Psychologia rozwoju osobowości człowieka.

Dr Joanna Nawrocka

I część - rozwój biologiczny (dojrzewanie układu neurologicznego, motoryki ruchowej, dojrzewanie biologiczne
(adolescencja) i inne etapy.
II część – osobowość, definicje

Wymagani a egzaminacyjne:
- samodzielna realizacja i omówienie pewnego tematu
- znajomość zagadnień na podstawie lektur
- zaliczenie ustne na ukończenie zajęć (ok. maj)
- zakres materiału z wykładów

Literatura:



Brzezińska A., Lutomski G. (1994) Dziecko w świecie ludzi i przedmiotów. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka



Nawrocka J. (2011) Psychologia rozwoju człowieka. Niepublikowane wykłady. Białystok



Przetacznik- Gierowska M., Tyszkowa M. (2004) Psychologia rozwoju człowieka. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN mieć!!!!!!!!!!!!



Vasta R., Haith M.M., Miller S.A. (2004) Psychologia dziecka. Warszawa: WSiP



Zimbardo Ph., Ruch F.L. Psychologia i życie. Warszawa: PWN

Strefy ludzkiego funkcjonowania
Grecy



publiczna / polityczna polis (sfera miasta-państwa, wszystkie miejsca związane z państwem )



prywatna (sfera domu, miejsca zamieszkania, własności)

Rzymianie



publiczna / polityczna res publica (rzecz publiczna)



prywatna



intymna (równi się od 2 pozostałych tym, że nie można zlokalizować jej w przestrzeni fizycznej/ to marzenia,
motywacja, nastroje, potencjał, sposób realizacji danej osoby)

Średniowiecze



świecka / feudalna / prywatna



publiczna /kościół

Współcześni



społeczna (kolektyw rodzin, podstawowe zasada to jak najlepsze przetrwanie, przystosowanie się)



intymna



prywatna



publiczna/polityczna

Współczesny podział nauk:



formalne

o logika
o matematyka



empiryczne

o społeczne

 psychologia
 socjologia
 ekonomia
 historia (najstarsza ze społecznych)
 nauki polityczne
 prawo
 językoznawstwo

 filozofia naukowa

o przyrodnicze

 fizyczne
 biologiczne

Rozwój

1. Indywidualne poczucie zmiany/zmieniania się/ rozwijania

Linia życia

Momenty zwrotne

Kryzysy

Przewidywana przyszłość

2. Uwarunkowanie naszego rozwoju (wpływa na to: )



Wyposażenie genetyczne (pochodzenie z określonej rodziny, dziedziczenie kondycji i długowieczności?



Aktualne sytuacje uszkadzające i wzmacniające naszą kondycję



Jakość usług medycznych i profilaktyki (od początku życia)



Warunki życia – środowisko fizyczne, warunki ekonomiczne



Warunki życia – środowisko społeczne, korzenie, kultura, tradycje



Wpływ innych jako opiekunów i wychowawców



Własne - plany, projekty, stosunek do świata i siebie, sens/sensy

Które uwarunkowania są najbardziej istotne, które najmniej?

Rozwój



Zubożone koncepcje rozwoju

o Rozwój to ciąg zmian występujących tylko do pewnego wieku



Heglowskie myślenie o rozwoju



Modele myślenia o rozwoju

o Rozwój to ciąg zmian o charakterze progresywnym (regresywnym), rozwój to wzrost (ubytek),

przyrost (zmniejszanie się), rozwój to proces ciągły, liniowy, zmiany mają charakter ilościowy

o Rozwój to ciąg zmian o charakterze progresywnym, to naprzemiennie wzrost (zmiany ilościowe) i

przekształcanie (zmiany jakościowe), to proces, w którym można wyodrębnić stadia/fazy/etapy.

o Rozwój to ciąg zmian tworzących cykle (względnie zamknięte całości), to sekwencja wzrostu,

porządkowania, dezintegracji starych struktur i budowania nowych (integracja starego i nowego), to
proces skokowy

Podstawowe pytania w psychologii rozwoju człowieka:



CO się rozwija? (przedmiot i obszar rozwoju): teorie holistyczne, globalne – parcjalne



PO CO się rozwija? (ku czemu zmierza rozwój): teorie zmiany ukierunkowanej – nieukierunkowanej



