Teresa LATOUR
Michał DROBNIK

Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego-Państwowy Zakład Higieny
Zakład Tworzyw Uzdrowiskowych Poznań , 60-823, ul. Słowackiego 8
tel. [phone], fax [phone]
e-mail: [e-mail]

MOśLIWOŚCI WYKORZYSTANIA WÓD TRERMALNYCH

WYSTĘPUJĄCYCH NA TERENIE POZNANIA I WIELKOPOLSKI DO

CELÓW LECZNICZYCH I REKREACYJNYCH

Streszczenie

Wielkopolska jest jednym z nielicznych województw, które nie wykorzystuje dotąd

posiadanych zasobów wód podziemnych przydatnych do celów leczniczych lub

rekreacyjnych.

Zasoby takie zostały rozpoznane w kat. C lub B w latach 70-tych i 80-tych ub. stulecia

w związku z wykonaniem na terenie Wielkopolski 70- ciu głębokich odwiertów

poszukiwawczych. Na podstawie wyników analizy fizyko-chemicznej wskazano celowość

wykorzystania wody z otworów nawierconych w 3 miejscowościach: Koszuty -gm. Słupca

(odwiert Środa IG-2), Czeszewo -gm. Miłosław (odwiert IG-1) i w Poznaniu na Malcie

(odwiert Swarzędz IGH-1). O wytypowaniu tych otworów decydowały zarówno zasoby

i właściwości czerpanej z nich wody jak również lokalne walory przyrodniczo-krajobrazowe

oraz infrastruktura, warunki klimatyczne i czynniki środowiskowe tych miejscowości.

Woda pochodząca z tych odwiertów została zaklasyfikowana jako chlorkowo-sodowa,

termalna o zróżnicowanym stopniu mineralizacji ogólnej (0,46-1,8%) i temperaturze

(w zakresie 32 – 42

o

C). To zróżnicowanie wody w wytypowanych odwiertach pozwala na

wykorzystanie jej do wielu celów - zarówno rekreacyjnych jak też leczniczych – w stanie

naturalnym

słowa kluczowe: wody termalne chlorkowo-sodowe, Poznań, Czeszewo, Koszuty

2

Teresa LATOUR
Michał DROBNIK

Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego-Państwowy Zakład Higieny
Zakład Tworzyw Uzdrowiskowych Poznań , 60-823, ul. Słowackiego 8
tel. [phone], fax [phone]
e-mail: [e-mail]

THERMAL WATERS FROM WIELKIOPOLSKA REGION AND THEIR

POSSIBILITIES FOR HEALTH AND RECREATION USE

Summary

Wielkopolska is one of the few Polish provinces in which resources of ground waters

useful for therapeutic and recreation are still untapped. These resources of C or B category

were examined in 70- ties and 80- ties of the last century, when 70 deep exploratory

boreholes had been done in Wielkopolska region. On the basis of water physicochemical

analysis results indicated was purposefulness of its use for three boreholes placed in: Koszuty

- Słupca community (borehole Środa IG-2), Czeszewo – Miłosław community (borehole IG-

1) and Poznań Malta (borehole Swarzędz IGH-1). These boreholes were indicated because of

their exploitable resources , water properties as well as natural landscape values of the spots,

their

infrastructure,

climatic

conditions

and

environmental

factors.

The water from these boreholes were categorized as sodium chloride thermal water of

diverse total mineralization degree (0,46 – 1,79%) and temperature range 34

o

C - 42

o

C. The

differential waters from indicated boreholes are appropriate for many purposes as: recreation

and therapy in their natural state.

key words: sodium chloride thermal waters, Poznań, Czeszewo, Koszuty

3

Wielkopolska to obszar położony w północno-wschodniej części monokliny

przedsudeckiej, w miejscu gdzie poszczególne ogniwa retyku, liasu, doggeru i malmu leżą

bezpośrednio pod cienką serią trzeciorzędu i czwartorzędu, a tylko w północnej części

przykryte są utworami kredy. Granice jury wyznacza brzeg basenu, w którym występują

wody termalne (Bojarski, 1984). W profilu geologicznym omawianego rejonu stwierdzono

kilka wyraźnych poziomów zbiornikowych (utwory czerwonego spągowca, dolomitu

głównego, triasu i liasu będącego najlepszym poziomem wód termalnych). Najstarsze

rozpoznane utwory należą do karbonu i są wykształcone w postaci piasków drobnoziarnistych

oraz nieprzepuszczalnych iłowców.

