A

GNIESZKA

D

ZIKIEWICZ

Wpływ łaciny
na szyk zaimka sie˛
w psałterzach staropolskich
i staroczeskich

Strona zwrotna czasownika składa sie˛ obecnie i składała sie˛ w staropolszczyz´nie
i staroczeszczyz´nie z dwu elementów: czasownika (lub innej cze˛s´ci mowy pochodzenia
odczasownikowego) i zaimka zwrotnego sie˛, który jest enklityka˛. Jako wyraz nie posiada-
ja˛cy własnego akcentu nie moz˙e on zajmowac´ wszystkich pozycji w zdaniu, a mianowicie
nie wolno go umies´cic´ na pocza˛tku wypowiedzenia, nie powinien takz˙e byc´ jego elemen-
tem wygłosowym, poniewaz˙ „jest elementem semantycznie niesamodzielnym, gdy tym-
czasem pozycja kon´cowa jest logicznie akcentowana i niejako przeznaczona dla wyrazów
o szczególnej wadze znaczeniowej”

1

.

W tradycji je˛zyka polskiego zaimek sie˛ zajmował pozycje˛ postinicjalna˛. Za takim

połoz˙eniem opowiadali sie˛ je˛zykoznawcy jeszcze w XX wieku. Oto kilka przykładowych
wypowiedzi na temat szyku omawianego zaimka w zdaniu:

Kazimierz Nitsch: „zaimek zwrotny sie˛ stoi prawie zawsze po pierwszym słowie zdania,

bez wzgle˛du na to, czy jest ono czasownikiem, imieniem, czy tez˙ partykuła˛”

2

.

Józef Rossowski: „zaimek sie˛ i cza˛stki -(e)m, -(e)s´, -(e)s´my, -(e)s´cie zajmuja˛ zwykle

drugie miejsce w zdaniu”

3

. (za pierwsze miejsce w zdaniu uwaz˙ał on nie tylko wyraz

pojedynczy, ale i stoja˛ce przy nim okres´lenia).

Roman Zawilin´ski: „zaimek sie˛ wyprzedza forme˛ czasownika zawsze przy kon´cu

zdania, a cze˛sto i w s´rodku”

4

.

Moz˙na by przytoczyc´ jeszcze wiele innych wypowiedzi, opowiadaja˛cych sie˛ za post-

inicjalnym ułoz˙eniem zaimka zwrotnego. Poprzestan´my jednak na tych trzech.

Podobna˛ swoboda˛ szyku charakteryzował sie˛ i charakteryzuje sie˛ nadal omawiany

zaimek w je˛zyku czeskim. František Bartoš w ksia˛z˙ce pt. Skladba jazyka cˇeského

5

, wyda-

nej w 1895 r., opisuja˛c konstrukcje z „námieˇstkami zvratny´mi”, podaje naste˛puja˛ce przy-
kłady:

„Kdo se s tim bude prˇesivati?

15

Nemohu se nadiviti, procˇ se zalarˇuji.
Co se s tim prˇenášiš”

6

.

Natomiast Jirˇi Damborsky´ w „Podstawach gramatyki je˛zyka czeskiego” pisał tak:
„Podobnie jak w je˛zyku polskim, jednozgłoskowe formy zaimkowe (tzw. krótkie): me,

mi, té, ti, se, si, mu, ho nie sa˛ akcentowane. To samo dotyczy partykuł jsem, jsi..., bych,
bys... w formach czasownikowych oraz spójnika však. Takie nieakcentowane wyrazy
nazywaja˛ sie˛ enklityki. Nie moga˛ one nigdy stac´ na pocza˛tku zdania. Zajmuja˛ z reguły
bezpos´rednio miejsce po pierwszym wyrazie akcentowanym”

7

.

Widac´ zatem, z˙e zaimek sie˛ da˛z˙y do zaje˛cia pozycji postinicjalnej. Moz˙na to zaobser-

wowac´ równiez˙ w wie˛kszos´ci tekstów staroczeskich, zarówno w pisanych proza˛, jak
i wierszem. Umiejscowienia postinicjalne stanowia˛ w tych tekstach około 90% wszystkich
wysta˛pien´ zaimka sie˛ w poła˛czeniu z formami werbalnymi. Wymaga to jednak dokładniej-
szej analizy. Dla przykładu przytaczam poniz˙ej kilka zdan´ z utworów wierszowanych
i prozatorskich:

