caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

1

Ks. Jerzy Stefański

Liturgia pogrzebu papieża.

W rocznicę śmierci Jana Pawła II (1978 – 2005)

Uwagi wstępne

W dziejach cywilizacji nie odnotowano podobnej, imponującej celebracji

pogrzebowej. Żadnego cesarza, króla, prezydenta, przedstawiciela świata

kultury, polityki czy innego rodzaju ludzkiej działalności, nie żegnano z tak

niespotykaną falą życzliwości, uwagi, miłości czy choćby zainteresowania, jak

w tym właśnie dniu – 8 kwietnia 2005 roku z okazji pogrzebu papieża Jana

Pawła II. Zauważono, że poprzez przekaz telewizyjny ta celebracja pogrzebowa

ś

ledzona była przez 1/3 świata, także tego niewierzącego, lub inaczej

wierzącego.

Zadaniem naszego opracowania nie będą jednak poszukiwania

uzasadniające to niezwykłe i jednorazowe w sensie historycznym i medialnym

wydarzenie, lecz w zamierzony sposób ograniczymy się do zaprezentowania

zwyczajów i obrzędów związanych z papieską liturgią pogrzebową.

Przedstawimy ją jednak na tle śmierci i pogrzebu papieża Jana Pawła II.

Podstawowymi źródłami, które wyznaczają normy i obrzędy związane ze

ś

miercią i pogrzebem papieża określają obowiązujące aktualnie dwa zasadnicze

dokumenty: jeden liturgiczny, drugi natury prawnej. Chodzi tu najpierw o księgę

zawierającą obrzędy papieskiej liturgii pogrzebowej Ordo Exsequiarum Romani

Pontificis wydanej przez Urząd Papieskich Nabożeństw Liturgicznych w roku

2000

1

. Drugim dokumentem jest Konstytucja Apostolska Jana Pawła II z dnia

22 lutego 1996 określająca zasady wyboru jego następcy na Stolicy Apostolskiej

1

Officium de liturgicis celebrationibus Summi Pontificis, Ordo Exsequiarum Romani Pontificis, E Civitate

Vaticana 2000, ss. 438 (odtąd = Ordo).

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

2

Universi Dominici Gregis

2

. Rozdział trzeci powyższego dokumentu, zwłaszcza

art. 17 i 19 odnoszą się bezpośrednio do oficjalnego postępowania

odpowiednich urzędowych osób Stolicy Apostolskiej po otrzymaniu

wiadomości o śmierci papieża.

Księgę Ordo otwiera krótki reskrypt objaśniający jej iter redactionale

autorstwa Mistrza Ceremonii Papieskich abp. Piero Marini’ego. Przypomina on

najpierw, że po ogłoszeniu przez papieża Pawła VI Konstytucji Apostolskiej

Romano Pontifici eligendo w roku 1975

3

, została w roku 1978 zredagowana

księga liturgii pogrzebowej De funere Summi Pontificis

4

, zgodnie ze

wskazaniami zawartymi w Konstytucji Liturgicznej (1963), podkreślającymi

paschalny charakter śmierci chrześcijanina

5

. Z powyższej księgi korzystano przy

liturgii pogrzebowej papieży Pawła VI oraz Jana Pawła I. Wymagała ona jednak

przepracowania i uzupełnienia

6

. Owe redakcyjne prace zostały przeprowadzone

przez Urząd Papieskich Nabożeństw Liturgicznych. Ich owoc, czyli nowe

obrzędy papieskiej liturgii pogrzebowej zostały przesłane do aprobacji Ojcu

Ś

więtemu Janowi Pawłowi II. Na specjalnej audiencji udzielonej Mistrzowi

Ceremonii Papieskich – abp. P. Marini’emu w dniu 5 lutego 1998, papież

2

zob. Joannes Paulus II, Constitutio Apostolica Universi Dominici Gregis, De Sede Apostolica vacante deque

Romani Pontificis electione, 22 februarii 1996, w: AAS 88 (1996), s. 305-343 (odtąd = UDG).

3

Zob. Paulus VI, Constitutio apostolica, Romano Pontifici eligendo, w: AAS 67 (1975), s. 609-645 z dnia

1 października 1975 r.

4

Zob. De funere Summi Pontificis (ex „Ordine Exsequiarum Summi Pontificis vita functi”), typis Polyglottis

Vaticanis 1978, ss. 108. Księga ta nie podaje „autora” opracowania, nie zawiera również żadnego
„Wprowadzenia” (Praenotanda). Warto tu przypomnieć, że Urząd Papieskich Nabożeństw Liturgicznych
(Ufficio delle Celebrazioni Liturgiche del Sommo Pontefice) został oficjalnie powołany i zorganizowany w roku
1987 przez Mons. Piero Marini’ego, który już od 20 lat jest jego przewodniczącym. Wspomniane zaś powyżej
Ordo Exsequiarum zostało wydane poniekąd „prywatnie”, techniką „małej poligrafii” w roku 1975 i znaleźć go
można w Archiwum Urzędu Papieskich Nabożeństw Liturgicznych pod nr 0461. Pełen jego tytuł: Ordo
Exsequiarum Summi Pontificis vita functi et Sacrorum Rituum Conclavis et Inthronizationis Summi Pontificis.
Te obrzędy stanowią liturgiczne „dopełnienie” postulatów zawartych w Konstytucji Apostolskiej Pawła VI z
dnia 1 października 1975 r. (zob. przyp. 3).

5

Zob. KL 82.

6

Zrozumiałe jest, że reskrypt abp. P. Marini’ego nie może w tym dokumencie podać szczegółów owego

przepracowania. Porównując Ordo Exsequiarum z roku 1975 z obrzędami zawartymi w księdze De funere z
roku 1978 (zob. przyp. 4), zauważamy., że ta ostatnia nie przejęła z tej pierwszej takich obrzędów jak:
p. 1: De viatico infirmo Summo Pastori conferendo (nn. 1-2).
p. 5: De precibus fundendis pro Summo Pastore (n. 3)

De sacro celebrando pro infirmo Summo Pontifice morti proximo.

De expositione SS. mae Eucharistiae in Urbis ecclesiis.

p. 12: De visitatione a Cardinalibus Summo Pastori aegrotanti facienda (n. 4).

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

3

polecił opublikowanie powyższych obrzędów w formie księgi liturgicznej

7

.

