Objaśnić sterujące akty mowy (podać przykłady poszczególnych aktów
mowy) na podstawie tekstu M. Karwatowskiej

Zakaz jako sterujący akt

mowy (na przykładzie wypowiedzi uczniowskich)

Wg wypowiedzi G. Sumnera moralność jawi się jako społeczna forma kontroli,
rodzaj systemu normatywnego, a pojęcia

moralny

i

niemoralny

pełnią funkcję

wartościującą ludzkie postawy.

Ogólnie mówiąc, zakaz oznacza, że coś jest niedozwolone, pociąga za sobą
pewnego rodzaju sankcje.

Przyczyny zakazu dotyczącego tematyki niektórych rozmów (wcześniej ustęp o tym, że nastolatki
nie rozmawiają z rodzicami, nauczycielami, a nawet często z rówieśnikami – na podstawie ankiety –
o seksie, sprawach uczuciowych, szkole etc. – pominęłam, bo to w moim odczuciu mało istotne):

1. Przezorność, roztropność – brak zaufania do odbiorcy
2. Wstyd, skrępowanie, nieśmiałość
3. Strach
4. Przyzwoitość – ‘uważam, że na niektóre tematy nie wypada rozmawiać’
5. Delikatność - ‘nie chcę nikogo zranić’

Przyczyny przedstawione przez S. Widłaka – cztery czynniki powodujące tabu (powtórzenie mniej
więcej tego, co wyżej): szacunek i strach; przyzwoitość i wstyd; delikatność i litość; przezorność i
spryt.

W przypadku dyrektyw (do nich należy zaliczyć zakaz implikujący stosunek
hierarchiczny) ważne są sankcje (warunek sankcji może być zastąpiony
warunkiem autorytetu).

Spis warunków pragmatycznych dotyczących dyrektyw wg J. R. Searle’a:

Warunek wstępny: Odbiorca jest w stanie wykonać /X/

Warunek szczerości: Nadawca chce, żeby Odbiorca wykonał /X/

Warunek propozycjonalny: Nadawca przedstawia przyszłe działanie /X/, które ma
być wykonane przez Odbiorcę

Warunek podstawowy: Jest wyrażony jako próba Nadawcy zmuszenia Odbiorcy do
wykonania /X/.

KONKRETNY SCHEMAT JEŚLI CHODZI O ZAKAZ

Nadawca dysponuje sankcjami wobec Odbiorcy i gotów jest je zastosować w
wypadku niewykonania /X/.

Odbiorca wie, że nastąpią sankcje ze strony Nadawcy w przypadku
niewykonania /X/

A. Wierzbicka określa zaraz jako negację rozkazu i eksplikuje go następująco:

Zabraniam ci zrobić Z = Zakładając, że nie możesz zrobić tego, co nie chcę,
żebyś zrobił,
chcę spowodować, żebyś nie zrobił Z,
mówię: nie chcę, żebyś zrobił Z.

Zakazy wg K. Wojtczuk należą do wypowiedzi sterujących tzn. takich, „które
nastawione są na egzekwowanie określonych zachowań werbalnych i
pozawerbalnych”.

Uczniowie tych aktów doświadczają, ale nie potrafią ich zaklasyfikować (wszystko
wg nich to zakaz).
Są to: rozkazy, kategoryczne żądania, ostrzeżenia czy upomnienia (wg
Wierzbickiej formuła „Mówię, że chcę, żebyś…”).
Wszystkie te imperatywy charakteryzują się aktywnym stosunkiem nadawcy,
starającego się nakłonić odbiorcę do zmiany nieodpowiedniego zachowania.

Czasowniki performatywne:

zakazuję, rozkazuję, ostrzegam

– jeśli nie występują

bezpośrednio to mamy do czynienia z pośrednimi aktami mowy, choć stopień ich
konwencjonalizacji pozwala odbiorcy na bezbłędne odczytanie intencji.

Wszystkie wypowiedzi (czy z czasownikami performatywnymi, czy nie) są
performatywne – istotą ich jest wywieranie wpływu na odbiorcę.

Zakazy – przykłady:

Nie ściągaj!, Nie wierć się!, Nie rozmawiaj przez telefon!, Nie ruszaj moich rzeczy!

Może być też forma zreduplikowanej partykuły nie (Nie, nie i jeszcze raz nie!) jako
wyraz kategoryczności wypowiedzi.

Żądania – przykłady:

Spokój!, Dość gadania!, Nie pyskuj!, Dość tego dobrego!, Nie chcę słyszeć
niczyich głosów!
Cechą żądania wg Wierzbickiej jest „rzeczywiste czy udane przekonanie
mówiącego, że ma on prawo domagać się, aby adresat zrobił to, czego od niego
chce”.

Polecenia w formie pytajnej – przykłady:

Nie będę tolerował twoich wybryków, zrozumiano?, Chcę usłyszeć lecącą muchę,
jasne?
W tych poleceniach mówiący nie tyle oczekuje potwierdzenia słownego, ile
domaga się, aby jego żądanie zostało spełnione.