Dzięki wierceniom parametryczno-strukturalnym i poszukiwawczo-naftowym (ok. 70-

ciu odwiertów) prowadzonym na tym terenie przez Instytut Geologiczny, w latach 60- i 80-

tych ub. wieku wyznaczono wyraźną strefę samowypływów wód o temp. od 20 do 40

o

C

otworami wiertniczymi w okolicach m.in. : Łagowa Lubuskiego, Środy, Czeszewa,

Swarzędza, Książa, Grund Wielkich, Wrześni.

Część spośród wyżej wymienionych odwiertów (Września IG-1, Grundy Wielkie IG-

1, Książ IG-1) po wykonaniu opróbowania hydrogeologicznego została zaczopowana

korkami cementowymi inne zostały ujęte do eksploatacji. Korzystnym zjawiskiem jest

istnienie w nich ciśnień artezyjskich umożliwiających samoczynny wypływ wód na

powierzchnię.

Dane hydrogeologiczne odwiertów oraz zawartość podstawowych składników

mineralnych wody z otworów zlokalizowanych w miejscowości Koszuty (odwiert „Środa IG-

2”), Czeszewo gm. Miłosław (odwiert „IG-1”) oraz w Poznaniu (odwiert „Swarzędz IGH-1”)

zawarto w tabeli 1. Są to odwierty których zasoby określono w kat.C lub kat. B.

4

Tabela 1.

Dane hydrogeologiczne oraz podstawowe składniki mineralne omawianych wód termalnych

Parametry

odw. Swarzędz IGH-1

Poznań

odw. IG-1 „Joanna”

Czeszewo

k/Miłosławia

odw. Środa IG-2

Koszuty

głębokość otw.

1306 m

1020m

1020-1012

okres geolog.

jura dolna

jura dolna

jura dolna

max.wydajność

Q= 76,36 m

3

/h

Q= 15,43 m

3

/h

Q=40 m

3

/h

temp. wody

39,8

o

C

34

o

C

41

o

C

Zawartość

Składniki

rozpuszczone

mg/dm

3

a/

%mval

mg/dm

3

b/

%mval

mg/dm

3

c/

%mval

NH

4

+

7,85

0,14

0,55

0,04

125,69

4,51

Na

+

6350,0

90,56

1680,0

93,85

2950

92,20

K

+

40,0

1,02

21,20

0,67

24

0,44

Ca

2+

328,66

5,38

44,96

2,85

-

-

Mg

2+

126,40

3,41

22,50

2,26

41,64

2,46

Fe

2+/3+

4,15

0,05

3,00

0,10

3,12

0,09

Sr

2+

15,88

0,13

-

-

-

-

Ba

2+

0,316

0

< 1

-

-

-

Mn

2+

0,05

0

0,18

0,01

0,3

0,01

Zn

2+

0,078

0

0,185

0,01

As

3+/5+

0,04

0

-

-

F

-

0,18

0

0,05

0

Cl

-

10457,8

96,66

2623,30

94,60

4690,96

95,10

Br

-

6,50

0,04

2,26

0

J

-

0,90

0

<0,05

0

4,4

0,04

HCO

3

-

310,9

1,90

171,00

3,58

222,11

2,62

SO

4

2-

180,0

1,40

69,5

1,82

149,6

2,24

HBO

2

9,95

-

< 0,5

-

17,0

H

2

SiO

3

13,64

-

-

-

22,1

Σ

17855,47

-

4638,99

8250,92

a/- analiza z lutego 2009r wykonana w NIZP-PZH, Poznań

b/- analiza z lutego1991r wykonana w PZH Poznań

c/ - analiza z 1966r wykonana w „Balneoprojekt”

5

Odwiert „Środa IG-2” w m. Koszuty k/Środy Wlkp.