Nowość tej księgi, wydanej w roku 2000

8

, poza oczywiście jej zawartością,

której elementy przedstawimy w naszym opracowaniu, spoczywa także na

fakcie, że jest ona w całości dwujęzyczna: łacińska i włoska

9

. Jej natomiast

struktura odzwierciedla typiczny styl wszystkich, posoborowych ksiąg

liturgicznych. Zasadniczy korpus księgi poprzedza wspomniany już reskrypt

oraz „Wprowadzenie” (Proemium), w którym podkreślona jest najpierw teologia

zmartwychwstania inspirująca obrzędy liturgii wszystkich zmarłych, a w sposób

szczególny liturgii papieskiej. Z tej bowiem wiary wypływa i wynika całokształt

posługi papieża w Kościele i dla Kościoła. Następny podrozdział

„Wprowadzenia” omawia trzy stacje papieskiej liturgii pogrzebowej: w domu

(apartamentach) papieża, w Bazylice Watykańskiej oraz w miejscu złożenia

zwłok. Analizowane tutaj Ordo nie ogranicza się do samych jedynie tekstów i

obrzędów liturgicznych, ale podaje także odpowiednie postanowienia prawne i

zwyczajowe towarzyszące czynnościom związanym ze śmiercią i pogrzebem

papieża. „Wprowadzenie” kończą dwa artykuły na temat Novendialiów (art. 18)

oraz ewentualnych przystosowań i zmian obrzędowych będących w

kompetencjach Mistrza Ceremonii Papieskich.

1.

Stacja pierwsza – w domu zmarłego papieża

A.

Stwierdzenie śmierci

Zanim przybliżymy obrzędy liturgiczne towarzyszące pierwszym

czynnościom następującym po śmierci papieża, przypomnijmy atmosferę i fakty

z ostatnich dni Ojca Świętego Jana Pawła II.

7

Referujemy tutaj fakty zawarte w reskrypcie abp. P. Marini’ego (Rescriptum ex audientia Summi Pontificis)

zob. Ordo, s. 6-8.

8

Ze względu na charakter tej księgi, na prośbę zresztą samego Ojca Świętego, całość nakładu przechowywano w

Archiwum Urzędu Papieskich Nabożeństw Liturgicznych. „Światło dzienne” ujrzała ta księga dopiero pięć lat
później w związku z pogrzebem papieża Jana Pawła II.

9

Tym faktem należy wyjaśnić „podwójną” obszerność i objętość księgi Ordo, aż 438 stron!

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

4

30 marca 2005, środa – dzień zwyczajowej, papieskiej audiencji

generalnej na Placu św. Piotra. Katecheza Ojca Św. została odczytana już bez

Jego obecności. Pod koniec audiencji ukazał się Jan Paweł II w oknie swego

apartamentu. Pomimo przedsięwziętej próby, nie zdołał wypowiedzieć ani

jednego słowa. Zbliżenie telewizyjne ukazało bardzo schorowane oblicze

Papieża. Było to ostatnie spojrzenie tłumu wiernych na żywego Jana Pawła II.

To była Jego ostatnia publiczna katecheza głoszona bez słowa, z fizyczną

bezsilnością, dostojeństwem i tajemnicą cierpienia ludzkiego.

31 marca, w czwartek wieczorem oficjalny komunikat informował o

pogorszeniu się stanu Chorego (wysoka gorączka w wyniku stwierdzonej

infekcji, itd.). Ojciec Św. w godzinach wieczornych przyjął Eucharystię w

postaci Wiatyku. Na Placu Św. Piotra grupki coraz liczniejszych wiernych

rozpoczynają modlitwy, spontanicznie wygłaszane, w intencjach słabnącego

Papieża.

1 kwietnia (piątek) komunikaty o stanie zdrowia Papieża, już od rana

coraz dramatyczniejsze (zapaść sercowo – naczyniowa, szok septyczny,

konieczność wspomagania pracy serca i płuc, itd.). Pomimo tego, Ojciec Święty

rano koncelebruje Mszę św. Ojciec Święty cały czas, zgodnie ze swoją wolą,

przebywa w swoich apartamentach. Do Rzymu zaczynają zjeżdżać z różnych

stron świata członkowie Kolegium Kardynalskiego. O godz. 20.00, w Bazylice

ś

w. Jana na Lateranie, tytularnym kościele papieża jako biskupa Rzymu, jego

Wikariusz Generalny kard. Camillo Ruini, w obecności prezydenta, premiera i

innych osobistości państwa włoskiego celebruje Mszę św. w intencji

umierającego Papieża. Również w godzinach wieczornych celebrowana jest w

podobnej intencji Msza św. na Placu św. Piotra, z udziałem dużej rzeszy

wiernych. Po Mszy św., abp A. Comastri z Watykanu prowadzi modlitwę

różańcową. Odmawiano tajemnice światła, wprowadzone do tej modlitwy przez

Jana Pawła II w październiku 2002 r. Listem apostolskim Rosarium Virginis

Mariae.

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

5

2 kwietnia – sobota był dniem powolnego gaśnięcia życia Jana Pawła II.

Przez cały dzień, aż do pamiętnej chwili, czyli godz. 21.37, czuwali modlitewnie

przy Papieżu Jego najbliżsi. Dobiegł końca bardzo długi pontyfikat Jana

Pawła II (26 lat, 5 miesięcy i 16 dni). Dłużej, poza św. Piotrem (około 34 lat)

panował jedynie Pius IX (31 lat, 7 miesięcy). W chwili zgonu przy Zmarłym,

poza oczywiście dwoma papieskimi sekretarzami, abp. St. Dziwiszem oraz

prałatem M. Mokrzyckim obecni byli także kard. M. Jaworski (ordynariusz

Lwowa), abp St. Ryłko (przewodniczący Papieskiej Rady ds. Świeckich), ks.

prof. T. Styczeń (prof. KULu, przyjaciel Papieża), siostry zakonne z

apartamentów papieskich (z zakonu Służebnic Najświętszego Serca Jezusa),

lekarze (w tym osobisty – prof. R. Buzzonetti) oraz dyżurni pielęgniarze.

Powiadomieni o śmierci Papieża przybyli natychmiast do pokoju Zmarłego

sekretarz Stanu Kard. A. Sodano, jego zastępca abp L. Sandri, kard. J. Tomko

oraz z obowiązku prawnego kard. Kamerling E. Martinez Somalo, Mistrz

Ceremonii Papieskich abp P. Marini, Wikariusz Rzymu kard. C. Ruini oraz

dziekan Kolegium Kardynałów kard. J. Ratzinger. Wiele z wymienionych tu

osób miało do spełnienia, zgodnie z obowiązującym prawodawstwem, bardzo

dokładnie określone powinności

10

. Kardynał Kamerling jako prepozyt Kamery

Apostolskiej

11

musi oficjalnie stwierdzić fakt śmierci Papieża w obecności

Mistrza Ceremonii Papieskich, Prałatów, Sekretarza i Kanclerza Kamery

Apostolskiej oraz zredagować autentyczny akt zgonu. Kardynał Kamerling

powyższy dokument podpisuje po otrzymaniu bezpośredniej relacji o śmierci

papieża od Dyrektora Służb Medycznych Państwa Watykańskiego (zob.