Jáz teˇch knih dávno hledaju
a vešdy toho žádaju,
by seˇ v to neˇkto múdry´ uvázal,
ušeˇ cˇeské skutky u jedno svázal
(Dalimiova Kronika, [w:] Vybor z cˇeské literatury, s. 153)
To seˇ vše bez diva deˇje:
ktož kak umie, ten tak peˇje.
(Alexandreida, [w:] Vybor z cˇeské literatury, s. 115)
Kneˇz cˇesky´ na Uhry seˇ vráti,
jeˇ seˇ s nimi bojovati.
(O Prˇemyslu Otakaru II, [w:] Vy´bor z cˇeské literatury, s. 176)
Racˇte poslúchati, co vám zpievati,
cot’ seˇ stalo dávno v mešteˇ v Meˇlniku.
(Piesen od Pana Stemberka, [w:] Vybor z cˇeské literatury, s. 416)
A když seˇ rytierˇstvo na ty jeleny oddachu, ten krasny jelen v jinú seˇ stranu u veˇcˇši les

obrátil.

(Život svatého Eustachie, [w:] Vy´bor z cˇeské literatury, s. 524)
[...] domuov seˇ od nˇeho vracováchu.
(Život Prokopu˚v, [w:] Vybor z cˇeské literatury, s. 531)
Podobnie jest w tekstach staropolskich. Na przykład w Kazaniach gniez´nien´skich po-

zycje postinicjalne analizowanego zaimka stanowia˛ około 85%:

[...] i

⌠

bichom

⌠

o fna

⌠

ich grzechech oczuczyly.

(Kaz. 4: O s´w. Marii Magdalenie)
[...] ten czy

⌠

o ge

⌠

t (on) dzy

⌠

a vczynil (bar

⌠

o) ni

⌠

ky [...]

(Kaz. 2: Na Boz˙e Narodzenie)

Niewiele róz˙ni sie˛ rozkład pozycji w Kazaniach s´wie˛tokrzyskich, np:

⌠

edocy

⌠

o giz

⌠

o kdobremu oblenaio.

(Kaz. II: Na dzien´ s´w. Katarzyny)
W celu ustalenia, jak daleko sie˛gna˛ł proces stabilizacji zaimka sie˛ w pozycji poczasow-

nikowej, przebadałam dwa psałterze polskie: Psałterz florian´ski z przełomu XIV i XV
w. (prace˛ nad psałterzem ukon´czono prawdopodobnie w 1405 r.) i Psałterz puławski

16

z kon´ca XV w. oraz dwa psałterze czeskie: Žaltárˇ podeˇbradsky´ z 1396 r. i Žaltárˇ
klementinsky´ z kon´ca XIV w.

Interesuja˛ mnie wyła˛cznie formy osobowe czasownika oraz bezokoliczniki, gdyz˙

w wypadku imiesłowów pozycja poczasownikowa jest wyła˛czna. Oto kilka przykładów:

Strzeze w

⌠⌠

ech mylugyczych

⌠

ye, a w

⌠⌠

ietky hrzye

⌠⌠

ne roztraty.

(Ppod. Ps. CXLIV,20)
Bo ies ty pobil w

⌠

zi

⌠

tky przeciwaiocze

⌠

e mene przezwini [...]

(Pfl. Ps. III,7)
Wglo

⌠

e we

⌠

ela ywzpowedzi zwok cochaiocego

⌠

e.

(Pfl. Ps. XLI,5)
Gensze przebywacz kaze przezdzyatkyny wdomu maczyerz synow raduyoczo szye.
(Ppuł. Ps. CXII, 2)
Karmyo dal yest boyoczym szye yego.
(Ppuł. Ps. CX, 4)
Nie zajmuje˛ sie˛ równiez˙ zdaniami, w których czasownik w stronie zwrotnej zajmuje

ba˛dz´ pierwsza˛ pozycje˛ w zdaniu:

Sgrzalo

⌠

e

⌠

ercze moie wemne.

(Pfl. Ps. XXXVIII, 4)
Smyluy sze nademno.
(Ppuł. Ps. IV, 2)
Slytuy

⌠

e nade mnu.

(Ppod. Ps. IV, 2)
Stidte

⌠

ie i smutie

⌠

ie richle w

⌠

ieczkni nepr

⌠

ietele mogi.

(Pkl. Ps. VI, 11)

– ba˛dz´ stoi przed nim wyraz nieakcentowany:

Sluzte ho

⌠

podynu u bažny: a raduite

⌠

ie gemu

⌠

tre

⌠

e

⌠

enym.

(Pkl. Ps. II, 11)
I zchlubye

⌠

e w tobye w

⌠⌠

yczkny.

(Ppod. Ps. V, 12)
[...] ale my w

⌠

tali ie

⌠

mi ywzclonili

⌠

mi

⌠

e.

