Planowanie przestrzenne i urbanistyka w kontekście globalnych zmian klimatycznych

Wpisany przez Agnieszka Kowalewska

piątek, 26 marca 2010 00:00

w kierunku Low carbon cities

Relacja z 45 kongresu ISOCARP, Porto 2009

Miasto a klimat

Czy miasta mogą mieć wpływ na zachodzące zmiany klimatyczne? Czy gospodarka zasobami

energii w mieście jest istotna z punktu widzenia globalnego? Narastające anomalie pogodowe,

susze, powodzie czy huragany często wydają się odległe i w niewielkim stopniu powiązane z

naszą codzienną rzeczywistością i praktyką zawodową urbanisty. Niemniej jednak, istnieje

czynnik łączący dwie, pozornie odległe sfery – planowania przestrzennego i klimatu. Jest nim

energia - czynnik ukryty we wszystkich rodzajach miejskiej aktywności, występujący na każdym

poziomie planowania i projektowania, którego produkcja i zużycie ma wpływ na środowisko w

skali globalnej. A trzeba pamiętać, że miasta zużywając dwie trzecie energii na świecie są

obecnie emitentami ok. 40% ogólnej ilości gazów cieplarnianych.

Współcześnie, w miastach zajmujących około 2% powierzchni lądów zamieszkuje łącznie około

połowa ludności Ziemi, a prognozy mówią o spodziewanym wzroście udziału ludności miejskiej

do 70%. Już dziś tempo rozwoju miast jest szybsze niż przyrost demograficzny, a obraz

obszarów podmiejskich i rolniczych wchłanianych przez spontanicznie rozrastające się dzielnice

jest powszechnie znany. Postępująca suburbanizacja przyczynia się do zaś wzrostu

zapotrzebowania na energię – zarówno służącą potrzebom gospodarstw domowych, jak

transportu i innym dziedzinom gospodarki.

Powyższe liczby pokazują znaczenie, jakie dla ograniczania emisji dwutlenku węgla i innych

gazów może mieć właściwa gospodarka energią i zasobami środowiska na poziomie miasta, a

także składających się na nie dzielnic, zespołów zabudowy czy pojedynczych budynków. Nasza

gospodarka od czasów rewolucji przemysłowej oparta jest na węglu i innych paliwach

kopalnych jako głównych surowcach energetycznych. Ograniczanie zużycia paliw kopalnych ma

znaczenie nie tylko środowiskowe, ale i ekonomiczne – daje ono nie tylko wymierne

oszczędności, a także możliwość stopniowego uniezależnienia od zewnętrznych źródeł energii,

z których np. Europa korzysta w bardzo znaczącym stopniu.

Jak zatem planować i projektować miasta, jak zarządzać ich rozwojem, aby były one w coraz

mniejszym stopniu zależne od nieodnawialnych źródeł energii?

1 / 8

Planowanie przestrzenne i urbanistyka w kontekście globalnych zmian klimatycznych

Wpisany przez Agnieszka Kowalewska

piątek, 26 marca 2010 00:00

Poszukiwanie odpowiedzi na to pytanie było przedmiotem międzynarodowego kongresu Low

carbon cities

zorganizowanego przez

ISOCARP

, który odbył się w Porto w październiku 2009, poprzedzając konferencję klimatyczną w

Kopenhadze.

W wyniku wspólnych ustaleń i wymiany doświadczeń badawczych, projektowych i

realizacyjnych uczestników, powstała lista zaleceń, jakie należy wdrożyć, aby ograniczyć w

znaczącym stopniu emisję CO

2

i innych gazów cieplarnianych przez miasta. Dotyczą one

przede wszystkim zmian koniecznych w procesie planowania przestrzennego i projektowania,

ponieważ to one tworzą podstawy i ramy działań inwestycyjnych na poziomie regionalnym i

lokalnym.

Planowanie w kontekście zachodzących przemian

Planowanie przestrzenne powinno mieć zatem charakter integrujący wiele sektorów:

użytkowanie terenu, transport, planowanie energetyczne i planowanie wykorzystania odpadów,

oraz brać pod uwagę środowiskowe uwarunkowania rozwoju, bioróżnorodność i potrzebę

ochrony gatunków, a także racjonalne gospodarowanie zasobami wodnymi.