JAK się rozwija? (jaki jest przebieg rozwoju): teorie zmiany ilościowej, zmiany jakościowej, teorie dialektyczne



DLACZEGO się rozwija? (co powoduje, że człowiek się zmienia): determinizm – indeterminizm, teorie
biologiczne-socjalistyczne, teorie izolowanych czynników- teorie interakcyjne

a. Próba odpowiedzi na pytania



Człowiek jest całością bio-psycho-społeczną i duchową (soma (ciało), psyche (psychika), polis
(społeczeństwo) , naus (duchowość) )
Można analizować oddzielne – psyche , soma, polis, naus - Pytania o rozwój fizyczny, intelektualny,
społeczny

Pojęcie rozwoju



Rozwój „Rozwój to dla mnie…”



Zmiana a rozwój

Pojedyncza zmiana

ciąg zmian

czy każdy ciąg zmian można nazwać rozwojem



Cechy rozwoju

o Nie pojedyncza zmiana ale ciąg zmian
o Jedna wynika z drugiej
o Zmiany są powiązane ze sobą
o Jedna wynika z drugiej

o Zmiany cechuje ład
o Tworzą sekwencje
o Prowadzą do relatywnie trwałych efektów
o Efekty są względnie nieodwracalne
o Ciąg zmian ku czemuś
o Zmiana jest po coś
o Zmiany są czymś powodowane
o Mają uwarunkowania

b. Można analizować funkcjonowanie człowieka w wymiarach:



Psyche- polis (wymiar psycho - społeczny) – samoakceptacja, wiedza o sobie, kompetencje
intelektualne, społeczne, emocjonalne



Soma-polis (wymiar bio - społeczny) – atrakcyjność fizyczna



Psyche –soma (wymiar psycho-somatyczny) - temperament, inteligencja, odporność

c. Ku czemu się rozwija



Kryteria formalne – stabilna struktura z mocnym elementem centralnym, podatnym na modyfikacje



Kryteria treściowe obiektywne – należność, odpowiedzialność, dojrzałość emocjonalna, tożsamość



Kryteria treściowe subiektywne – poczucie należności, poczucie odpowiedzialności, poczucie
tożsamości

Pięcioczynnikowy model osobowości (z wikipedii):

Pięcioczynnikowy model osobowości (w skrócie PMO)

autorstwa Paula Costy i Roberta McCrae zwany też „wielką

piątką” (ang. Big Five) obejmuje następujące czynniki osobowości:



neurotyczność (vs stałość emocjonalna) – odzwierciedlającą przystosowanie emocjonalne versus
emocjonalne niezrównoważenie; skłonność do przeżywania negatywnych emocji (strachu, zmieszania,
gniewu, poczucia winy) oraz podatność na stres psychologiczny



ekstrawersję (vs introwersja) – która odnosi się do jakości i ilości interakcji społecznych oraz poziomu
aktywności, energii, a także zdolności do doświadczania pozytywnych emocji



otwartość na doświadczenie – wskazującą na tendencję do pozytywnego wartościowania doświadczeń
życiowych, tolerancję na nowość i ciekawość poznawczą



ugodowość (vs antagonizm) – opisującą nastawienie do innych ludzi (pozytywne versus negatywne)
przejawiające się waltruizmie versus antagonizmie



sumienność (vs nieukierunkowanie) – która oddaje stopień zorganizowania, wytrwałości
i motywacji jednostki w działaniach zorientowanych na cel

Zakłada się, że wyróżnione czynniki:



istnieją realnie (i jako takie mają znaczenie w przystosowaniu jednostki do środowiska np. sumienność jest
najlepszym wyznacznikiem jakości wykonywanej pracy zawodowej oraz osiągnięć akademickich, a także
wiąże się z satysfakcją życiową)



są niezmienne



są uniwersalne (tj. niezależne od rasy, płci czy kultury)



są biologicznie uwarunkowane (charakteryzuje je wysoki stopień odziedziczalności)

Rodzaje wieku:



kalendarzowy



psychologiczny



biologiczny



społeczny



socjalny

Rola społeczna – suma oczekiwań społecznych co do zadań, celów za strony otoczenia wobec jednostki