(Pfl. Ps. XIX, 9)
I pokazaly szye studnye wody [...]
(Ppuł. Ps. XVII, 17)
W obu omawianych wyz˙ej klasach ułoz˙en´ czasownika zwrotnego, przerzucenie zaimka

sie˛ przed niego jest niemoz˙liwe, co wynika z enklitycznego charakteru omawianej cze˛s´ci
mowy. Zdania tego typu stanowia˛ w Psałterzu podiebradzkim 53,58% wszystkich wypo-
wiedzen´, w których wyste˛puje zaimek sie˛, w Psałterzu klementyn´skim – 56,29%, w Psał-
terzu florian´skim – 62,29%, w Psałterzu puławskim – 55,16%. Procent wysta˛pien´ danych
pozycji liczyłam w stosunku do wszystkich wysta˛pien´ omawianego zaimka w wyszcze-
gólnionych przeze mnie klasach, poniewaz˙ uznałam to za najbardziej obiektywne.

Pragne˛ w skrócie pokazac´, jak rozkładaja˛ sie˛ statystycznie róz˙ne ułoz˙enia badanego

zaimka. W tym celu wydzieliłam dwie klasy zdan´ ze wzgle˛du na umiejscowienie w nich
czasownika zwrotnego:

I klasa – wypowiedzenia, w których ów czasownik znajduje sie˛ w ich s´rodkowej partii,

np.:

17

Alye ya wprawdzye ukaze szye tobye.
(Ppuł. Ps. XVI, 17)
II klasa – wypowiedzenia, w których czasownik zwrotny znajduje sie˛ w wygłosie, np.:
[...] a modlitwa moia wlono obroci

⌠

e.

(Pfl. Ps. XXXIV, 16)
Podział ten umotywowany jest nierównymi moz˙liwos´ciami rozkładów róz˙nych pozycji

zaimka sie˛. Otóz˙ mniej prawdopodobne wydaje sie˛ wysta˛pienie tego zaimka po czasow-
niku w II klasie zdan´, co wynika z enklitycznego charakteru omawianej cze˛s´ci mowy.

Rozpatrzmy najpierw pierwsza˛ klase˛ wypowiedzen´, a w niej kilka grup:
1. W wypadku niezłoz˙onej formy czasownika liczba pozycji poczasownikowych sta-

nowi w:

Psałterzu klementyn´skim – 46,75%,
Psałterzu podiebradzkim – 52,6%,
Psałterzu florian´skim – 27,52%,
Psałterzu puławskim – 27,21%,
2. W wypadku czasu przeszłego złoz˙onego w Psałterzu klementyn´skim sa˛ to zawsze

pozycje mie˛dzy obu członami. W Psałterzu podiebradzkim ułoz˙enia mie˛dzyczłonowe
stanowia˛ 3,47% (37,5% w stosunku do ilos´ci zdan´ z czasem przeszłym złoz˙onym w stronie
zwrotnej), natomiast wysta˛pienia poczłonowe 5,78% (i odpowiednio – 62,5%). Przewaz˙aja˛
wie˛c umiejscowienia po obu członach. Pozycji przedczłonowych brak.

W Psałterzu florian´skim pozycje mie˛dzyczłonowe stanowia˛ 19,46% (55,77%), poczło-

nowe – 14,09% (40,38%), umiejscowienia przedczłonowe spotykane sa˛ sporadycznie.
W Psałterzu puławskim pozycje mie˛dzyczłonowe stanowia˛ 8,84% (46,49%), pozycje
poczłonowe – 10,20% (53,57%); pozycji przedczłonowych brak.

3. W wypadku czasu przyszłego natomiast prawie zupełnie nie wyste˛puja˛ pozycje

poczłonowe. Jedynie w Psałterzu puławskim spotykamy je w ilos´ci szcza˛tkowej (około
2%). Przewaz˙aja˛ wypowiedzenia z ułoz˙eniem zaimka mie˛dzy członami, stanowia˛c około
70% wszystkich zdan´ z formami zwrotnymi czasu przyszłego.