W latach 70-tych ub. wieku Koszuty były miejscowością, na którą zostały rozciągnięte

niektóre przepisy o ochronie uzdrowisk (Pilich i wsp. 1975), (Bestyńska i wsp. 1979)

Otwór ten położony jest na bloku stabilnym wgłębnego rowu synsedymentacyjnego retycko-

liasowego (Gajewska I. i wsp. 1982). Wykonany w 1966r odwiert do głębokości 3150m,

opróbowano w zakresie 2550,0 m -2406,0m (pstry piaskowiec środkowy), 2076-2057,0

(wapień muszlowy dolny), 1666,0-1621 m (kajper) oraz 1020-1012,0 m (jura dolna). Na

głębokości 1100-1060 m poziom ten zablokowano korkiem cementowym. Uzyskano z niego

wodę mineralną, której maksymalna temperatura na powierzchni po 48 godzinach ciągłego

wypływu wynosiła ~ 41

o

C ; wg klasyfikacji balneologicznej należy uznać za hipertermalną.

Otwór został zatłoczony płuczką wiertniczą w celu ochrony przed korozyjnym niszczeniem

rur i zamknięty głowicą eksploatacyjną niskociśnieniową. Pobrane do analizy chemicznej

próbki wody zostały przebadane w Głównym Laboratorium Instytutu Geologicznego w W-

wie

oraz

Laboratorium

Balneochemicznym

i

Mikrobiologicznym

Państwowego

Przedsiębiorstwa Obsługi Technicznej Uzdrowisk w W-wie. Stwierdzono iż wodę tę można

zaklasyfikować jako 0,8% chlorkowo-sodową. W składzie wody dominuje NaCl (92,2%

mvali), obecne są również jodki i bromki w stężeniu znaczącym dla zakwalifikowania tej

wody jako swoistej, jodkowej. Ten stopień mineralizacji

(8,2 g/dm

3

) stosunku do prawie nasyconych solanek utworu kajpru świadczy o istnieniu

bardzo wyraźnego progu hydrochemicznego, związanego z izolacją na głębokości 1200-

1600m ; gdzie mamy do czynienia z całkowitym odizolowaniem poziomów zbiornikowych

triasu od poziomu jury dolnej. Wody mineralne z rejonu Środy są podobnego typu

chemicznego jak solanki z Ciechocinka, jednak o 10-cio krotnie niższej mineralizacji. W

wodzie z otworu Środa IG-2 stwierdzono podwyższone zawartości gazu w ilości 82 ml w 1 l

próbki. Gaz składał się z azotu w 54,8% obj., dwutlenku węgla w 44,9 % obj oraz

z domieszek gazów szlachetnych. Wydajność eksploatacyjna tego ujęcia wynosiła ok. 40

m

3

/h na samowypływie, co należy uznać za jedną z wyższych wśród odwiertów wód

chlorkowo-sodowych na Niżu Polskim. Rozpoznany zasób tej wody termalnej zatwierdzono

w kategorii C (Potocki I, 1972).

Decydującym parametrem dla oceny przydatności wody z otworu Środa IG-2 jest

temp. na wypływie, która znacznie podnosi jej wartość jako surowca do wykorzystania

w praktyce. Temperatura ta gwarantuje uzyskanie 37

o

C w basenach lub wannach

kąpielowych.

6

Ujęcie wody „Środa IG-2” w m. Koszuty przekazano Zjednoczeniu Uzdrowiska Polskie oraz

władzom terenowym, do wykorzystania jej do celów balneologiczno-leczniczych (Wysocka

i wsp., 1975). W latach 70-tych powstało wiele projektów wykorzystania wody z otworu

w Koszutach do rehabilitacji chorych z Poznania i okolic, zwłaszcza dużych zakładów pracy.