Ordo 22). W przypadku zgonu Jana Pawła II chodzi o prof. R. Buzzonetti’ego.

Kard. Kamerling wypowiada w tym momencie obrzędową formułę (Ordo 23):

„Nasz Pasterz, Jan Paweł II, biskup Rzymu umarł w Chrystusie Panu. Mocno

wierzymy zarazem, że nadal żyć będzie w Chrystusie. Jeżeli bowiem przez

10

Precyzuje to UDG art. 17-23. Poniżej referujemy istotne treści tychże artykułów.

11

Podstawowe wiadomości na temat Kamery Apostolskiej oraz funkcji kamerlinga podaje E. Wilemska, zob.

Encyklopedia Katolicka t. VIII (2000), kol. 447 n.

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

6

ś

mierć podobną do Jego śmierci, zostaliśmy z Nim złączeni w jedno, to tak

samo będziemy z Nim złączeni w jedno przez podobne zmartwychwstanie”

[Rz 6, 5].

Następują z kolei pierwsze, krótkie modlitwy nad ciałem zmarłego

Papieża, łącznie ze śpiewem responsorium odpowiadającym polskiemu

tekstowi „Przybądźcie z nieba na głos naszych modlitw” (Ordo 24) oraz

ś

piewem antyfony maryjnej Salve Regina (Ordo 25).

O godz. 21.37 zaczęły bić dzwony Bazyliki św. Piotra. Olbrzymi tłum

wiernych na Placu św. Piotra w milczeniu domyślił się faktu: umarł Jan

Paweł II. Wkrótce potem substytut Sekretarza Stanu abp Leonardo Sandri

oficjalnie przekazał tę wiadomość zebranym na Placu, a Sekretarz Stanu kard.

A. Sodano rozpoczął recytację psalmu 51 De profundis… Długo jeszcze, do

późnych godzin nocnych modlono się pod oknami papieskich apartamentów.

Z faktem stwierdzenia śmierci papieża był przez wieki związany zwyczaj,

raczej natury folklorystycznej, trzykrotnego uderzenia srebrnym młoteczkiem w

czoło zmarłego przez Kardynała kamerlinga i trzykrotne wezwanie imienia

zmarłego papieża. Zwyczaj ten zanotowano po raz ostatni w roku 1878 w

związku ze śmiercią błogosławionego papieża Piusa IX. Aktualnie ten

młoteczek przechowywany jest w zakrystii papieskiej

12

.

Po zakończeniu tych pierwszych modlitw, którym przewodniczy

Kardynał kamerling, Dyrektor Służb Medycznych jest zobowiązany zadbać o

doskonałą konserwację ciała zmarłego papieża, aby można go było później z

należytym szacunkiem i czcią okazać wiernym

13

. Po tych czynnościach ubiera

się papieża w pontyfikalne szaty mszalne koloru czerwonego, łącznie z mitrą

14

,

12

Informuje o tym M. Lessi–Ariosto, Luoghi, arredi, vesti e suppellettili, w: Ufficio delle Celebrazioni

Liturgiche del Sommo Pontefice, Sede Apostolica vacante. Storia – Legislazione – Riti – Luoghi e cose, Città del
Vaticano 2005, s. 75.

13

Należy tu przypomnieć, że ciała Piusa XII, Jana XXIII oraz Pawła VI nie były balsamowane. Dokonano tego

dopiero z ciałem Jana Pawła I planując publiczną ekspozycję Zmarłego. Zob. P. Jounel, Des funérailles de
Paul VI a celles de Jean-Paul I, w: LMD 135(1978), s. 178.

14

Historycy przypominają nam niezbyt odległą jeszcze tradycję (utrwaloną na zdjęciach fotograficznych)

przybierania głowy zmarłego papieża w tzw. camauro. Było to pozaliturgiczne nakrycie głowy wykonane z
atłasu lub z aksamitu z gronostajowym otokiem tradycją swą sięgającą okresu niewoli awiniońskiej. Do

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

7

paliuszem i położonym obok pastorałem. Te ostatnie sprawy spoczywają w

gestii Mistrza Ceremonii Papieskich (Ordo 26). Odnośnie do pastorału

papieskiego wiadomo, że chodzi tu o tzw. ferulę, czyli prostą laskę metalową

zwieńczoną krzyżem, używaną wyłącznie przez papieża w czasie celebracji

liturgicznych. Stanowi ona symbol jego religijnej władzy

15

. Na „marach” to ona

właśnie spoczywała obok ciała Jana Pawła II aż do momentu włożenia zmarłego

Papieża do trumny.

Do pierwszych obowiązków kamerlinga należy ponadto: opieczętowanie

pracowni i pokoju Papieża (personel Papieża pozostaje w swoich

pomieszczeniach do zakończenia uroczystości pogrzebowych), objęcie w

zarządzanie Watykańskiego Pałacu Apostolskiego, Pałacu na Lateranie i w

Castel Gandolfo, ustalenie wraz z kardynałami stojącymi na czele ich

potrójnego podziału (biskupi, prezbiterzy i diakoni) szczegółów związanych z

pogrzebem papieża, poinformowanie Kardynała Wikariusza Rzymu o śmierci

papieża, aby ten mógł przekazać tę wiadomość wiernym Miasta. Kardynał

kamerling oficjalnie o śmierci papieża powiadamia dziekana Kolegium

Kardynałów, aby przekazał on ten fakt wszystkim kardynałom świata oraz

korpusowi dyplomatycznemu akredytowanemu przy Stolicy Apostolskiej.

Kardynał kamerling może zezwolić na fotografowanie czy filmowanie Papieża

po jego śmierci (dla celów dokumentacyjnych). Papież musi być jednak ubrany

już w szaty pontyfikalne

16

.

3 kwietnia – Niedziela Biała, czyli Miłosierdzia Bożego. Na Placu

ś

w. Piotra Sekretarz Stanu celebruje o godz. 10.30 Mszę św. w intencjach

zmarłego Papieża. Biorą w niej udział najwyższe autorytety państwa włoskiego

wraz z ponad 200 tysiącami wiernych. Po Mszy św. przed recytacją Regina

zwyczaju używania camauro powraca dzisiejszy papież Benedykt XVI. Hasło camauro zob. M. Mikołajczyk,
EK t. II (1976), kol. 1291 n.