4. Zdania z zaimkiem sie˛ zajmuja˛cym pozycje˛ postinicjalna˛ stanowia˛ w:
Psałterzu klementyn´skim – 27,27% (97,67% w stosunku do wysta˛pien´ zaimka zwrot-

nego w przedczasownikowej partii zdania),

Psałterzu podiebradzkim – 28,29% (98,4%),
Psałterzu florian´skim – 20,13% (93,75%),
Psałterzu puławskim – 22,45% (91,67%).
Podobne grupy moz˙na wyszczególnic´ równiez˙ w klasie drugiej. I tak:
1. Pozycje po czasownikowych formach niezłoz˙onych stanowia˛ w:
Psałterzu klementyn´skim – 51,72%,
Psałterzu podiebradzkim – 31,13%,
Psałterzu florian´skim – 18,49%,
Psałterzu puławskim – 24,76%.
2. W wypadku czasu przeszłego złoz˙onego w Psałterzu klementyn´skim zaimek sie˛

zajmuje jedynie pozycje mie˛dzy członami. W Psałterzu podiebradzkim przewaz˙aja˛ ułoz˙e-
nia po obu członach, stanowia˛c 5,78% (62,5% w stosunku do ilos´ci zdan´ z czasem
przeszłym złoz˙onym w stronie zwrotnej). Nie wyste˛puja˛ w ogóle pozycje przedczłonowe.
W Psałterzu florian´skim liczba pozycji po- i mie˛dzyczłonowych wyrównuje sie˛, stanowia˛c
kilkanas´cie procent. Spotykamy tu równiez˙ niewielka˛ ilos´c´, równa˛ 1,34% (3,85%), ułoz˙en´

18

zaimka przed członami. W Psałterzu puławskim obserwujemy sytuacje˛ bardzo podobna˛
do sytuacji w Psałterzu florian´skim.

3. Jez˙eli zas´ chodzi o czas przyszły, to pozycje poczłonowe spotykamy jedynie w Psał-

terzu puławskim, gdzie stanowia˛ one 2,86% (12,5% w stosunku do wszystkich wysta˛pien´
czasownika w czasie przyszłym w stronie zwrotnej). Pozycje te maja˛ wielka˛ przewage˛
liczebna˛ nad połoz˙eniami przedczłonowymi w Psałterzu florian´skim, w Psałterzu klemen-
tyn´skim i w Psałterzu podiebradzkim.

4. Zdania z zaimkiem sie˛ wyste˛puja˛cym na pozycji postinicjalnej stanowia˛ w:
Psałterzu klementyn´skim – 26,45% (88,46% w stosunku do wysta˛pien´ zaimka sie˛ w

przedczasownikowej partii zdania),

Psałterzu podiebradzkim – 59,43% (100%),
Psałterzu florian´skim – 17,65% (95,45%),
Psałterzu puławskim – 25,71% (96,43%).
Jak widac´ z powyz˙szych zestawien´, dla przedczasownikowego szyku sie˛ charaktery-

styczne sa˛ pozycje postinicjalne. W wypadku zajmowania przez czasownik miejsca w wy-
głosie zwie˛ksza sie˛ nieco ilos´c´ tych pozycji, przy czym pozycje poczasownikowe stanowia˛
mimo to zadziwiaja˛co duz˙y procent wysta˛pien´.

Jaka moz˙e byc´ przyczyna istnienia tak znacznej liczby ułoz˙en´ postwerbalnych w bada-

nych psałterzach (w stosunku do innych tekstów epoki staropolskiej)? Stanisław Rospond
tłumaczył ten fakt w wypadku psałterzy polskich wpływem „wzorca staroczeskiego, który
nas´ladował chyba wzór staro-cerkiewno-słowian´ski ”

8

. Jest to jednak bardzo mało prawdo-

podobne, aby w XIV wieku oddziaływał jeszcze na czeski system gramatyczny wzorzec
staro-cerkiewno-słowian´ski, choc´ trudno orzec z cała˛ pewnos´cia˛, czy tradycja ta nie miała
wpływu na tłumaczenia psałterzy.

Uwaz˙am, z˙e stosunkowo daleko posunie˛te unieruchomienie szyku zaimka zwrotnego

w psałterzach jest raczej wynikiem oddziaływania wzorów łacin´skich. Jak wiadomo,
w s´redniowieczu tłumaczono Biblie˛ i jej fragmenty bardzo dokładnie, słowo po słowie, zaste˛-
puja˛c wyraz łacin´ski wyrazem z ojczystego je˛zyka. Poniewaz˙ w znaczeniu wie˛kszos´ci łacin´-
skich czasowników zawarte jest znaczenie strony zwrotnej (choc´ zaimek zwrotny se tez˙
istnieje), wie˛c przekładaja˛c dany wyraz, stawiano zaimek sie˛ bezpos´rednio po czasowniku,
natomiast w wypadku form złoz˙onych albo mie˛dzy nimi, albo po nich, albo zaraz przed nimi
(wypadki oddzielenia zaimka od złoz˙onej formy czasownikowej sa˛ sporadyczne). Poniz˙ej
podaje˛ przykłady zdan´ z psałterzy staropolskich i staroczeskich wraz z ich łacin´skimi odpowied-
nikami, uwzgle˛dniaja˛c dokonany przeze mnie wczes´niej podział na poszczególne klasy i grupy.