Ponadto, planowanie powinno odnosić się do wszystkich trzech aspektów zrównoważonego

rozwoju: społecznego, środowiskowego i ekonomicznego.

Nową dziedziną jest tutaj planowanie energetyczne (energy masterplanning), niezbędne na

trzech poziomach - planistycznym, urbanistycznym i architektoniczno-budowlanym. Obejmuje

ono:

-

na poziomie planistycznym:

2 / 8

Planowanie przestrzenne i urbanistyka w kontekście globalnych zmian klimatycznych

Wpisany przez Agnieszka Kowalewska

piątek, 26 marca 2010 00:00

-

analizy w skali regionalnej dotyczące możliwości wykorzystania dostępnych źródeł

odnawialnych (wiatru, wody, biomasy itd.);

-

w skali miasta:

-

badanie zapotrzebowania na energię różnych typów oraz określenie ilości emitowanego CO

2

;

-

wprowadzenie monitoringu aktualnego zużycia przez poszczególne sektory – transport,

mieszkalnictwo, przemysł, itd. – co pozwoli na określenie możliwych oszczędności;

-

identyfikacja dostępnych źródeł energii i powiązanej infrastruktury;

-

prognozowanie zapotrzebowania i planowanie zmniejszenia emisji w kontekście przyjętej

polityki regionalnej i krajowej.

Tworzenie zbiorów powyższych danych w formie przestrzennych baz danych (GIS) pozwoli na

opracowanie studium możliwości zaspokojenia potrzeb – przy założeniu wykorzystania źródeł

odnawialnych i dywersyfikacji produkcji energii na poziomie lokalnym – mikroprodukcji w skali

pojedynczych budynków, osiedlowych/dzielnicowych systemów ogrzewania, zaś na ostatnim

3 / 8

Planowanie przestrzenne i urbanistyka w kontekście globalnych zmian klimatycznych

Wpisany przez Agnieszka Kowalewska

piątek, 26 marca 2010 00:00

miejscu wykorzystania systemu ogólnomiejskiego zasilanego przez duże elektrociepłownie – ze

względu na duże straty przesyłowe (obecnie rzędu 30-40%). Takie studium w formie mapy

będzie niezwykle pomocne w tworzeniu lokalnej polityki energetycznej, oraz ustalaniu celów i

strategii odpowiednich dla danego miasta czy dzielnicy, a także szacowaniu kosztów i

technicznych możliwości realizacji.

Ponadto, przy projektowaniu nowych inwestycji, możliwe jest wykorzystanie technik

komputerowych do modelowania i optymalizacji planowanych układów pod kątem zużycia

energii – już na poziomie projektowania urbanistycznego.

Przykładem może tu być nowa dzielnica Parque Expo w Lizbonie, powstała na terenach dawnej

rafinerii – gdzie w wyniku dostosowania rozwiązań projektowych do lokalnego klimatu, oraz

dzięki wykorzystaniu potencjału zieleni, zmniejszono zużycie energii na potrzeby ogrzewania i

chłodzenia o połowę w stosunku do starej zabudowy Lizbony.

Powyższy przykład wskazuje, jak efektywne może być holistyczne podejście do planowania

energetycznego, z uwzględnieniem:

- topografii i pokrycia terenu,

- klimatu, zacieniania, dominujących kierunków wiatrów,

- typologii i parametrów zabudowy: kształtu, wysokości, orientacji budynków,

które z kolei wpływają na wybór materiałów i rozwiązań projektowych.

-

na poziomie architektoniczno-budowlanym, w budynkach nowo projektowanych i istniejących:

4 / 8

Planowanie przestrzenne i urbanistyka w kontekście globalnych zmian klimatycznych

Wpisany przez Agnieszka Kowalewska

piątek, 26 marca 2010 00:00

-

stosowanie nowych technologii i rozwiązań energooszczędnych w budownictwie,

-

wzrost efektywności wykorzystania energii, również ze źródeł odnawialnych.