Każde kryterium jest związane z innym sposobem poznania, czym jest ono badane?
W procesie diagnozowania uwzględniać kilka kryteriów
Drugi rodzaj odpowiedzi na pytania

Koncepcja Eriksona
Czynniki naszego rozwoju
Zadatki biologiczne

środowisko

wychowanie

działanie podmiotu

Każdy z czynników działa samodzielnie – podejście izolowanych czynników
Czynniki działają w powiązaniu ze sobą – podejście interakcyjne

Kultura vs. Natura
Kultura – poziom narodowy, instytucjonalny grupowy, interpersonalny
Natura – poziom genetyczny, układu nerwowego, konstytucjonalny, odporność psychofizyczna

Czynniki rozwoju: powodzenia (sprzyjają dobremu, prawidłowemu rozwojowi) i ryzyka (zakłócają lub uniemożliwiają
rozwój)…. (na kartce)

Interakcja czynnika biologicznego i społecznego
Dojrzewanie u uczenie się jako postawy rozwijania się
Dynamika rozwoju: przygotowanie – kulminacja – schyłek
Istnienie okresów przejściowych między fazami – pytanie o dynamikę zmian

Okres sensytywny i krytyczny – efektywność zewnętrznej stymulacji największa w okresach sensytywnych
Okres krytyczny I – okres sensytywny – okres krytyczny II

Okres optymalny na dokonanie zmian w tempie, dynamice i obszarze rozwoju to czas między okresami krytycznymi

Sens rozwoju w okresie przed – dorosłym

1. 0-3 lata

Opanowanie podstawy lokomocji x poznawanie świata przez doświadczenie x gromadzenie doświadczenia
indywidualnego = podstawy niezależności fizycznej

2. 1-9 lat

Opanowanie mowy – komunikacja i wpływ x eksplorowanie świata x uczenia się korzystania z własnych
doświadczeń = podstawy niezależności społecznej

3. 7-20 lat

Opanowanie różnych sposobów przetrwania informacji x operowanie doświadczeniem, planowanie,
przewidywanie x poznawanie przez refleksje i autorefleksję = podstawy niezależności poznawczej

4. Wejście w dorosłość

Kompetencje do panowania nad przedmiotami, ludźmi i ideami

Podwójna dynamika rozwoju

Dynamika uniwersalna – zmiany falowe

I.

Przygotowanie do nowych zadań (prymat dojrzewania)

II.

Osiągnięcie nowych kompetencji (prymat uczenia)

III.

Doskonalenie nabytych kompetencji (prymat własnej aktywności)

Podstawowe pojęcie: GOTOWOŚĆ DO
Podstawowy problem: ZGODNOŚĆ GOTOWOŚCI OSOBY DO PODJĘCIA NOWYCH ZADAŃ ROZWOJOWYCH A
POZIOMEM WYMAGAŃ OTOCZENIA (KONFLIKT MOŻLIWOŚCI/WYMAGANIA)

Dynamika specyficzna – zmiany wg indywidualnego unikatowego rytmu rozwoju osoby
Co należy rozpoznawać, chronić i wspomagać: indywidualne zasoby i potrzeby
Podstawowy problem: synchronizacja zewnętrznej stymulacji z indywidualnym rytmem rozwoju

Odniesienia filozoficzne: Myślenie a rozwój poznawczy; Kontemplacja a rozwój poznawczy
Skuteczny opiekun

nieskuteczny opiekun

Wykład

Koncepcja Debesse’a
Ujmuje rozwój z punktu widzenia wychowania.

I faza – wiek dziecięcego pokoju (do 3 roku życia)
właściwości dziecka
odruchy bezwarunkowe i sen, Gaworzenie, sprawność motoryczna, przemieszczanie się, intensywny czas rozwoju
Czego potrzebuje? Zaspokojenie podstawowych potrzeb: pokarm, sen, wypoczynek, bezpieczna przestrzeń,
stymulacja ze strony otoczenia, stymulowanie aktywności w celu samodzielnego wykonywania czynności i
opanowania mowy, największe znaczenie dla dziecka ma otoczenie domowe

II faza – wiek koziołka (do 7 roku życia)
Właściwości dziecka
Manifestowanie własnego ja, naśladowanie dorosłych, intensywne życie uczuciowe, przywiązanie do wybranego
opiekuna, odmienna wizja świata niż u dorosłych (dużo fantazji) , myślenie ma charakter zlokalizowane na określoną
całość, myślenie egocentryczne, ciekawość rzeczywistości i duża ilość zadawanych pytań
Czego potrzebuje do rozwoju?
Stymulacja za strony dorosłych (zabawy i odpowiednia przestrzeń do zabaw), należy wszechstronnie kształcić zmysły
dziecka (ręka – malowanie, oko, ucho, ćwiczenia wyobraźni itp.)