1. Formy proste czasownika z poczasownikowym szykiem zaimka sie˛:
Ale ia wprawdze poka

⌠

o

⌠

e wobezrzenu twoiem.

(Pfl. Ps. XVI, 17)
Łac.: Ego autem in justitia apparebo conspectui tuo.
[...] kdazto rozhnyewa

⌠

ie hospodyn.

(Pkl. Ps. II, 12)
Łac.: [...] ne quando irascatur Dominus.
Kto protywy

⌠

ye tobe?

(Ppod. Ps. LXXV, 8)
Łac.: [...] et quis resistet tibi?
Przeto wyeszyelilo szye szyerce moye.
(Ppuł. Ps. XV, 9)

19

Łac.: Propter hoc laetatum est cor meum.
Konstrukcja laetatum est jest strona˛ bierna˛ czasownika. W polskich psałterzach bardzo

cze˛sto wyraz˙ano ja˛ przez strone˛ zwrotna˛. Mogło to równiez˙ miec´ wpływ na stabilizacje˛
szyku zaimka sie˛, poniewaz˙ staraja˛c sie˛ o dokładnos´c´ tłumaczenia wpisywano w miejsce
konstrukcji czasownik + formy słowa posiłkowego konstrukcje˛ czasownik + sie˛.

Podaje˛ teraz kilka przykładów z czasownikiem zwrotnym, zajmuja˛cym ostatnia˛ pozy-

cje˛ w wypowiedzeniu:

[...] a modlitwa moia wlono moie obroci

⌠

e.

(Pfl. Ps. XXXIV, 16)
Łac.: [...] et oratio mea in sinu meo convertetur.
A przeczywo mnye wyeszyelyly szye; zgromadzeny so namye byczowye [...]
Łac.: Et adwersum me laetati sunt.
W tym zdaniu znowu mamy do czynienia z tłumaczeniem strony biernej przez strone˛

zwrotna˛.

K tobie, ho

⌠

podyne, wolati budu: a k bohu memu wzmodliu

⌠

ie.

(Pkl. Ps. XXIX, 9)
Łac.: Ad de domine clamabo: et ad Deum memu deprecabor.
Zbod

⌠

trachem twym ma

⌠

o me, od

⌠

udow wedye twich baach

⌠

ye.

(Ppod. Ps. CXVIII, 120)
Łac.: Confige timore tuo carnes meas: a judicis enim tui timui.
2. Formy złoz˙one czasownika, który zajmuje pozycje˛ w s´rodkowym odcinku zdania:
[...] aot

⌠

low twogych

⌠

tra

⌠

zylo

⌠

e ge

⌠

t

⌠

ercze moge.

(Pfl. Ps. CXVIII, 161)
Łac.: [...] et a verbis tuis formidavit cor meum.
[...] Bo wednye y wnoczy uczyozyla szye yest reka twa nademna.
(Ppuł. Ps. XXXI, 4)
Łac.: Quoniam die, ac nocte gravata est super me manus tua.
Ponowne tłumaczenie strony biernej przez strone˛ zwrotna˛.
Nebo

⌠

liubilo

⌠

ie bilo

⌠

lucham twim kamenye gegie.

(Pkl. Ps. CI, 15)
Łac.: Quoniam placuerunt serwis tuis lapides eius.
Knyezata lyd

⌠

ka

⌠

ebrala

⌠

u

⌠

ye

⌠

bohem abrahamowym.

(Ppod. Ps. XLVI, 10)
Łac.: Principes populorum congregati sunt cum Deo Abraham.
Ponowne przykłady z zasta˛pieniem konstrukcji biernej przez zwrotna˛.
[...] tak w

⌠

wato

⌠

toi zgiewil

⌠

em

⌠

ie tobie.

(Pkl. Ps. LXII, 3)
Łac.: Sic in sancto apparui tibi.
Pragne˛ teraz przytoczyc´ kilka przykładów z czasownikiem zwrotnym w wygłosowej

cze˛s´ci zdania:

[...] ywzety du

⌠⌠

y mu radyly

⌠

u

⌠

ye.

(Ppod. Ps. XXX, 14)
Łac.: [...] accipere animam meam consiliati sunt.
(tłumaczenie strony biernej przez zwrotna˛)
Odowocza

⌠

eita wina yoleia

⌠

wego rozplodzili

⌠

o

⌠

e.

(Pfl. Ps. IV, 8)

20

Łac.: A fructu frumenti vini et olei sui multiplicati sunt.
(tłumaczenie strony biernej przez zwrotna˛)
[...] wiedno po

⌠

polu nev

⌠

ziteczny

⌠

o

⌠

e vczinili.