15

Zob. J. Stefański, Ferula, w: EK t. V (1989), kol. 146.

16

Tak przewiduje UDG art. 30. To ograniczenie zostało powtórzone za Konstytucją Pawła VI Romano Pontifici

eligendo (zob. przyp. 3) art. 30. U podstaw tego postanowienia były z pewnością prywatne, z małym szacunkiem
zrobione zdjęcia umierającego papieża Piusa XII w październiku 1958 roku.

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

8

Coeli substytut Sekretarza Stanu abp L. Sandri odczytuje ostatnie przemówienie

przygotowane przez Jana Pawła II, w którym Papież przypomina zagubionej

niekiedy ludzkości, że jedynie Jezus Chrystus może ofiarować jej nadzieję,

miłość i miłosierdzie.

B.

Wystawienie ciała w apartamentach papieskich

Aktualnie obowiązujące papieskie obrzędy pogrzebowe zatwierdzone

osobiście przez Jana Pawła II 5 lutego 1998 zezwalają na podtrzymanie tradycji

watykańskiej w postaci możliwości oddania czci i pomodlenia się przy zmarłym

papieżu najpierw przez pracowników Watykanu i gości prywatnych. W tym celu

ciało zmarłego papieża, zgodnie z ustaleniami (Ordo 29) wystawia się w sali

apartamentów papieskich wskazanej przez Mistrza Ceremonii Papieskich.

Odnośnie do zmarłego Jana Pawła II była to Sala Klementyńska, gdyż w niej

właśnie Papież najczęściej spotykał się przez okres swego długiego pontyfikatu

z poszczególnymi grupami osób, np. z członkami dykasterii Watykańskich,

z przedstawicielami

Konferencji

Episkopatów,

delegatów

różnych

międzynarodowych komisji, sympozjów, grup pielgrzymów, itd. Sala ta, bogato

ozdobiona freskami, podkreślającymi zwłaszcza figurę papieża – męczennika z

I wieku – św. Klemensa, zachowała swoją ostatnią rekonstrukcję z początku

XVII wieku. Do tej Sali modo privato mieli dostęp teraz przybywający

kardynałowie, a także osobistości ze świata polityki. Owa kameralna poniekąd

ekspozycja ciała zmarłego papieża, bez żadnego uprzedniego procesyjnego ich

wniesienia, rozpoczyna się jednak ustalonym obrzędem, któremu przewodniczy

kardynał kamerling ubrany w strój chórowy łącznie z czerwoną stułą. Obok

zwłok umieszcza się paschał oraz naczynie z wodą święconą. Całość ambiente

dopełniają: artystyczny krzyż, ozdobne kandelabry, klęczniki i mała ambona dla

przewodniczenia wspólnotowym modlitwom. Obrzęd rozpoczyna się od śpiewu

znanej antyfony „Ja jestem zmartwychwstanie i życie…”. Następuje potem

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

9

szereg modlitw i śpiewów (Ordo 31-39). Po tych oficjalnych, wstępnych

modlitwach, zresztą w sumie dość krótkich, do czasu uroczystego, procesyjnego

przeniesienia ciała papieża do publicznej ekspozycji w Bazylice św. Piotra,

obrzędy przewidują możliwość sprawowania różnych celebracji, np.

odmawiania Liturgii Godzin, celebracji nabożeństwa Słowa Bożego, recytacji

Różańca, itd. (Ordo 41-61). Nad ich częstotliwością i przebiegiem czuwa Mistrz

Ceremonii Papieskich. Ciało zmarłego papieża, aż do dnia jego przeniesienia do

publicznej ekspozycji w Bazylice św. Piotra, pozostaje w apartamentach

papieskich.

2.

Stacja druga – Bazylika św. Piotra

A.

Przeniesienie ciała zmarłego papieża do Bazyliki św. Piotra

Do kompetencji kardynałów należy ustalenie na najbliższym po śmierci

papieża posiedzeniu (Kongregacji) dnia, godziny i sposobu przeniesienia zwłok

zmarłego papieża do Bazyliki Watykańskiej w celu oddania czci przez wiernych

(UDG art. 13). Odnośnie do zmarłego Jana Pawła II Kolegium Kardynałów

postanowiło, aby ceremonia przeniesienia ciała z Pałacu Apostolskiego do

Bazyliki św. Piotra odbyła się w poniedziałek 4 kwietnia w godzinach

wieczornych.

Gdy wszyscy zainteresowani zgromadzili się w Sali Klementyńskiej,

kardynał Kamerling ubrany w czerwoną kapę rozpoczyna krótki modlitewny

obrzęd przeniesienia zwłok Jana Pawła II do Bazyliki, zgodnie z Ordo 64-70.

Najpierw śpiewana jest antyfona „Ja jestem zmartwychwstaniem i życiem…”.

Następnie celebrans wyjaśnia znaczenie przeniesienia ciała papieża do Bazyliki

(Ordo 68). Przypomina, że Bazylika Watykańska symbolizuje uniwersalność

Kościoła i jest istotnym miejscem apostolskiego nauczania papieża. Po

wypowiedzeniu krótkiej modlitwy polecającej zmarłego Papieża Bogu Ojcu

(Ordo 69) zaczyna formować się procesja. Procesji towarzyszy śpiew

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

10

prowadzony przez scholę watykańską. Składają się na niego psalmy (21, 50, 62,

129) wraz z odpowiednimi antyfonami oraz ewangelijne kantyki (Magnificat,

Benedictus, Nunc dimittis). Ciało Papieża niesiono na lektyce, dźwiganej

symbolicznie przez dwunastu tragarzy. Procesja opuszczając Salę Klementyńską

poprzez Salę Królewską, Schody Królewskie dociera do Spiżowej Bramy.