Rozkazy – przykłady:

Przebierz się natychmiast! (matka do córki), Zmień to swoje towarzystwo!, Proszę
nie komentować!, Nie gadać!, Nie ściągać!, Nie przeszkadzać!
Wyróżnikiem rozkazu są sankcje. Nadawca i odbiorca zdają sobie sprawę, że
niewykonanie żądania pociągnie za sobą przykre dla adresata konsekwencje.

A. Wierzbicka mówi, że forma bezokolicznika:

 „unicestwia adresata jako osobę (brak językowego odniesienia do adresata

staje się znakiem symbolicznym jego <<nieistnienia>>): implikuje
przeświadczenie, że adresat jest niewart tego, by zwracać się do niego jak
do istoty ludzkiej”

 i że adresat nie chce z nim wchodzić w relację „ja-ty”

 żadna dyskusja nie wchodzi w grę
 adresat nie może uchylić się od tego, co zostało nakazane

H. Synowiec dodaje, że zwroty typu:

Proszę zanotować!

są przejawem

bezosobowego traktowania ucznia.
Wg K. Wojtczuk wyraz

proszę

ma być elementem zwiększającym dystans

komunikacyjny i pełni wówczas funkcję uoficjalniającą.

Komunikaty podobne do rozkazu w różnych warunkach kontekstowych
mogąpełnić rolę innych gatunków mowy np. „

Spokój!

” może zostać odebrany

przez odbiorcę jako

zakaz

(‘zabraniam głośnego zachowania się’)

, żądanie

(‘żądam ciszy’)

czy nawet jak prośba

(‘Proszę o spokój’).

W imperatywach

Nie kłam!

Itp. Nadawca presuponuje, że odbiorca kłamie i

wyraża dezaprobatę.

Ostrzeżenie – schemat Wierzbickiej:

Mówię: jeżeli zrobisz x, to może ci się stać coś złego.

Myślę, że nie chcesz, żeby to się stało.

Mówię to, bo chcę, żebyś mógł spowodować, żeby to się nie stało.

Ostrzeżenie – przykłady:

Kochani, radzę nie ściągać.
Uprzedzam, że jeśli złapię kogoś na ściąganiu, otrzyma stosowną ocenę.
Nie będę dłużej czekać.

Ostrzeżenia tego typu można odczytać jako:

 doradzanie nakłaniające do zmiany postępowania;

 napominanie, że taki sposób zachowania jest niewłaściwy;
 groźbę zapowiadającą, że jeśli odbiorca natychmiast nie poprawi swojego

postępowania, to nadawca nie zawaha się przed podjęciem dla niego
przykrych konsekwencji.

Zwrot

kochani

– niwelowanie dystansu między nadawcą a odbiorcą, ALE

równoczesna groźba niemiłych następstw osłabia emocjonalny kontakt.

Upomnienie – przykłady:

Uspokój się!, Nie podpowiadaj!, Jak ty piszesz?!, Nie obgryzaj paznokci!, Nie garb
się!
Intencją jest pragnienie nadawcy, aby odbiorca zaniechał robienia czegoś, co
pozostaje w sprzeczności z ustalonymi i zaakceptowanymi przez obie strony
zasadami.
W tych zdaniach niezadowolenie nadawcy z wyglądu lub zachowania odbiorcy
wywołuje odruch sprzeciwu, protestu, którego mówiący nie stara się ukrywać.

Dla młodzieży wszystkie te akty to zakaz, bo:
1. Mają element ‘zabraniania czegoś’.
2. Ich celem, intencją jest skłonienie odbiorcy do zmiany nieodpowiedniego zachowania –

sterowanie postępowaniem adresata i próba kształtowania jego postawy.
3.Wyrażają hierarchiczną relację nadrzędności nadawcy i podrzędności odbiorcy wbrew regułom
równości i dialogiczności kooperacji językowej, są w zasadzie jej zerwaniem.

Wszystkie omawiane akty realizują impresywną funkcję mowy, która wg M.
Marcjanik niejako z definicji jest „niegrzeczna”, gdyż narusza suwerenność
partnera skłonionego do zachowań zgodnych wolą nadawcy.

Teoria G. N. Leecha

Akt komunikacji – dwa cele:

 Indywidualny
 Społeczny

Cztery rejestry

 Współzawodniczący

 Towarzyski
 Współpracujący

 Konfliktowy

Zgodnie z tym podziałem zakaz odnosi się do dwóch rejestrów:

1. Współzawodniczący – w którym cel illokucyjny nadawcy (chęć/pragnienie,
aby jego akt mowy odniósł określony i zamierzony z jego punktu widzenia
skutek) współzawodniczy z celem społecznym (integracyjnym);

1.

Konfliktowy – uprzejmość jest wykluczona, ale w analizowanych
wypowiedziach szczególna sytuacja, w której nadawca, mimo wywierania
nacisku na odbiorcę, nie zamierza doprowadzić do konfliktu.