(Pfl. Ps. XIII, 4)
Łac.: [...] simulinutiles facti sunt.
(tłumaczenie strony biernej przez zwrotna˛)
[...] alye ya modlyl yesm szye.
(Ppuł. Ps. CVIII, 3)
Łac.: [...] ego autem orabam.
Powyz˙sze przykłady pokazuja˛, iz˙ spotykamy zarówno pozycje po-, jak i mie˛dzyczło-

nowe. Konstrukcjami złoz˙onymi sa˛ równiez˙ formy czasu przyszłego czasownika. Zajmij-
my sie˛ najpierw wypowiedzeniami, w których czasownik znajduje sie˛ w s´rodkowej partii
zdania:

Mo

⌠

za krwawego yzglobliwego

⌠

zadacz

⌠

e bodze go

⌠

podzin.

(Pfl. Ps. V, 7)
Łac.: Virum sanguinum et dolosum abominabitur Dominus.
[...] a pan poruhatit

⌠

ie bude gym.

(Pkl. Ps. II, 4)
Łac.: [...] et Dominus subsannabit eos.
Aza nawyeky gnyewacz szye bedzesz nam?
(Ppuł. Ps. LXXXIV, 5)
Łac.: Numquid in aeternum irasceris nobis?
Czily hnyewaty

⌠

e bude przie

⌠

e w

⌠⌠

ye dny?

(Ppod. Ps. VII, 12)
Łac.: Numquid irascitur per singulos dies?
Poniz˙sze przykłady obrazuja˛ wysta˛pienia form zwrotnych czasu przyszłego czasowni-

ka w wygłosie zdania:

[...] Przeto nebodzemy

⌠

e bacz.

(Pfl. Ps. XLV, 2)
Łac.: Propterea non timebimus.
[...] na wyeky radowacz szye bedo y przebywacz bedzesz w nych.
(Ppuł. Ps. V, 13)
Łac.: [...] in aeternum exultabunt et habitabis in eis.
A pto nebudeme

⌠

ie bati, kdis zamuti

⌠

ie ziemie.

(Pkl. Ps. XLV, 3)
Łac.: Propterea non timebimus dum turbabitur terra.
Bezpos´redni wpływ łaciny na szyk zaimka sie˛ w psałterzach staroczeskich jest niewa˛t-

pliwy. Natomiast w wypadku psałterzy staropolskich mógł on byc´ bezpos´redni, gdyby
przyje˛ło sie˛ teorie˛ mówia˛ca˛, z˙e wzorem dla Psałterza florian´skiego był przekład polski,
a nie staroczeski. Moz˙liwe jest równiez˙, iz˙ tak daleko posunie˛te unieruchomienie szyku
zaimka zwrotnego w tekstach polskich nasta˛piło za pos´rednictwem czeskim. Opieraja˛c sie˛
na teorii Kyasa, który stwierdził, z˙e podstawa˛ tekstowa˛ dla tłumaczy Psałterza florian´skie-
go były dwa psałterze staroczeskie: Psałterz klementyn´ski i Psałterz wittemberski

9

, porów-

nałam szyk zaimka sie˛ w Psałterzu florian´skim i Psałterzu klementyn´skim. Oto jakie
otrzymałam wyniki:

1. W wypadku poczasownikowego szyku zaimka sie˛, zarówno, gdy czasownik znaj-

21

duje sie˛ w wygłosie, jak i w s´rodkowym odcinku zdania, az˙ 36,59% konstrukcji jest
identycznych lub bardzo podobnych, np.:

[...] bo

⌠

nadz rozgnewa

⌠

e go

⌠

podzin [...]

(Pfl. Ps. II, 12)
[...] kdazto rozhnyewa

⌠

ie ho

⌠

podyn [...]

(Pkl. Ps. II, 12)
Ale ia wprawdze poka

⌠

zo

⌠

e wobezrzenu twoiem.

(Pfl. Ps. XVI, 17)
Ale ya u pwdye zgiewiu

⌠

ie oblicziegiu twemu.

(Pkl. Ps. XVI, 17)
2. W wypadku czasownika zwrotnego w czasie przyszłym pokrywaja˛ sie˛ tylko kons-

trukcje z szykiem mie˛dzyczłonowym. Proporcje te nieco odbiegaja˛ od siebie w zalez˙nos´ci
od pozycji zajmowanej przez czasownik w zdaniu. Gdy czasownik znajduje sie˛ na pier-
wszym miejscu w wypowiedzeniu, w około 50% szyk zaimka zwrotnego pokrywa sie˛
w obu tekstach:

Nebodo

⌠

e bacz ti

⌠

ocza luda [...]

