Stefan Sawicki „Problematyka aksjologiczna w badaniach literackich”

:

 nazwę „aksjologia” wprowadzono dopiero na początku XX w.,
 problematyka aksjologiczna:

↬ przeciwwaga w stosunku do procesu urzeczowiania i neutralizacji (w aspekcie wartości) współczesnej kultury,
↬ w nauce o literaturze dochodzi do głosu jako reakcja na strukturalizm,
↬ jest aktualna we wszystkich działach tego, co nazywamy wiedzą o literaturze (również na jej terenach

pogranicznych),

↬ wyznacza trzy kręgi zainteresowań:



wartości ujawniane przez literaturę

:

- immanentny świat wartości utworu: aksjologiczne nacechowanie poszczególnych elementów

strukturalnych oraz wartości ewokowane przez utwór,

- np. sugerowanie wartości poprzez niszczenie synonimów przez wprowadzanie ich w różne aksjologicznie pola

znaczeniowe (Norwid),

- ujawniają się w relacjach między postaciami literackimi, podmiotem mówiącym i autorem a

rzeczywistością przedstawioną w dziele,

- świat przedstawiony istnieje nieraz tylko po to, by bezpośrednio ujawnić wartości,

-

literatura jest językiem nie tylko silnie zwartościowanym, ale również zdolnym do ewokowania
rzeczywistości od strony wartości, ukazywania aksjologicznego oblicza rzeczywistości, które jest
śladem widzenia, rozumienia i przeżycia autora

(ta funkcja literatury widoczna jest szczególnie wyraźnie w

utworach, które są konkretyzacją pojęć aksjologicznych: miłości, dobroci, wierności, prawdy, nadziei, sprawiedliwości
lub też ich zaprzeczeń),

- literatura wnosi do życia człowieka możliwość bezpośredniego obcowania z wartościami

(pojęcia je tylko

określają, literatura ewokuje)

,

- literatura ujawnia własny, autorski świat wartości (związek z kategorią autora),



wartość dzieła

:

- najstarsza i najbardziej kontrowersyjna problematyka,
- sprowadza się (jeśli w ogóle jest akceptowana) do poszukiwania kryteriów oceny

(jedni wyprowadzają je z

analizy teoretycznej samego dzieła, inni – z badań nad recepcją i mechanizmem społecznego kreowania arcydzieł)

,

- nie może być projekcją, skutkiem wartościowania, to wartościowanie powinno być reakcją,

odpowiedzią na wartość lub jej brak,

- związek z samym dziełem, charakter ergocentryczny,
- jest uwarunkowana obiektywnymi i trwałymi relacjami:

◘

relacja kategorialna

:

 dzieło literackie jest tym bardziej wartościowe, im bliższe jest temu, czym jest literatura (taka

wypowiedź, która w sposób szczególny nasila funkcję ewokatywną języka w odniesieniu do
któregokolwiek elementu sytuacji komunikacyjnej: nadawcy, odbiorcy, desygnatu czy kodu;
metody ewokowania są metodami tworzenia, przekształcenia prostego komunikatu w sztukę)
– dzieło literackie jest tym bardziej wartościowe, im pełniej realizuje imperatyw ewokacji,

 W. Borowy,

◘

relacja idiograficzna

:

 miarą wartości dzieła jest stopień realizacji jego własnej indywidualnej koncepcji, jej

wyrazistość,

 dzieło jest tym bardziej dojrzałe, im pełniej, konsekwetniej jest „sobą” (wartość dzieła

sprawdza się poprzez przymierzanie go do jego „idealnej” koncepcji),

 decydującym źródłem informacji o indywidualnym „planie” dzieła, jego „idealnym” kształcie

jest samo dzieło,

 M. Rzeuska,

◘

relacja antropologiczna

:

 dzieło jest bardziej wartościowe, im bardziej jest „ludzkie”, im odważniej wypowiada prawdę

o człowieku, im głębiej widzi, im mocniej stawia pytanie o sens jego istnienia, im pokorniej
pochyla się nad jego realną słabością, przed jego niezwykłą godnością, im bardziej wskazuje
na perspektywę transcendencji i aktualizacji ludzkiej, im w sposób bardziej poruszający
wypowiada jej tragiczne zagrożenia i spełnienia, im bardziej jest pisane czy mówione w
sytuacji warunkującej prawdę wypowiedzi,

 dzieło musi być odniesione do osobowych wymiarów człowieka,

◘ relacje utworu do trzech układów odniesienia

(kategorialnego, idiograficznego, antropologicznego)

dopełniają

się wzajemnie i pozwalają zbliżyć się do dzieła literackiego w aspekcie jego istnienia „ku
wartości”,



literatura jako wartość „dla”

:

- wprowadza w problematykę odbioru i odbiorcy,
- bezpośredni wpływ na odbiorcę - wartość literatury dla społeczeństwa, pokolenia, wybitnego twórcy

kultury (w różnych zakresach: świadomości patriotycznej, wrażliwości na sprawy społeczne,
doświadczenia metafizycznego),

np. oddziaływanie twórczości Mickiewicza czy Żeromskiego, symboliczne

znaczenie postaci Konrada i Kordiana, mit o roli Polski w misterium zbawienia Europy i świata (przekształcenie
rzeczywistości literackiej w funkcjonujące w kulturze symbole i mity ucieleśniające wartości żywotne wspólnot
ludzkich), literatura dla dzieci,

- literatura dla badań historycznych jako źródło, szczególnie subtelne świadectwo (wnioskowanie o

rzeczywistości oparte na fikcji),

- literatura dla psychologii, teologii jako źródło „egzystencjalne”.