III faza – wiek szkolny (13-14 lat)
Właściwości dziecka
Wychwytywanie wniosków przyczynowo skutkowych, wychwytywanie i kategoryzowanie pojęć, dobra koncentracja
na zadaniach, ujawnianie uzdolnień, aktywność ma mieć aspekt praktyczny
Czego potrzebują?
Współpracy rodzic – szkoła, proces uczenia zorganizowany tak, aby dziecko zdobywało wiedzę poprzez własną
aktywność, uczenie musi wprowadzać różne przedmioty nauczania, rozwijanie rozumienia norm etycznych i zasad
etycznych, ruch, aktywność, wypoczynek

IV faza wiek niepokojów dojrzewania (12-16 r.ż)
Właściwości dziecka
Przyspieszone tępo rozwoju fizycznego, dzieci bardzo emocjonalnie nastawione do otoczenia, manifestowanie
żywych potrzeb poznawczych, zainteresowanie poglądami i przekonaniami innych, wartości dane poprzez emocje
Czego potrzebuje?
Zindywidualizowane wychowanie, umacnianie osobowości, ruch, aktywność, wypoczynek, wprowadzenie kształcenia
zawodowego jak i zawodowego

V faza wiek młodzieńczego entuzjazmu (do 20 r. ż)
Właściwości
Osoba witalna i sprawna fizycznie, o bardzo żywej uczuciowości, żywo i aktywnie interesuje się osobami różnej płci,
która dąży do uniezależnienia się od rodziców, cechuje się skrajnością w postawach i poglądach, przejawia entuzjazm
wobec różnych elementów rzeczywistości
Czego potrzebuje?
Edukacji, która umożliwi wszechstronny rozwój (również edukacja społeczna i obywatelska), dużo entuzjazmu,
emocji które należy podtrzymać i przekonać o samodzielności i autonomiczności

Debesse mówił, że dobrze byłoby aby edukacja miała charakter kulturalny. Samodzielne przygotowywanie zajęć i
oddziaływanie na inne młode osoby. Po zakończeniu cyklu edukacyjnego (uzyskania świadectwa) dobrze jest
wyjechać na rok za granicę. Mówi o tym, jak otoczenie powinno się starać dla dzieci w różnym wieku w różnych
etapach rozwojowych. Duże wymagania stawiane otoczeniu dziecka.

Kryteria diagnostyczne zaburzenia zachowania „małego tyrana”:



Trwała obrona przed dostosowaniem się do oczekiwań otoczenia



Bezkompromisowy, apodyktyczny upór (dziecko samo chce decydować o otoczeniu i wywiera presję na
otoczeniu)



Przesadne poczucie własnej wartości i wyjątkowości



Brak wrażliwości na innych (dziecko zachowuje się w sposób bezwzględny)



Niepokój uwarunkowany przymusem stałego zabezpieczania swojej władzy (bardzo nerwowe reakcje na
polecenia, niewielka odporność na frustrację)



Nieumiejętność przegrywania i ekstremalnie agresywne reakcje na niepowodzenie

Zdarzenia patologiczne, z których przynajmniej dwa muszą wystąpić



Brak fazy separacji



Brak fazy przekory



Opóźnienie samoidentyfikacji



Brak uzależnień od typowych obiektów zastępczych i typowych oralnych sposobów zaspokojenia
zastępczego (ssanie)

