszawa.
5. Encyklopedia polityki, 1999: (red.) W. Sokół, M. Żmigrodzki, t. 1: Teoria po-

lityki, Zakamycze, Kraków.

6. Gaca A., Kamińska K., 2002: Historia powszechna ustrojów państwowych,

TNOiK, Toruń.

7. Górski G., Salmonowicz S., 2001: Historia ustrojów państwowych, LexisNe-

xis, Warszawa.

8. Grodzicki S., 1998: Porównawcza historia ustrojów państwowych, Universi-

tas, Kraków.

9. Jaworska K., Dąbrowski S., 2005: Historia instytucji politycznych, Stowarzy-

szenie Wspólnota Akademicka, Legnica.

10. Koranyi K., 1966: Powszechna historia państwa i prawa, t. 3, PWN, Warszawa.
11. Leksykon politologii, 1999: (red.) A. Antoszewski, r. Herbut, Alta 2, Wrocław.
12. Quirini-Popławska D., 1997: Mit czy rzeczywistość późnośredniowiecznej We-

necji?, Wydawnictwo UJ, Kraków.

13. Salmonowicz S., 1987: Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa, Wydawnictwo

Poznańskie, Poznań.

14. Słownik polityki, 1996: (red.) M. Bańkowicz, Wiedza Powszechna, Warszawa.
15. Wasowicz M., 1998: Historia ustroju państw Zachodu. Zarys wykładu, Liber,

Warszawa.

16. Zins H., 2009: Historia Anglii, Ossolineum, Wrocław.