Bardzo dobrze obrazuje powyższe możliwości przykład Barcelony – gdzie wprowadzono nakaz

wykorzystania energii słonecznej do produkcji min. 60% ciepłej wody najpierw w istniejących, a

następnie w nowo projektowanych budynkach. Dzięki temu osiągnięto oszczędności energii

równoważące zapotrzebowanie 58 000 osób na ciepłą wodę rocznie.

Natomiast w Malmo powstały zespoły zabudowy, które nie tylko produkują energię ze źródeł

odnawialnych na własne potrzeby, ale nadmiar przekazują do sieci ogólnomiejskiej.

Zaś w Singapurze wprowadzona została specjalna certyfikacja budynków o niskim zużyciu

energii (Green Mark Buildings), co świadczy o ich wysokiej jakości.

Działania urbanistyczne

Poza planowaniem energetycznym, w procesach rozwoju i rewitalizacji miast można także

wykorzystać warsztat urbanistyczny i kształtować strukturę funkcjonalno-przestrzenną tak, aby

obniżyć jej zapotrzebowanie na energię. Tu najistotniejsze będą:

- kształtowanie zwartej zabudowy – ale niekoniecznie zabudowy wysokościowej (kolektory

słoneczne są najbardziej efektywne dla budynków 3-4 kondygnacyjnych, ponieważ miejsce na

dachu jest wystarczające dla rozmieszczenia odpowiedniej ilości paneli, bez zajmowania

dodatkowego terenu; z kolei budynki jednorodzinne są najbardziej energochłonne, więc również

5 / 8

Planowanie przestrzenne i urbanistyka w kontekście globalnych zmian klimatycznych

Wpisany przez Agnieszka Kowalewska

piątek, 26 marca 2010 00:00

mało efektywne);

- planowanie różnorodnych funkcji w zabudowie (mixed-use), celem ograniczania potrzeb

transportowych, oraz rozmieszczanie podstawowych usług w zasięgu pieszego dojścia (do 15

minut pieszo);

- zwrot ku komunikacji publicznej, najlepiej szynowej, oraz pieszej i rowerowej – w celu

ograniczania zależności od prywatnych samochodów;

- rozwój miast wzdłuż korytarzy transportu publicznego, dobre powiązania komunikacyjne

(najlepiej szynowe) z regionem (przykłady: Karlsruhe – lekki transport szynowy typu regiotram,

Limburg – projekt Spartakus – gdzie skład trakcyjny w mieście jest tramwajem, a poza miastem

staje się pociągiem podmiejskim lub regionalnym rozwijającym prędkość do 100km/h);

- powiązanie planowania systemu transportu zbiorowego z planowaniem systemu ciągów i stref

pieszych i rowerowych na poziomie ogólnomiejskim, aby jak najwięcej osób korzystało na

codzień z proekologicznych form transportu. Powszechna dostępność bezpiecznych i

powiązanych w spójny system ścieżek rowerowych zachęca mieszkańców do zmiany stylu

życia, odnośnie przyzwyczajeń komunikacyjnych i zależności od samochodu. Systemy ciągów

pieszych i rowerowych powinny być integralnymi elementami planowania przestrzennego jako

opracowania branżowe, czego wciąż brakuje np. w Warszawie.

Z kolei strefy piesze i ciągi rowerowe dla lepszego funkcjonowania powinny być powiązane z

terenami zieleni, co umożliwi mieszkańcom dostęp do rekreacji w pobliżu miejsca

zamieszkania. Rekreacja jest jednym z nieodłącznych elementów mieszanej struktury

funkcjonalnej miasta. Wzrasta zatem znaczenie funkcjonalnego i przestrzennego zintegrowania

terenów zieleni z tkanką miejską, właściwego zagospodarowania układów przestrzeni

publicznych, w tym znaczenie szczegółowego projektowania przekrojów ulicznych.