Wiek

Faza wg Eriksona

Wydarzenia i wpływy społeczne wg Eriksona

Faza wg Freuda

Do 1 r.ż

Bazowe zaufanie

vs brak ufności

Dzieci muszą nauczyć się ufać temu, że inni troszczą się o ich

podstawowe potrzeby; jeśli opiekunowie odrzucają dziecko

lub są niekonsekwentni dziecko może spostrzegać świat jako

niebezpieczny, pełen niegodnych zaufania i niewiarygodnych

ludzi; matka lub główny opiekun jest „kluczowym” czynnikiem

społecznym w rozwoju dziecka

Oralna

1-3

Autonomiczna vs

wstyd i

zwątpienie

Dzieci muszą się uczyć być autonomiczne – jeść i ubierać się

samodzielnie, dbać o własną higienę; porażki w osiąganiu tej
niezależności mogą zmusić dziecko do zwątpienia we własne

zdolności i poczucia wstydu; rodzice są „kluczowymi”

czynnikami społecznymi w rozwoju dziecka

Analna

3-6

Inicjatywa vs

poczucie winy

Dzieci usiłują zachować się w „dorosły sposób” i próbują wziąć

na siebie odpowiedzialność odnośnie spraw przekraczających

ich aktualne możliwości; obierają sobie czasem cele lub

działania, które są sprzeczne z celami lub działaniami innych

członków rodziny, a konflikty te wzbudzać mogą poczucie

winy; pomyślne rozwiązanie tego kryzysu wymaga wyważenia:

dziecko musi utrzymać swoje „poczucie inicjatywy” a

równocześnie nauczyć się niełamania praw, przywilejów lub

celów innych; rodzina to „kluczowy” czynnik społeczny w

rozwoju

Falliczna

6-12

Produktywność vs
poczucie niższości

Dzieci muszą doskonalić ważne społeczne i szkolne

sprawności; jest to okres, w którym dziecko porównuje siebie

z rówieśnikami, wystarczająco produktywne dziecko będzie

zdobywać społeczne i szkolne sprawności w celu zdobycia

pewności siebie; porażka w zdobywaniu tych ważnych cech

prowadzi do poczucia niższości; znaczącymi czynnikami

społecznymi są nauczyciele i rówieśnicy

Okres latencji

12-20

Tożsamość vs

dyfuzja

Jest to skrzyżowanie dzieciństwa i dojrzałości; adolescent

boryka się z pytaniem „kim jestem?”, musi ustanowić

podstawową tożsamość społeczną i zawodową lub pozornie

nieokreślony, co do roli, jaką ma pełnić jako dorosły,

podstawowy czynnik społeczny rozwoju to społeczność

rówieśników

Wczesna

genitalna

(adolescencja)

20-40

Wczesna

dorosłość

Intymność vs

izolacja

Podstawowe zdanie tej fazy to ustanowienie silnych przyjaźni,

osiągnięcie „poczucia miłości” , wspólnoty (wspólnej

tożsamości) z inną osobą; uczucie samotności lub izolacji są

prawdopodobnie rezultatem niezdolności do zbudowania

przyjaźni czy związku intymnego; podstawowymi czynnikami

społecznymi są kochankowie, małżonkowie i bliscy przyjaciele

(obojga płci)

Genitalna

40-65

średnia

dorosłość

Generatywność vs

stagnacja

W tej fazie dorośli stają przed zadaniem „bycia

produktywnym” w pracy, dbania o rozwój rodziny i

zaspokajania potrzeb młodych ludzi, te standardy

Genitalna

generatywności są określone przez daną kulturę; ci, którzy nie

umieją lub nie chcą przyjąć tych zobowiązań ulegają stagnacji

i/lub koncentracji na sobie; znaczącymi czynnikami

społecznymi są małżonkowie, dzieci, normy kulturowe

Powyżej 65

późna

dorosłość

Integracja ego vs

desperacja

Starszy dorosły będzie spoglądał w przeszłość widząc ją jako

znaczące, produktywne i szczęśliwe doświadczenie albo jako

wielkie rozczarowanie, pełne niespełnionych obietnic i

niezrealizowanych celów; doświadczenia życiowe, a

szczególnie doświadczenie albo jako wielkie rozczarowanie,

pełne niespełnionych obietnic i niezrealizowanych celów;

doświadczenia życiowe, a szczególnie doświadczenia

społeczne determinują rozwiązanie tego ostatecznego kryzysu

genitalna

Różne sposoby zorganizowania tych składników w obrębie JA wymagają krótkiego omówienia E. Erikson wyróżniał i
opisał 3 sposoby zorganizowania elementów w obrębie CAŁOŚCI jaką jest JA.