Dodatkowym elementem inspirującym niektóre projekty było istnienie w tej miejscowości

obiektów nadających się do adaptacji jako pomieszczenia hotelowe i zabiegowe. Plany te nie

zostały nigdy zrealizowane.

Odwiert „IG-1 Joanna” w m. Czeszewo k/Miłosławia.

Odwiert został wykonany w 1977r , a jego zasoby eksploatacyjne udokumentowano

w kategorii B. Najstarszymi osadami stwierdzonymi w omawianym otworze są utwory parmu

dolnego (czerwony spągowiec) - nawiercone na głębokości 3587,3 m. Utwory cechsztynu

nawiercone zostały do głębokości 2943m i mają miąższość 644 m, natomiast miąższość

utworów pstrego piaskowca wynosi 694,5 m na głębokości stropu 2248,5m. Utwory wapienia

muszlowego o miąższości 274,5 m stanowią osady morskie. Wyżej występują utwory kajpru

o miąższości 561m, których strop występuje na głębokości 1413,0 m. Utwory retyku

o miąższości 476,5 m stanowią piaskowce kwarcowe, strop tych utworów występuje na

głębokości 936,5m. Miąższość utworów jury dolnej w otworze Czeszewo IG-1 wynosi 324,5

m (936,5-611m). Otwór ten częściowo zlikwidowano w przedziale głębokości 1020-3626m

(Szarszewska Z, 1978r). Na tym etapie uzyskano 0,46% wodę chlorkowo-sodową , termalną

o temp 34

o

C. Wydajność tego ujęcia wynosi 15,4 m

3

/h przy depresji 19,5m.

Woda z odwiertu IG-1 w Czeszewie zawiera w litrze 4,64 mg rozpuszczonych składników

mineralnych z przewagą chlorku sodowego, ze śladami bromków i jodków. Wśród anionów

przeważa jon chlorkowy Cl

-

(94,60 % mvali), wśród kationów jon sodowy Na

+

(93,85

%mvali). W wodzie nie stwierdzono obecności azotanów i azotynów a zawartość metali

wymagających limitowania nie przekracza stężeń dopuszczalnych dla wody do picia.. Na

podstawie analiz wykonanych przez Terenową Stację Sanitarno-Epidemiologiczną w Środzie

Wlkp. można stwierdzić, że woda z tego odwiertu nie budzi zastrzeżeń pod względem

bakteriologicznym

Wykazuje przy ujęciu temp. 34

o

C czyli wg klasyfikacji balneologicznej jest to woda

hipotermalna.

Złoże tej wody chlorkowo-sodowej (słonej)uznane zostało za lecznicze i wpisane do rejestru

tych wód decyzją Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej oraz Ministerstwa Ochrony

7

Ś

rodowiska. Odwiert został przekazany przez Instytut Geologiczny Urzędowi Miasta i Gminy

w Miłosławiu i znajduje się na działce stanowiącej własność prywatną.

W 1989r powstało Towarzystwo Wykorzystania Wód Termalnych i Walorów

Naturalnych Ziemi Czeszewskiej, które postawiło sobie za cel wykorzystanie leczniczych

właściwości wody do celów rehabilitacyjnych osób niepełnosprawnych. W grudniu 2003r

z inicjatywy tego Towarzystwa rozpoczął w Czeszewie działalność Warsztat terapii

Zajęciowej „Radość”, w którym bierze udział 30 osób niepełnosprawnych intelektualnie

i fizycznie z terenu gminy Miłosław. Miejscowość ta jest położona wśród lasów, posiada

korzystne walory klimatyczne i krajobrazowe oraz ciekawą architektonicznie zabudowę.