(Pfl. Ps. III, 6)
Nebaty

⌠

e budu tyui

⌠

iucie liuda [...]

(Pkl. Ps. III, 7)
Gdy znajduje sie˛ on w s´rodkowej cze˛s´ci wypowiedzenia, liczba ta wzrasta az˙ do

65,63%, np.:

Go

⌠

podynie wmoczy twoiey we

⌠

elicz

⌠

e bodze krol.

(Pfl. Ps. XX, 2)
Ho

⌠

podyne, u moci twey we

⌠

eliti

⌠

ie bude krol.

(Pkl. Ps. XX, 2)
Gdy czasownik wyste˛puje na ostatniej pozycji w zdaniu, ilos´c´ jednakowych konstrukcji

spada do 40%:

Przeto nebodzemy

⌠

e bacz.

(Pfl. Ps. XLV, 2)
A pto nebudeme

⌠

ie bati.

(Pkl. Ps. XLV, 3)
3. W wypadku strony zwrotnej czasu przeszłego złoz˙onego liczba identycznych kon-

strukcji z szykiem poczłonowym waha sie˛ od 23,81%, gdy czasownik znajduje sie˛ w s´rod-
ku zdania:

Za oczcze twoie narodzili

⌠

o

⌠

e tobie

⌠

inowe.

(Pfl. Ps. XLIV, 18)
Za wla

⌠

ti twe narodili

⌠

u

⌠

ie tobie

⌠

ynowe.

(Pkl. Ps. XLIV, 17)
– przez 39,68%, gdy umiejscowiony jest on na pierwszej pozycji w zdaniu:
Po

⌠

tarzal ie

⌠

m

⌠

e medzy w

⌠

emi neprziaczoli mogimi.

(Pfl. Ps. VI, 7)

⌠⌠

taral

⌠

em

⌠

ie mezi w

⌠

emi nepr

⌠

ateli mimy.

(Pkl. Ps. VI, 8)
az˙ do prawie 46%, gdy czasownik stoi w wygłosie zdania:
[...]

⌠

inowe czudzi prze

⌠

tarzeli

⌠

o

⌠

e.

(Pfl. Ps. XVII, 49)

22

[...] Sinowe giny

⌠

tarali

⌠

u

⌠

ie.

(Pkl. Ps. XVII, 49).
Natomiast liczba jednakowych konstrukcji z szykiem mie˛dzyczłonowym jest znacznie

mniejsza. Stanowi ona 10,34%, gdy czasownik znajduje sie˛ w s´rodkowym odcinku zdania:

[...] aot

⌠

low twogych

⌠

tra

⌠

zylo

⌠

e gre

⌠

t

⌠

ercze moge.

(Pfl. Ps. CXVIII, 161)
[...] a ot

⌠

low twich tr

⌠

a

⌠

lo

⌠

e ie

⌠

t

⌠

rdcie me.

(Pkl. Ps. CXVIII, 161),
18,75%, gdy otwiera on zdanie:
Ro

⌠

zmno

⌠

zila

⌠

o ge

⌠

t nademno lychota phy

⌠

znych.

(Pfl. Ps. CXVIIIe, 69)
Rozmnozila

⌠

ie ie

⌠

t nade mnu zlo

⌠

t pi

⌠

nich.

(Pkl. Ps. CXVIII, 69),
natomiast 20%, gdy kon´czy on zdanie.
Ta zbiez˙nos´c´ konstrukcji nie jest oczywis´cie dowodem na to, z˙e Psałterz florian´ski był

tłumaczony z czeskiego wzoru. Moz˙e ona wynikac´ z techniki tłumaczenia tekstów biblij-
nych, tzn. z dokładnego tłumaczenia słowa po słowie, i podobien´stwa systemu gramaty-
cznego obu je˛zyków. Niemniej jednak, czy za pos´rednictwem czeskim, czy bezpos´rednio,
to włas´nie łacina wpłyne˛ła na daleko posunie˛te (jak na ówczesne czasy) unieruchomienie
szyku zaimka sie˛. Trzeba równoczes´nie zaznaczyc´, z˙e jedynie w tłumaczeniach tekstów
biblijnych obserwujemy tak silny wpływ łaciny na szyk zaimka zwrotnego. W Kazaniach
gniez´nien´skich, o czym wspominałam juz˙ wczes´niej, spotykamy prawie wyła˛cznie szyk
postinicjalny, chociaz˙ wykazano, z˙e „kazanie drugie na Boz˙e Narodzenie ułoz˙one jest
według Kazania łacin´skiego: teksty ich sa˛ nieraz tak zgodne, z˙e moz˙na wprost mówic´
o przekładzie”

10

. Istnieje równiez˙ zalez˙nos´c´ mie˛dzy innymi kazaniami polskimi i łacin´-

skimi. Nie miano jednak dla kazan´ łacin´skich tak wielkiego szacunku, jak dla s´wie˛tych
ksia˛g Biblii, których sens nie mógł ulec wypaczeniu, a wie˛c musiano je tłumaczyc´
dokładnie, co odbiło sie˛ na szyku zaimka zwrotnego.