Następnie szerokim łukiem wśród ogromnego tłumu wiernych zgromadzonych

na Placu św. Piotra dociera do wejścia Bazyliki Watykańskiej. Przez cały ten

czas towarzyszy procesji (obcy polskiej kulturze i wrażliwości) głośny odgłos

oklasków społeczności włoskiej. Gdy procesja przekracza bramę Bazyliki chór

rozpoczyna śpiew Litanii do Wszystkich Świętych, dodając imiona niektórych

ś

więtych kanonizowanych przez zmarłego Papieża (Ordo 79). W międzyczasie

ciało Zmarłego zostaje umieszczone przed ołtarzem – Konfesją św. Piotra. Po

pokropieniu i okadzeniu rozpoczyna się śpiew znanego responsorium

„Przybądźcie z nieba na głos naszych modlitw”. Następuje później krótka

celebracja nabożeństwa Słowa Bożego, z proklamacją Ewangelii (J 17, 24-26),

Modlitwą Powszechną, śpiewem „Ojcze nasz” oraz modlitwą finalną

(Ordo 82-85). Mistrz Ceremonii Papieskich na dni ekspozycji zwłok papieża

może zadysponować (kon-)celebrowanie Mszy św., odmawianie Liturgii

Godzin, sprawowanie nabożeństwa Słowa Bożego, odmawianie Różańca,

recytowanie czy śpiewanie psalmów, zwłaszcza pokutnych, itd. Te wspólne

formy nabożeństw są szczególnie zalecane przy większej obecności kapłanów,

osób zakonnych czy bardziej zorganizowanych grup osób świeckich

(Ordo 86-91).

Uroczyste, obrzędowe wniesienie ciała zmarłego papieża do Bazyliki

otwiera możliwość oddania jemu czci przez wiernych. W przypadku papieża

Jana Pawła II stało się to wydarzeniem nie mającym precedensu w dziejach

Kościoła. Od poniedziałku 4 kwietnia wieczora, do czwartku 7 kwietnia

późnych godzin wieczornych, około 5 milionów wiernych przeszło w

modlitewnym skupieniu przed obliczem Zmarłego. Setki tysięcy wiernych

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

11

ofiarowało

Zmarłemu

nawet

6-godzinne

cierpliwe

oczekiwanie

w

kilometrowych kolejkach, zanim doszli przed ołtarz Konfesji św. Piotra

17

. Przed

katafalkiem należało jednak przejść nie zatrzymując się dłużej, co wszyscy

doskonale rozumieli biorąc pod uwagę oczekujące przed Bazyliką tłumy. Miłym

zdziwieniem był fakt, że nikt nie zabraniał robienia zdjęć Zmarłemu papieżowi,

choć znawcy zwyczajów i prawodawstwa watykańskiego w tej materii znali

przecież obowiązujące ograniczenia

18

.

Zgodnie z postanowieniem Konstytucji Apostolskiej (UDG art. 13 b) Jana

Pawła II Kolegium Kardynałów powinno wyznaczyć datę ceremonii

pogrzebowych między czwartym a szóstym dniem po śmierci. Odnośnie do

pogrzebu Jana Pawła II ustaloną datą stał się piątek 8 kwietnia godz. 10.00.

Przedtem jednak musiał odbyć się obrzęd włożenia ciała do trumny, jej

zamknięcie oraz procesyjne wyniesienie trumny na plac św. Piotra

(Ordo 93-101).

Ciało zmarłego papieża wkłada się do trumny z cyprysowego drzewa.

Zgodnie z prawem (Ordo 93) przy tej czynności powinni być obecni: Kardynał

Kamerling, kardynałowie stojący na czele trzech stopni ich zaszeregowania,

kard. Archiprezbiter Bazyliki Watykańskiej, kard. Sekretarz Stanu (wcześniej),

kard. Wikariusz Rzymu, substytut Sekretarza Stanu, prefekt Domu Papieskiego,

jałmużnik papieski, zastępca kard. Kamerlinga, delegacja kapituły Bazyliki

ś

w. Piotra, sekretarze papieża i jego najbliższa rodzina. Osoby duchowne ubrane

są w szaty chórowe. Mistrz Ceremonii Papieskich może indywidualnie zaprosić

także inne osoby. Do trumny zgodnie z długowiekową tradycją wkłada się

woreczek z monetami z okresu pontyfikatu zmarłego papieża. W przypadku

17

Na tym miejscu należy wyrazić słowa uznania dla władz państwa włoskiego za olbrzymi wysiłek

organizacyjny związany z bezpieczną i humanitarną obsługą milionowych rzeszy pielgrzymów przybyłych na
liturgię pogrzebową Jana Pawła II. Bezpieczeństwa strzegło bowiem ponad 15 tysięcy policjantów i żołnierzy, a
także tysiące wolontariuszy. W powietrzu krążyły specjalne odrzutowce, nawet brzegi morza były patrolowane
przez oddelegowane okręty. Śródmieście Rzymu stało się na te dni absolutną strefą pieszą. Władze Miasta
zadbały o 3.500 ruchomych sanitariatów, postawiły wiele namiotów – ambulansów medycznych, w których
służbę pełniło 600 lekarzy, rozdały prawie milion butelek wody mineralnej (choć nie brakowało restauracyjnych
„hien” domagających się w tamte dni aż 4 euro za pół litra butelki wody mineralnej).

18

Zob. przyp. 16.

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

12

Jana Pawła II monety zastąpiono medalami wybitymi za czasu panowania

Zmarłego Papieża. Ponadto do specjalnej, metalowej tuby wkłada się dokument

zwany Rogito. Zawiera on zapis najważniejszych faktów i wydarzeń związanych

z życiem i działalnością Zmarłego Papieża. Po podpisaniu tegoż dokumentu

przez obecnych przy trumnie, wkłada się go do jej wnętrza po opieczętowaniu

pieczęcią

Urzędu

Papieskich

Nabożeństw

Liturgicznych

(Ordo 100).

Zamknięcie trumny poprzedza jeszcze jedna, symboliczna czynność,

mianowicie przykrycie twarzy Zmarłego białym, jedwabnym welonem, z

poprzedzającą, bezpośrednią modlitwą (Ordo 98). Celebrans wzmiankuje w

niej, że choć twarz zmarłego nie jest już oświetlona światłem tego świata, pada

na nią jednakże prawdziwe i niewyczerpane źródło światła wiecznego. Oblicze

papieża, które za życia poszukiwało dróg Bożych i ukazywało je Kościołowi,

może teraz bezpośrednio spoglądać na oblicze Boga Ojca.

Po dodatkowych krótkich modlitwach, trumna z ciałem papieża Jana

Pawła II procesyjnie zostaje przeniesiona na Plac św. Piotra i umieszczona wraz

z lektyką bezpośrednio (nie licząc rozłożonego dywanu) na ziemi. Na trumnie

złożono otwartą księgę Ewangeliarza, którą nieco później podmuch wiatru,

prawie w symboliczny sposób zamknął… Obok trumny ustawiony został duży

paschał na artystycznym kandelabrze.

B.