Duże znaczenie dla oszczędności energii ma także możliwość wykorzystania zieleni jako

czynnika równoważącego klimat miasta i miejskie wyspy ciepła; ponadto roślinność jest

głównym odbiorcą CO

2

w przyrodzie i można to wykorzystać również w mieście, sadząc jak

najwięcej drzew. Pomoże to chociaż w części zmniejszyć węglowy ślad ekologiczny miast.

Systemy terenów otwartych w mieście powinny być jasno zdefiniowane i chronione przed

6 / 8

Planowanie przestrzenne i urbanistyka w kontekście globalnych zmian klimatycznych

Wpisany przez Agnieszka Kowalewska

piątek, 26 marca 2010 00:00

zabudową; wyznaczone tereny otwarte mogą również służyć do wyraźnego wydzielenia granic

strefy zurbanizowanej od otoczenia – dla zapobiegania bezładnej suburbanizacji.

Podsumowanie

Low carbon city - towards Environmental Urbanism…

Ostatnio burzliwa dyskusja toczy się nad tym, czy i na ile działalność człowieka, w tym

produkcja CO

2,

ma wpływ na zachodzące zmiany klimatyczne, które obserwujemy wokół. Jest

jednak pewne, że produkcja energii ze źródeł nieodnawialnych wywołuje emisję gazów, które

kumulują się w atmosferze: ok. 190 bilionów ton CO

2

jest co roku emitowanych i

absorbowanych przez lądowe i wodne ekosystemy Ziemi, ale dla 3,2 biliona ton pochodzących

z działalności człowieka brak możliwości absorpcji, do czego przyczynia się narastające

wylesianie lądów. W przyrodzie jednak nic nie ginie…

Wynikająca z dążenia do ograniczania emisji CO

2

szczegółowa analiza zapotrzebowania i

optymalizacja wykorzystania energii oraz możliwości produkcji energii ze źródeł odnawialnych w

obszarach zurbanizowanych prowadzą nas na nową ścieżkę rozwoju miast, pojmowaną

holistycznie – w kontekście wpływu na środowisko rozumiane w skali lokalnej i globalnej.

Współczesne miasta nie są bowiem zrównoważone ani samowystarczalne pod kątem

energetycznym, pozyskują energię z zewnątrz i również na zewnątrz emitują zanieczyszczenia.

Z tego powodu węglowy ślad ekologiczny miast urasta do olbrzymich rozmiarów – np. w

przypadku Londynu powierzchnia ta jest 300 razy większa, niż obszar samego miasta.

Odchodzenie od nieodnawialnych źródeł energii, od modelu gospodarki opartej na węglu, jest

zaś pierwszym krokiem na drodze do prawdziwego i trwałego zrównoważenia rozwoju naszych

miast. Dlatego decyzje planistyczne i projektowe, choć podejmowane w skali lokalnej, mają

znaczenie globalne.

Z tego powodu potrzebne będą nowe standardy i rozwiązania planistyczne, które odzwierciedlą

zmieniające się potrzeby i dążenia. Ważne, aby były to rozwiązania „na miarę” – stosowane z

7 / 8

Planowanie przestrzenne i urbanistyka w kontekście globalnych zmian klimatycznych

Wpisany przez Agnieszka Kowalewska

piątek, 26 marca 2010 00:00

uwzględnieniem lokalnego kontekstu społecznego i środowiskowego.

Redukcja emisji CO

2

to dziedzina, w której wiele można osiągnąć działając także środkami

„miękkimi”. Oprócz środków organizacyjnych, ekonomicznych i prawnych, takich jak

wyznaczanie strategicznych celów i monitoring ich realizacji, kształtowanie cen energii tak, aby

korzystanie z energii ze źródeł odnawialnych było coraz bardziej opłacalne, czy tworzenie

prawa lokalnego, niezmiernie ważny jest wpływ stylu życia na emisję. Istotne jest propagowanie

stylu życia, który minimalizuje zapotrzebowanie na transport samochodowy - planowanie,

polityka i promocja

Low Carbon Lifestyle (program pod taką nazwą

funkcjonuje w Singapurze), jako synonimu wyższej jakości życia w mieście.

8 / 8