Wykaz skrótów:

Kaz. –

kazanie;

Pfl.

– Psałterz florian´ski;

Ppuł.

– Psałterz puławski;

Pkl.

– Psałterz klementyn´ski;

Ppod.

– Psałterz podiebradzki;

ps. –

psalm;

łac.

– wersja łacin´ska

23

Bibliografia

F. Bartoš, Skladba jazyka cˇeského. Vydáni sedmé zcela prˇepracované. Upravil F. Jokl, Brno 1895.
D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz, Kultura je˛zyka polskiego, T. I, Warszawa 1986.
M. Cybulski, Je˛zyk pie˛tnastowiecznej cze˛s´ci Psałterza florian´skiego. Ortografia, fonetyka, fleksja, Acta

Universitatis Lodziensis, Łódz´ 1985.

J. Damborsky´, Podstawy gramatyki je˛zyka czeskiego, Warszawa 1970.
M. Kamin´ska, Psałterz florian´ski. Monografia je˛zykowa, Cz. I: Ortografia, fonetyka, fleksja imion, Wrocław

1981.

Kazania gniez´nien´skie. Podobizna, transliteracja, transkrypcja. Wyd. S. Vrtel-Wierczyn´ski, Poznan´ 1953.
V. Kyas, C

ˇ eská prˇedloha staropolského žaltárˇe, Praha 1962.

K. Nitsch, Szyk wyrazów w je˛zyku polskim, Poradnik Je˛zykowy, r. I, 1901.
Psałterz florian´ski łacin´sko-polsko-niemiecki. Re˛kopis Biblioteki Narodowej w Warszawie. Wyd. R. Gan-

szyniec, W. Taszycki, S. Kubica pod red. L. Bernackiego, Lwów 1939.

Psałterz puławski, oprac. S. Słon´ski, Warszawa 1916.
S. Rospond, Gramatyka historyczna je˛zyka polskiego, Warszawa 1971.
J. Rossowski, Kłopoty z enklitykami, Poradnik Je˛zykowy, r. 1936/37.
Vy´bor z cˇeské literatury od pocˇátku po dobu Husovu. K vydáni prˇipravili B. Havránek, J. Hrabák a spolupra-

covnici, Praha 1957.

W. Wydra, W. R. Rzepka, Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543, Wrocław 1984.
R. Zawilin´ski, Gdzie jest miejsce w zdaniu dla zaimka zwrotnego sie˛ i cza˛stki by, Poradnik Je˛zykowy,

r. 1922, s. 1–5.

Žaltárˇ klementynsky´. K vydáni upravil A. Patera, Praha 1890.
Žaltárˇ podébradsky´. Podle rukopisu drážd’anského vydal A. Patera, Praha 1899.

Przypisy

1

D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz, Kultura je˛zyka polskiego, Warszawa 1986, t. I, s. 400.

2

K. Nitsch, Szyk wyrazów w je˛zyku polskim, Poradnik Je˛zykowy, r. I, 1901, s. 82.

3

J. Rossowski, Kłopoty z enklitykami, Poradnik Je˛zykowy, r. 32, 1936, s. 21.

4

R. Zawilin´ski, Gdzie jest miejsce w zdaniu dla zaimka sie˛ i cza˛stki by, Poradnik Je˛zykowy, r. 1922, s. 2.

5

F. Bartoš, Skladba jazyka cˇeského. Vydáni sedmé... Upravil F. Jokl, Brno 1895.

6

F. Bartoš, op. cit.

7

J. Damborsky´, Podstawy gramatyki je˛zyka polskiego, Warszawa 1970, s. 30.

8

S. Rospond, Gramatyka historyczna je˛zyka polskiego, Warszawa 1971, s. 343.

9

V. Kyas, C

ˇ eská prˇedloha staropolského žaltárˇe, Praha 1962.

10

Kazania gniez´nien´skie. Podobizna, transliteracja, transkrypcja. Wyd. S. Vrtel-Wierczyn´ski, Poznan´ 1953,

s. IX.

24