Z

HISTORII

OCHRONY

GRANIC

119

Piotr KOZŁOWSKI

Bieszczadzki Oddział Straży Granicznej – Przemyśl

STRAŻ GRANICZNA II RP

W ZASOBACH LWOWSKICH ARCHIWÓW I BIBLIOTEK

Przystępując do zbierania materiałów, na podstawie których sta-

rałem się odtworzyć historię Małopolskiego Inspektoratu Okręgowego
Stra

ży Granicznej stanąłem przed bardzo trudnym zadaniem. Otóż

po

kwerendzie krajowych zasobów archiwalnych okazało się, że na tere-

nie Polski nie zachowała się wystarczająca ilość materiałów źródłowych,
na podstawie których można byłoby się pokusić o odtworzenie działalno-
ści przemyskiego inspektoratu.

Dlatego też swoje poszukiwania skierowałem do archiwów zna j-

dujących się na terenie Ukrainy a w szczególności we Lwowie – miasta
na terenie którego znajdowała się siedziba komendy Wschodnio Mało-
polskieg

o Inspektoratu Okręgowego SG. Warto w tym miejscu podkre-

ślić, że Lwów odgrywa znaczące miejsce w polskiej historii, a zgroma-
dzone przez wieki zasoby archiwalne na terenie miasta stanowią wprost
bez

cenną wartość dla historyków zajmujących się historią Polski.

Dziś na terenie miasta Lwowa znajdują się dwa istotne dla histo-

rii Polski archiwa,

tj.: Obwodowe Archiwum oraz Centralne Państwowe

Archiwum Historyczne. Archiwa te znajdują się w centrum miasta i mo ż-
na do nich łatwo dojechać z głównego dworca kolejowego tramwajem
linii nr 1, 9 oraz 9A, którego pętla końcowa znajduje się bezpośrednio
pod archiwum historycznym. Warto podkreślić, iż niezwykle ważnym atu-
tem dla naukowców jest fakt, iż miasto Lwów jest położone blisko granicy
z Polską, a istniejąca sieć komunikacji zarówno samochodowa jak i kole-
jowa zapewnia w miarę znośne warunki podróżowania.

W chwili obecnej Archiwum Obwodowe jest niedostępne dla

szerokiej rzeszy historyków z uwagi na fakt prowadzonej już od 2 lat i n-

wentaryzacji znajdujących się tam zasobów. Przedłużająca się kontrola
akt i brak bliskiej perspektywy

zakończenia tych prac stanowi bardzo

duży problem dla osób zajmujących się działalnością naukową ponieważ
brak dostępu do zgromadzonych tam materiałów dotyczących między
innymi instytucji i agend woj. lwow

skiego oraz Galicji uniemożliwia

im wręcz prowadzenie działalności naukowej.

Z

HISTORII

OCHRONY

GRANIC

120

Kolejnym miejscem,

które warto jest odwiedzić jest Centralne

Państwowe Archiwum Historyczne we Lwowie

1

mające siedzibę w daw-

nych budynkach klasztoru Bernardynów przy ulicy Sobornej 9.

Dokonując kwerendy zgromadzonych tam zbiorów archiwalnych

odnalazłem zapomniane przez wszystkich materiały źródłowe dotyczące
historii pol

skich formacji granicznych znajdujące się w tym archiwum

od 1951 r.

Archiwum Historyczn

e w Lwowie (fot. P. Kozłowski)

Przechowywane materiały dot. systemu ochrony granicy pań-

stwowej oraz organizacji SG w okresie międzywojennym są doskonale
zachowane i stanowią świadectwo o istnieniu Straży Granicznej na połu-
dniowej rubie

ży państwa.

1

Centralne Państwowe Archiwum Historyczne we Lwowie zajmuje szczególne miejsce w archiwisty-

ce zarówno Ukrainy jak i Polski. Archiwum powstało w listopadzie 1939 r. tuż po zajęciu miasta
przez władze sowieckie na bazie istniejącego do września 1939 r. Archiwum Akt Dawnych.
W zasobach archiwalnych znajdują się dokumenty różnych instytucji państwowych i społecznych
przed

siębiorstw, a także osób prywatnych związanych z miastem Lwów i regionem południowo

wschod

nim. Początki archiwum miasta sięgają czasów XII w z tego okresu zachowały się bowiem

pierwsze przechowane do dnia dzisiejszego dokumenty.

Podaję za: P. Kozłowski, Polonica do hi-

storii formacji granicznych II

RP w zasobach Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego

we Lwowie, Korpus Ochrony Pogranicza materiały z konferencji naukowej w 80 – rocznicę powsta-
nia Korpusu Ochrony Pogranicza

, Kętrzyn 2005, s. 305.

Z

HISTORII

OCHRONY

GRANIC

121

Wśród zachowanych dokumentów znajdują się:

1.

rozkazy operacyjne jednostek granicznych wchodzących
w skład Małopolskiego Inspektoratu Okręgowego z lat 1929
– 1935;

2.

rozkazy operacyjne jednostek granicznych wchodzących
w skład Wschodnio Małopolskiego Inspektoratu Okręgowego
z lat 1935

– 1939;

3.

rozkazy dzienne Inspektoratów Okręgowych (Mazowieckie-
go, Pomorskiego, Wielkopolskiego i Śląskiego) wchodzą-
cych w skład Straży Granicznej 1928 – 1939;

4. sprawy karno

– skarbowe i wywiadowcze dotyczące wykry-

cia i likwidacji p

rzez funkcjonariuszy SG przestępstw karno

– skarbowych;

5.

materiały dotyczące rozpoznania wywiadowczego środowisk
i organizacji mniejszości narodowych działających na terenie
pogranicza ówczesnych województw krakowskiego, lwow-
skiego i s

tanisławowskiego oraz rozpoznania prowadzonego

po stronie państw sąsiednich;

6.

akta personalne funkcjonariuszy Straży Celnej oraz Straży
Granicznej z lat 1922

– 1939;

7.

materiały dotyczące działalności Stowarzyszenia Bursa dla
dzieci oficerów i szeregowych w Straży Granicznej działają-
cej na przestrzeni lat 1933

– 1939.