Wody chlorkowo-sodowe, hipoosmotyczne do których zalicza się surowiec

z odwiertu IG-1 w Czeszewie są przydatne do picia dla osób pracujących w warunkach

uciążliwej pracy fizycznej, zwłaszcza w wysokich temperaturach oraz dla sportowców. Stąd

woda z odwiertu IG-1 „Joanna” mogłaby być stosowana profilaktycznie przez osoby

pracujące w: hutnictwie, górnictwie a także pracujące fizycznie lub jako woda profilaktyczna

stosowana w dni upalne. Po jej nieznacznym podgrzaniu mogłaby znaleźć zastosowanie także

do kąpieli zwłaszcza dla osób osłabionych fizycznie (ludzi starszych i dzieci) wymagających

ostrożnego dawkowania bodźców chemicznych. Starania o wskazane sposoby wykorzystania

tej wody podejmowane przez wspomniane Towarzystwo są hamowane trudnościami

w kupnie gruntu, na którym znajduje się odwiert.

Odwiert Swarzędz IGH-1 w Poznaniu

Odwiert wykonano w marcu 1982r , głębokość jego wynosi 1306m. Jego zasoby

eksploatacyjne udokumentowano w kat. „B”. Otwór zlokalizowany jest w Poznaniu przy ul.

Wileńskiej (nad J.Maltańskim). Został zaprojektowany przez Instytut Geologiczny na

zlecenie Centralnego Urzędu Geologii dla rozpoznania wód termalnych o niskiej

mineralizacji. W trakcie prowadzenia badań hydrogeologicznych w otworze stwierdzono

samowypływ wody chlorkowo-sodowej, hipertermalnej. Temp. wody na wypływie mieściła

się w granicach 39,6-42,2

o

C w zależności od wydajności mieszczącej się w granicach 33,84-

76,36 m

3

/h przy depresji S=3,45-14,0 m (w czasie 18 h pompowania).

Termalna woda mineralna z otw. Swarzędz IGH-1 pochodzi z utworów jury dolnej

występujących na głębokości > 1000m. Poziom ten dobrze jest izolowany od wpływu

czynników zewnętrznych. Wyniki analiz fizykochemicznych prób wody z tego otworu

wykonanych w różnych ośrodkach naukowych w różnym okresie czasu (Lab. Instytutu

8

Geologicznego i „Balneoprojektu” – 1982r, Lab. Zakładu Tworzyw Uzdrowiskowych NIZP-

PZH -2009r) wskazują, iż omawiana woda jest termalną, chlorkowo-sodową.

Na podstawie analizy z 2009r należy uznać, iż woda z odwiertu Swarzędz IGH-1 jest 1,78%

wodą chlorkowo-sodową (solanką) hipertermalną. Zawiera ona przede wszystkim chlorek

sodowy. Obecne są również jony wapnia ( 328,66 mg/dm

3

) i magnezu (126,4 mg/dm

3

),

ponadto woda zawiera bromki (6,50 mg/dm

3

) i i jodki (0,9 mg/dm

3

).

Wysokie ciśnienie artezyjskie (1,57 atm na wysokości terenu) umożliwia swobodną

eksploatację otworu.

Właściwości wód termalnych chlorkowo-sodowych mające znaczenie lecznicze

Wody te mogą być wykorzystywane przede wszystkim do kąpieli, do inhalacji oraz do

kuracji pitnych według wskazań lekarskich. Z uwagi na znaczne zasoby i wydajność

omawianych otworów, czerpana z nich woda może być wykorzystywana w basenach

leczniczych i rehabilitacyjnych. Ze względu na niższy (w porównaniu z solankami) stopień

mineralizacji wody pozabiegowe stanowią mniejsze zagrożenie dla środowiska naturalnego

przy ich odprowadzaniu z basenów.

Zabiegi w takiej wodzie działają kompleksowo (chemicznie i termicznie) na skórę i tkanki

przyległe a poprzez układ autonomiczny na różne narządy i układy.

Stosuje się je w:

- przewlekłych zmian zwyrodnieniowych stawów i kręgosłupa;

- gośćcu reumatoidalnym;

-w przykurczach po urazach;

- w przewlekłym zapaleniu stawów;

-w stanach po zabiegach chirurgicznych narządów ruchu;

- przy nerwobólach, zapaleniu korzonków nerwowych;

- w stanach rekonwalescencji zwłaszcza dzieci;

- przy wadach kręgosłupa;

-w skoliozach.