Msza św. pogrzebowa

Zgodnie z obrzędami przewidzianymi dla papieskiej liturgii pogrzebowej,

porządek Mszy św. aż do modlitwy pokomunijnej odzwierciedla ordo romanus

klasycznej eucharystii mszalnej (Ordo 102-109)

19

. Okoliczności natomiast

towarzyszące pogrzebowi papieża Jana Pawła II, a przede wszystkim

wielomilionowy udział wiernych, i obecność tak wielu oficjalnych gości,

19

Warto tu przypomnieć, że obrzędy pogrzebowe po śmierci Piusa XII oraz Jana XXIII nie uwzględniały

oficjalnej Mszy św. z szerokim udziałem ludu. Ubolewał nad tym długoletni konsultor Kongregacji Kultu
Bożego P. Jounel, Des funérailles, s. 177.

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

13

akredytowani dziennikarze (ponad 4.000) z wszystkich liczących się gazet i

czasopism świata, były zupełnie jednorazowe i wyjątkowe w historii Kościoła.

Ponieważ Plac św. Piotra może maksymalnie pomieścić około 300 tysięcy

wiernych, pozostali (różne źródła podają, że chodzi tu o 4 do 5 milionów

pielgrzymów) mogli śledzić uroczystości pogrzebowe na 40 telebimach

zamontowanych na głównych placach Rzymu (np. Kolosseum, Stadion

Olimpijski, Piazza Venezia, wioska studencka w Tor Vergata, Piazza del

Popolo, Piazza Cavour, itd.). Cały świat, bez przesady, telewizyjnie obecny był

przy tych uroczystościach, gdyż obliczano, że około 2 miliardów ludzi śledziło

to wydarzenie

20

.

Naliczono aż dwa i pół tysiąca VIP-ów. Każdy, kto cokolwiek coś znaczył

w świecie religii, polityki, kultury czy nawet biznesu uważał za swój obowiązek

być obecnym na tej wyjątkowej uroczystości. Zauważono około 200 królów,

prezydentów (także byłych), premierów reprezentujących ponad 100 różnych

państw. Prasa międzynarodowa zanotowała, że obecni byli m. in. Kofi Annan

(Sekretarz Generalny ONZ), George W. Bush, Bill Clinton, G. Bush (aktualny i

poprzedni prezydenci USA), Tony Blair (premier W. Brytanii), Jacques Chirac

(prezydent Francji), Horst Köhler, Gerhard Schröder, Joschka Fischer

(prezydent, kanclerz, minister spraw zagranicznych Niemiec), król Hiszpanii

Juan Carlos z małżonką Zofią, król Szwecji Carl XIV Gustaw z małżonką

Sylwią, królowa Jordanii Rania, Wiktor Juszczenko (prezydent Ukrainy), Hamid

Karzai (prezydent Afganistanu), Mohammad Chatami (prezydent Iranu), Fidel

Castro (prezydent Kuby), itd. Zauważono także już pierwsze „cuda”

dyplomatyczne przy trumnie Jana Pawła II. Przywódcy dwóch „tradycyjnie”

nienawidzących się krajów, Izraela i Syrii, podali sobie ręce. Chodzi tu o

Mosche Katzav’a oraz Baschar al. Assad’a. Podobnie oceniano podanie sobie

rąk przez Lecha Wałęsę oraz Aleksandra Kwaśniewskiego… Zauważono

również dwóch wielkich nieobecnych: prezydenta Putina z Rosji (czyżby

20

Te dane podajemy za Newsweek Polska 15/2005 z dnia 17 kwietnia 2005, s. 6.

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

14

„ekumenizm” prawosławnego metropolity Aleksego II miał tutaj wpływ?) oraz

delegata Chin (wytłumaczenie: Watykan jako jedyne państwo europejskie

utrzymuje relacje dyplomatyczne z Tajwanem).

Msza św. rozpoczęła się procesyjnym orszakiem koncelebransów, którzy

poprzez główną bramę Bazyliki św. Piotra zbliżyli się do przenośnego ołtarza

umieszczonego przed schodami tejże świątyni. W koncelebrze brali udział

kardynałowie (i tylko oni) oraz patriarchowie Kościołów Wschodnich. Mszy św.

przewodniczy dziekan Kolegium Kardynalskiego (Ordo 102), czyli w dniu

pogrzebu Jana Pawła II kard. J. Ratzinger. Obecnych było 9 kardynałów

polskiego pochodzenia: ks. kard. J. Glemp, ks. kard. Fr. Macharski, ks. kard.

H. Gulbinowicz, ks. kard. Z. Grocholewski (prefekt Kongregacji ds.

Wychowania Katolickiego), ks. kard. M. Jaworski (ordynariusz Lwowa), ks.

kard. A. M. Deskur (emerytowany przewodniczący Papieskiej Rady ds.

Ś

rodków Społecznego Przekazu), ks. kard. A. Kozłowiecki SJ (emerytowany

ordynariusz Lusaki – Zambia), ks. kard. K. Świątek (przewodniczący

Konf. Episkopatu Białorusi, ordynariusz Mińska) oraz ks. kard. St. Nagy

(emerytowany profesor).

Formularz mszalny, jego śpiewy, modlitwy i czytania w pełni są

zharmonizowane

z

liturgią

pogrzebu

(Ordo 103-109).

Oczywiście

rozpoznawalna w nich jest teologia zmartwychwstania, jednakże prawodawca

liturgiczny

podkreślił

także

wyjątkowość

posługi

papieskiej.

Psalm

responsoryjny (22) przypomina, że „Pan jest moim pasterzem”. Każdy przecież

papież spełnia swoje ministerium w imieniu Najwyższego Pasterza, Jezusa

Chrystusa. W Ewangelii (J 21, 15-19) Chrystus zwraca się do św. Piotra: „czy

mnie miłujesz”? Następuje później znane polecenie Chrystusa: „Paś baranki

moje”! oraz „Pójdź za Mną”! Perykopa powyższa w syntetyczny sposób

streszcza całość posługi każdego papieża. Do owego ewangelijnego zwrotu

„Pójdź za Mną” nawiązał w homilii kard. J. Ratzinger. Z widocznym

wzruszeniem Kaznodzieja ukazał życie Jana Pawła II, który aż do końca spalił

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

15

się w posłudze dla owiec Chrystusa Pana. W końcu Celebrans zapewniał, że

„nasz ukochany Papież stoi teraz w domu Ojca, patrzy na nas i nam błogosławi.

Tak. Błogosław nam Ojcze Święty…”. Zrozumiałe, że olbrzymi tłum wiernych

dokończył i zinterpretował te słowa długotrwałymi i głośnymi oklaskami.