Zgromadzone materiały zostały skatalogowane w opisie

nr 204/1 jawnym oraz 204/2 tajnym i zawierają około 5200 pozycji

2

w tym

samych akt personalnych funkcjonariuszy Straży Celnej i Straży Gra-
nicznej w li

czbie 1725 sztuk. Dokumenty te zostały ułożone chronolo-

gicznie wg lat 1922

– 1939.

Przez szereg lat dokumenty te były niedostępne dla historyków

ponieważ posiadały klauzulę spec fondu dostępne za specjalną zgodą
ówczesnych władz bezpieczeństwa. Dopiero powstanie niepodległego
państwa ukraińskiego przyczyniło się do tego, że z dokumentacji usunię-
to klauzulę i udostępniono ją dla wszystkich zainteresowanych. Jednak
lata „tajności” i braku dostępu do nich przyczyniły się do tego, że są one
całkowicie nieznane dla polskich historyków. Warto w tym miejscu za-

2

Dla porównania zespół akt Małopolskiego Inspektoratu Straży Granicznej znajdujący się w zaso-

bach Archi

wum Straży Granicznej w Szczecinie liczy ok. 400 pozycji – wg danych w posiadaniu

autora.

Z

HISTORII

OCHRONY

GRANIC

122

znaczyć, iż prowadząc kwerendę tych materiałów w latach 2002 – 2005
byłem pierwszym historykiem z Polski który zapoznawał się z ich zawar-
tością.

Lwów to także przebogate zbiory biblioteczne, które znajdują się

w Naukowej Bibliotece im. Stefanyka

3

, w której czytelnicy znaleźć mogą

między innymi czasopisma z okresu Straży Celnej i Straży Granicznej
„Czaty” oraz wydawnictwa okolicznościowe wydawane przez Komendę
Straży Granicznej np. kalendarze.

Główne wejście do Biblioteki Naukowej im. Stefanyka

we Lwowie (fot. P. Ko

złowski)

3

Naukowa Biblioteka im. Stefanyka we Lwowie (

Львівська Наукова Бібліотека ім. В. Стефаника)

znajduje się obecnie w dawnym gmachu Zakładu Naukowego im Ossolińskich przy ulicy Stefany-
ka 2. Biblioteka została utworzona przez władze radzieckie w 1940 r. na bazie 84 bibliotek miasta
Lwo

wa oraz Zachodniej Ukrainy, wśród których znajdują się między innymi: Naukowa Biblioteka

im. Ossolińskich, biblioteka Towarzystwa Naukowego im. T. Szewczenki, biblioteka „Narodowego
Domu”, liczne księgozbiory tow. Proświty oraz skonfiskowane w latach radzieckiej okupacji biblio-
teki organizacji społecznych i towarzystw działających na terenie woj. lwowskiego a także zbiory
osób prywatnych. Obecnie księgozbiór biblioteki liczy ponad 7 mln woluminów w tym starodruki
oraz rękopisy. Biblioteka posiada największą w świecie kolekcję periodyków ukraińskiej i zagr a-
nicznej prasy z XIX i pierwszej

połowy XX wieku Biblioteka stanowi obecnie na terenie Zachodniej

Ukrainy potężne centrum informacyjne i naukowo - badawcze w skład którego wchodzi 10 działów
tematycznych oraz 11 pracowni naukowych. www.library.lviv.ua

Z

HISTORII

OCHRONY

GRANIC

123

Wsród zachowanych do dnia dzisiejszego czasopism znajdują

się numery z okresu Straży Celnej :

– 1925 nr 1- 42,

– 1926 nr 1 – 32, 34,

– 1927 nr 1 – 24,

– 1928 nr 1 – 10,

oraz Straży Granicznej:

– 1928 nr 10 – 24,

– 1929 nr 1 – 17, 23 – 25 , 31 – 22,
– 1930 nr 3 – 17,

– 1931 nr 16 – 30,

– 1932 nr 1 – 24,

– 1933 nr 1 – 24,

– 1934 nr 1 – 20,

– 1935 nr 2 – 22.
Zgromadzone w tej instytucji naukowej czasopisma są niezwy-

kle cenne dla historyków zajmujących się dziejami polskich formacji gra-
nicznych i stanowić mogą uzupełnienie materiałów źródłowych znajdują-
cych się w archiwum historycznym.

Jak co roku podczas wakacji w lipcu i sierpniu biblioteka jest

nie

dostępna dla czytelników.

Kończąc warto podkreślić, że dzięki szczęśliwemu zbiegowi

oko

liczności, miasto Lwów w czasie II wojny światowej nie zostało znisz-

czone, a okupanci obeszli się ze zgromadzonymi w tym mieście unika l-
nymi zbiorami dość łagodnie, dlatego też tak olbrzymia ich ilość prze-
trwa

ła do dzisiejszych czasów.

Kozłowski Piotr; Straż Graniczna II RP w zasobach lwowskich archiwów i bibliotek,

Biuletyn Centr

alnego Ośrodka Szkolenia nr 1/08, Koszalin 2008,

s. 119

– 123.