Kąpiel można łączyć z gimnastyką leczniczą w basenie.

Wykorzystanie omawianych wód chlorkowo-sodowych w celach rekreacyjno-sportowych

i leczniczych.

Wg informacji uzyskanych ze wspomnianego wyżej Towarzystwa Wykorzystania

Wód Termalnych i Walorów Naturalnych Ziemi Czeszewskiej istnieją aktualnie realne

9

możliwości wykupienia gruntu, na którym znajduje się odwiert IG-1 w Czeszewie

i możliwość jego zagospodarowania zgodnie z wcześniej zaplanowanym zamierzeniem.

Najdalej zaawansowane są działania związane z wykorzystaniem wody termalnej

z odwiertu Swarzędz IGH-1 w Poznaniu. Wiosną bieżącego roku rozpoczęła się budowa

jednego z największych w Polsce obiektów wodnych pod nazwą „Termy Maltańskie”. Obiekt

ten będzie się składał z dwóch części: w większej - sportowej znajdzie się m.in. basen

olimpijski i basen z wieżą do skoków; w części rekreacyjnej zbudowane zostaną baseny,

zjeżdżalnie z efektami świetlnymi i akustycznymi, pawilon odnowy biologicznej – w tym

również do kąpieli solankowych.

Z „Term Maltańskich” będzie mogło korzystać jednocześnie 665 osób, a w ciągu dnia maja

one przyjąć nawet 5,5 tys. osób (Dmitrzak A, 2009). Zakończenie budowy, której projekt

przedstawiono na ryc.1 przewidziane jest w sierpniu 2011 roku.

Ryc.1. Projekt ośrodka rekreacyjno-sportowego nad J.Maltańskim w Poznaniu.

10

Literatura

1. Bestyńska B., Tyczka S., Góra T.: Miejscowości potencjalnie uzdrowiskowe w planie

perspektywicznego rozwoju lecznictwa uzdrowiskowego w Polsce. Problemy

Uzdrowiskowe, wrzesień-październik 1979r, str.127-137.

2. Bojarski L.: Wody termalne niewykorzystanym bogactwem Wielkopolski. Materiały

Konferencji: Permskie surowce Wielkopolski. Nr 11, UAM, Poznań, maj 1984r.

3. Gajewska Irena, Raczyńska Anna: Środa IG-2, Środa IG-3. Profile głębokich otworów

wiertniczych Instytutu Geologicznego, z. 56, 1982.

4. Dmitrzak A.: Źródło dla Malty. Echo Miasta, 23lipca 2009r, Poznań.

5. Pilich A., Potocki I.: Zasoby wód leczniczych w uzdrowiskach i na terenach potencjalnie

uzdrowiskowych na tle nowego podziału administracyjnego Polski, Instytut

Balneoklimatyczny, W-wa, 1975r.

6. Potocki I.: Wpływ geologicznego poszukiwania i dokumentowania zasobów wód

mineralnych na programowanie rozbudowy sieci uzdrowisk w Polsce. Praca doktorska.

W-wa, 1972,Problemy Uzdrowiskowe, 5(65), 1972.

7. Szarszewska Z.: Dokumentacja hydrogeologiczna w kat. „B” wód mineralnych ujętych

otworem Czeszewo IG-1 w Czeszewie k/Miłosławia-woj. poznańskie, zlewnia Warty.

Biuro Projektów i Usług Technicznych Branży Uzdrowiskowej „Balneoprojekt”, W-wa,

styczeń 1978r.

8. Wysocka E., Góra T., Płochniewski Z.: Wytyczne programowe i przestrzenne

wprowadzenia

lecznictwa

uzdrowiskowego

do

miejscowości

potencjalnie

uzdrowiskowych byłego województwa poznańskiego. Problemy Uzdrowiskowe, z.8(96),

W-wa, 1975r, str.99-121.