Szczególnie głośne i wcale nie zaskakujące były okrzyki z tłumu: Santo subito.

Msza św. pogrzebowa, zgodnie z posoborową reformą liturgii zmarłych

kończy się obrzędem zwanym „Ostatnie pożegnanie” (Ultima Commendatio et

Valedictio).

Po modlitwie pokomunijnej kard. Dziekan Kolegium Kardynałów

zachęca obecnych słowami monicji, aby zmarłego papieża (czyli Jana Pawła II)

zechciał Bóg Ojciec, poprzez Jezusa Chrystusa, w jedności z Duchem Świętym

przyjąć w swoim Królestwie (dosłownie: in pacem suam assumat – Ordo 110).

Następują potem modlitwy pożegnalne zanoszone w imieniu Kościoła

Zachodniego (Ordo 111-112). Kantorzy intonują najpierw Litanię do

Wszystkich

Ś

więtych,

dołączając

wezwania

niektórych

ś

więtych

kanonizowanych przez Jana Pawła II. Po jej ukończeniu, kard. Wikariusz

Rzymu (Camillo Ruini), podchodzi do trumny i w imieniu Miasta Rzymu

wypowiada przepisaną modlitwę. Drugą część papieskich obrzędów „Ostatniego

pożegnania” wypełniają, zgodnie z długowieczną tradycją, modlitwy

Katolickich Kościołów Wschodnich (Ordo 113-116), przejęte z liturgii

bizantyńskiej

21

. Są one najpierw śpiewane przez chór w dialogu z diakonem. Na

końcu najstarszy Patriarcha, po okadzeniu zwłok papieża, wypowiada kończącą

modlitwę.

Po powrocie Patriarchów Kościołów Wschodnich na swoje miejsca,

wszyscy przez chwilę modlą się w milczeniu. Po pokropieniu wodą święconą i

okadzeniu trumny z ciałem Jana Pawła II przez kard. Dziekana, chór śpiewa

responsorium „Ja wierzę, że Zbawca mój zmartwychwstał i żyje…, i ja również

21

Informuje o tym księga Ordo, s. 168.

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

16

z Nim zmartwychwstanę… - Ordo 117). Po konkludującej, krótkiej modlitwie,

wszyscy śpiewają antyfonę „Niech aniołowie zawiodą cię do raju…”.

Rozpoczynający się śpiew kantyku ewangelijnego Magnificat jest

znakiem formowania się procesji w celu złożenia zwłok zmarłego papieża w

podziemiach Bazyliki św. Piotra. W obrzędach papieskiej liturgii pogrzebowej

stanowi to tzw. Trzecią Stację (Ordo 121-132).

3.

Stacja trzecia

Złożenie do grobu

Prawodawstwo liturgiczne domaga się, aby orszakowi pogrzebowemu

przewodniczył kard. Kamerling ubrany w czerwoną kapę. Towarzyszą jemu z

urzędu kardynałowie stojący na czele trzech stopni ich zaszeregowania, kard.

Archiprezbiter Bazyliki Watykańskiej, (uprzedni) kard. Sekretarz Stanu, jego

Zastępca, kard. Wikariusz Rzymu, prefekt Domu Papieskiego, reprezentacja

Kapituły Watykańskiej, krewni zmarłego papieża oraz oczywiście Mistrz

Ceremonii Papieskich wraz z asystą.

Orszak pogrzebowy z ciałem Jana Pawła II podąża do Grot Watykańskich

znajdujących się w podziemiach Bazyliki. Tam bowiem tradycyjnie, choć nie

wyłącznie

22

, w ostatnich wiekach papieże znajdowali miejsce swego wiecznego

spoczynku. Orszak przechodzi przez tzw. Bramę św. Marty i dociera w Grotach

do miejsca, gdzie poprzednio, do czasu swej beatyfikacji spoczywało ciało

Jana XXIII

23

. Orszakowi towarzyszy chór śpiewając psalmy: 113, 117 i 41,

zgodnie z zaleconymi normami (Ordo 125-127). Po dojściu do grobu kard.

Kamerling przewodniczy bardzo krótkiemu modlitewnemu obrzędowi, na który

składa się dialogowany akt pokutny, Modlitwa Pańska, oracja polecająca

zmarłego papieża Zmartwychwstałemu Chrystusowi oraz śpiew antyfony Salve

22

Pius IX (+1878) zadysponował, aby po śmierci złożono go w Bazylice San Lorenzo, Leon XIII (+1903) – w

Bazylice św. Jana na Lateranie. Informuje o tym M. Lessi-Ariosto, Luoghi, arredi, s. 74.

23

Po beatyfikacji ciało Jana XXIII zostało przeniesione do Bazyliki św. Piotra.

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

17

Regina. W tym czasie drewnianą, cyprysową trumnę przewiązuje się

czerwonymi taśmami, które zostają opieczętowane czterema pieczęciami

(Urzędu Papieskich Nabożeństw Liturgicznych, Kamery Apostolskiej,

Prefektury Domu Papieskiego oraz Kapituły Watykańskiej). Następnie

powyższą trumnę wkłada się do drugiej, zrobionej z drzewa ocynkowanego

24

.

Również tę trumnę obwiązuje się czerwonymi taśmami i podobnie pieczętuje,

jak w przypadku pierwszej trumny (Ordo 130)

25

. Chociaż obrzędy papieskiej

liturgii pogrzebowej nic o tym nie napominają, ocynkowaną trumnę z ciałem

Jana Pawła II włożono jeszcze do trzeciej, drewnianej, z wiązu. Tę potrójną

trumnę umieszczono w głębokim na 1 m 70 cm grobie i przykryto białą,

marmurową płytą z bardzo prostym napisem: Joannes Paulus PP II. 1920-2005.

Całość

liturgii

pogrzebowej

dopełniają

akty

natury

prawnej

zadekretowane Konstytucją UDG art. 28. Prawodawca domaga się, aby po

złożeniu ciała do grobu, Notariusz Kapituły Bazyliki św. Piotra sporządził

odpowiedni dokument stwierdzający autentyczność powyższego wydarzenia.

Następnie odczytuje go obecnym przy grobie

26

. Z kolei delegat kard.

Kamerlinga i delegat Prefekta Domu Papieskiego sporządzają oddzielne

dokumenty potwierdzające wiarygodność złożenia ciała papieża do grobu. Te

dokumenty, odpowiednio w obecności Kard. Kamerlinga oraz Prefekta Domu

Papieskiego zostają podpisane przez delegowane osoby.

4.