1. Rozproszenie w obrębie ja

Elementy, z których składa się JA są bardzo słabo uporządkowane. Charakterystyczny jest brak hierarchii i wyraźnego
elementu centralnego, organizującego układ pozostałych elementów (np. nadrzędna wartość) JA w takim stanie jest
bardzo podatne na oddziaływanie czynników zewnętrznych ( w konkretnej sytuacji, ze strony innych ludzi).
Funkcjonowanie JA uzależnione jest od charakteru i układu silnych elementów otoczenia. Taka struktura JA jest mało
czytelna dla innych ludzi. Działanie w oparciu o taką strukturę może być niespójne: w takim samym momencie życia
sposób działania może ulegać zmianie wraz z przechodzeniem z jednej sytuacji w inną, z jednego środowiska w
drugie. Osoba o takiej strukturze JA może mieć wrażenie, że „nie może się pozbierać”, że „czas ucieka jej przez palce,
a ona nic nie może zrobić”, że czynniki zewnętrzne i warunki sytuacyjne są „silniejsze od niej”.

2. Ja jako jednolita całość

Ten rodzaj CAŁOŚCI powstaje poprzez włączanie w obręb CAŁOŚCI elementów podobnych, należących do tej samej
„rodziny” oraz wyłączanie, wykluczanie poza obręb CAŁOŚCI wszystkiego, co różne i odmienne (np. niezgodnie z
przyjętymi przez daną osobę poglądami, przekonaniami, wartościami) JA uzyskuje spójność i uporządkowanie dzięki
temu, że w jego skład wchodzą elementy jednorodne. Elementy obce, inne (np. odmienny sposób myślenia,
wartościowania) są zagrażające dla spójności JA i dlatego są wykluczane „zwalczane”. Struktura Ja jest w takim
przypadku sztywna i otoczona silnymi granicami. Ja nie dopuszcza zmian, nowości, inności. Silne i szczelne granice
strzegą spójności JA, za cenę sztywności i niepodatności na zmianę. Taka struktura JA jest czytelna dla innych, al.
Pokojowo współistnieć może jedynie podobnymi sobie (tymi które zawierają podobne elementy). Bliskość z JA
zbudowanym z innych, niepodobnych składników jest zagrażająca i najczęściej niemożliwa. Relacje z innymi,
niepodobnymi przebierają postać sporów, wrogości, sprzeciwu, prób zdominowania i osiągnięcia przewagi. Osoby o
takiej strukturze JA mogą mieć przekonanie, że „wiedzą jak to jest” , „wiedzą jak to powinno być” , „ wiedzą , co się
wydarzy’, większość spraw jest dla nich „oczywista i jednoznaczna”

3. Ja jako zróżnicowana całość
CAŁOŚĆ tego rodzaju składa się z elementów niejednorodnych, często bardzo odmiennych, które pozornie :nie
powinny” być ze sobą związane. W tym przypadku mogą jednak należeć do jednolitej całości, dzięki dobremu
uporządkowaniu i hierarchii w jej obrębie. Poszczególne składniki należące do takiej CAŁOŚCI odnajdują w niej
swoje właściwe i konkretne miejsce (np. ogólna życzliwość wobec innych, nie kłóci się z uszczypliwością w
pewnych sytuacjach). Dzięki dobrej wewnętrznej organizacji składników granice całości pozostają względnie
„przepuszczalne”. Taka CAŁOŚĆ wykazuje dużą tolerancję na nowość i odmienność. Elementy nowe, jeśli odnajdą
swoje miejsce w dotychczasowej strukturze i hierarchii JA, mogą być sukcesywnie w obręb JA włączane. Taka
struktura JA jest ważna, czytelna dla innych. Umożliwia zachowanie względnej niezależności od wpływów
otoczenia (z powodu silnej wewnętrznej organizacji składników), a jednocześnie daje szansę utrzymania bliskości
z innymi „niepodobnymi” (w związku z różnością składników JA, mogących stanowić płaszczyznę porozumienia i
wzajemnego zrozumienia). Taka struktura JA znajduje odzwierciedlenie w postawie „moje stanowisko jest takie a
takie, co ty o tym sądzisz?” lub „myślę, że najlepiej byłoby zrobić, tak, ale ciekaw jestem czy masz jakiś inny
pomysł?”