Novendialia

Konstytucja UDG art. 27 poleca: „Po śmierci Biskupa Rzymskiego

Kardynałowie odprawią nabożeństwa żałobne za jego duszę przez dziewięć

24

Ordo 130: immittitur in capsam ligneam zynco obductam. Przez wieki używana była trumna z ołowiu, ważąca

nawet do 500 kg. Właśnie ze względu na jej ciężar i trudności z przemieszczaniem, zrezygnowano z tej praktyki.

25

W XIX wieku dokładano jeszcze trzy pieczęcie: kard. Kamerlinga, kard. Archiprezbitera Bazyliki św. Piotra

oraz Maggiordomo – zob. M. Lessi-Ariosto, Luoghi, arredi, s. 79.

26

O fakcie odczytania wspomnianego dokumentu UDG nic nie mówi. Domaga się tego jednak Ordo 132

(…perlegit coram adstantibus.).

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

18

kolejnych dni, trzymając się wiernie norm zawartych w Ordo exsequiarum

Romani Pontificis, jak również Ordo rituum conclavis”

27

. Ordo 133 traktując o

obrzędach związanych z obchodami novendialiów, określa je jako antiqua

consuetudo. Te Msze św. celebruje się rozpoczynając od dnia pogrzebu papieża.

Używa się szat koloru czerwonego. Udział mogą w nich brać wszyscy, choć

zgodnie z tradycją utrwalił się następujący porządek dni motywowany

współpracą i bliskością poszczególnych grup związanych bezpośrednio z

posługą pasterską papieża. Wg Ordo 134 przewidziany jest następujący

porządek uczestnictwa:

1 dzień – Kapela Papieska,

2 dzień – wierni Państwa Watykańskiego,

3 dzień – wierni Miasta Rzymu,

4 dzień – Kapituły Bazylik Patriarchalnych,

5 dzień – Kapela Papieska,

6 dzień – Kuria Rzymska,

7 dzień – Kościoły Wschodnie,

8 dzień – Członkowie życia konsekrowanego,

9 dzień – Kapela Papieska.

Ordo nie precyzuje miejsca sprawowania novendialiów. Logicznym

wydaje się być nim Bazylika św. Piotra, gdyż w niej od stuleci (z małymi

wyjątkami) odbywała się papieska liturgia pogrzebowa. Uprzednio, aż do

pogrzebu Jana XXIII włącznie, na czas novendialiów ustawiano specjalny,

czasami bardzo okazały katafalk. Paweł V w swoim testamencie polecił, aby po

jego śmierci zrezygnowano z tej „budowli”

28

. Dzisiaj zresztą w Kościele

„katafalki” mają znaczenie wyłącznie historyczne.

27

Konstytucja Jana Pawła II odwołuje się do Ordo z roku 2000 (zob. przyp. 1) oraz do Ordo rituum conclavis,

wydanej przez ten sam Urząd Papieskich Nabożeństw Liturgicznych również w roku 2000 (objętość 344 ss.).
Fakt jednak, że Konstytucja Jana Pawła II została opublikowana cztery lata wcześniej (zob. przyp. 2), a
odwołuje się do późniejszych ksiąg pozwala przypuszczać, że już w roku 1996 były owe dwie księgi
zaprezentowane Ojcu Świętemu w formie bozze di stampa, czyli w postaci „szczotek drukarskich”.

28

Informuje o tym M. Lessi-Ariosto, Luoghi, arredi, s 102.

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

19

Dla ułatwienia celebracji Mszy św. w ramach novendialiów,

Ordo 135-139 podaje trzy pełne formularze mszalne, łącznie z czytaniami, a

także tekstami Modlitw Powszechnych. Dodatkowo znajdujemy w omawianej

tutaj księdze bogate zestawy ad libitum czytań mszalnych do ewentualnego

zastosowania w innych dniach, z okazji Mszy św. sprawowanych za zmarłego

papieża. Podane są zatem incipity 17 pierwszych czytań (także dla okresu

wielkanocnego), 12 drugich oraz 17 perykop ewangelijnych (Ordo 140).

Uwagi końcowe

Omawiana księga zawiera na końcu obszerny „Dodatek” (Appendix), z

tekstami bardzo użytecznymi, a przeznaczonymi dla kardynałów pochodzących

przecież z całego świata. Dotyczą one głównie celebracji Mszy św. Mamy

zatem (zarówno po łacinie, jak i po włosku – na tej samej stronie!) całe Ordo

Missae, pięć prefacji za zmarłych oraz I, II i III Modlitwę Eucharystyczną.

Znajdujemy także psalmy pokutne (ps. 6, 31, 37, 50, 101, 129 i 142) oraz wybór

psalmów responsoryjnych (ps. od 119 do 133). Całość dopełniają stałe śpiewy

mszalne – gregoriańskie, łącznie z Credo (Ordo 141-176).

Papieską liturgię pogrzebową zaprezentowaliśmy w oparciu o nieznaną

szerszemu odbiorcy księgę Ordo exsequiarun Romani Pontificis. Po raz

pierwszy właściwy Urząd Stolicy Apostolskiej (po kierownictwem abp. Piero

Marini’ego) przygotował i opublikował w sposób bardzo precyzyjny, z

olbrzymią akrybią, korzystając z długowiecznych i czcigodnych tradycji,

detaliczny obrzęd papieskiej liturgii pogrzebowej. Z tekstów i obrzędów

zawartych w tej księdze wyłania się czytelna teologia umierania w Panu i

zmartwychwstania w Panu.

Na końcu odważmy się na bardziej uniwersalną, krótką refleksję. Choć

cały świat, jak w przypadku pogrzebu Jana Pawła II, z wdzięcznością pochylił

się nad długoletnią, absolutnie wyjątkową posługą Zmarłego Papieża, z

wdzięcznością przybył w milionowej reprezentacji na Jego liturgię pogrzebową,

to zarazem ten świat został także obdarowany. Wspólnota bowiem

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

20

chrześcijańska przełamała wszelkie etniczne, polityczne, geograficzne czy

kulturowe granice i mogła siebie modlitewnie rozpoznać w skali

makrokosmosu. Mogła też zarazem wyraźnie usłyszeć, by nie powiedzieć

„zobaczyć”, podstawową i uniwersalną prawdę wiary, że ”…jeżeli żyjemy,

ż

yjemy dla Pana, jeżeli umieramy, umieramy dla Pana… Po to bowiem

Chrystus umarł i powrócił do życia, aby zapanować tak nad umarłymi, jak nad

ż

ywymi” (Rz 4, 8-9).