2002 08 Ośla łączka

background image

Ośla łączka

A6

121

W wielu przypadkach potrzebny jest
przebieg o dokładnie określonej często−
tliwości. Jeśli dopuszczalne są odchyłki
częstotliwości do ±2%, śmiało można
wykorzystać generator z układem 4047.

Fotografia 10 pokazuje model zawie−

rający dwa podobne generatory, zbudo−
wane według rysunku 22. Fragmenty
podstawek umożliwiają łatwą wymianę
wszystkich elementów R, C (4,7k

...10M

, 100pF...1uF), co pozwala

uzyskać

potrzebne

właściwości.

Dzięki odpowiedniemu
połączeniu, w roli R1,
R3 można stosować
szeregowe połączenie
dwóch rezystorów albo
rezystora i potencjome−
tru montażowego, co
pozwala dokładnie do−
brać potrzebne czasy.
Generator U1 pracuje
stale. Układ U2 pracuje
tylko wtedy, jeśli na je−
go nóżce 5 jest stan
wysoki. Zwora zw po−
zwala włączyć go na stałe, natomiast ele−
menty R2, C2 na krótki czas, w takt im−
pulsów generatora U1. Celowo naryso−
wałem schematy na dwa sposoby, żeby
łatwiej Ci było zrealizować te układy.

Często wykorzystuję prezentowany

model do różnych eksperymentów,
zwłaszcza do zdalnego sterowania pod−
czerwienią, gdzie potrzebny jest sygnał
nośny o częstotliwości 36kHz (U2), mo−

dulowany wolniejszym przebiegiem z
drugiego generatora (U1). Ty również
zbuduj sobie taki uniwersalny moduł ge−
neratorów − z pewnością przyda Ci się
do różnych eksperymentów.

Schemat schematowi
nierówny

Od początku niniejszego kursu korzystasz ze schema−
tów ideowych, czy jak mówią inni – schematów elek−
trycznych. Schemat pokazuje sposób połączenia ele−
mentów. Normy poszczególnych państw określają
wygląd symboli podstawowych elementów elektro−
nicznych. Nie ma natomiast ścisłych przepisów, doty−
czących rysowania schematów. Są tylko ogólnie
przyjęte zasady i wytyczne. Warto je poznać i prze−
strzegać, bo naprawdę ułatwiają analizę układu. Przy−
kład znajdziesz na rysunkach E i F.

Są to różnie narysowane dwa schematy tego sa−

mego układu Migacza dużej mocy z czujnikiem świa−

tła z ćwiczenia 9 wyprawy 2 (EdW 1/2001 str. 85).
Połączenia są identyczne.

Który schemat uznasz za lepszy?
To oczywiste! Ten z rysunku E. Tu dodatnia szy−

na zasilania narysowana jest na górze, ujemna na
dole
. Można powiedzieć, że na schemacie, zgodnie z
intuicją, prądy płyną „z góry do dołu”. Pokazuje to
też z grubsza, jakie będą napięcia stałe w poszcze−
gólnych częściach układu.

Po drugie, sygnał użyteczny niejako przepływa z

lewej strony do prawej, podobnie jak wzrok przebiega
czytany tekst, co także jest zgodne z intuicją. Kierunek
przepływu sygnału wiąże przyczynę ze skutkiem. W
omawianym układzie przyczyną jest stan fotoelemen−
tu – działanie zależy od stanu oświetlenia czujnika.

Skutkiem jest zachowanie żarówki.

Te dwie zdrowe zasady zilustrowałem na ry−

sunku G.

39

E l e k t r o n i k a d l a W s z y s t k i c h

Sierpień 2002

E

Ćwiczenie 10

Układ 4047. Precyzyjne generatory

Rys. 22

F

F

F

F

o

o

o

o

t

t

t

t

..

..

1

1

1

1

0

0

0

0

Informacje dotyczące zestawu EdW−A06 do „Oślej łączki” znajdują się na stronie z Ofertą AVT.

F

G

TECHNIKALIA

TECHNIKALIA

TECHNIKALIA

background image

A6

122

Ośla łączka

Na rysunku 23a znajdziesz schemat
uniwersalnego generatora z kostką
4541. Dobierając wartości R1, C1 oraz
stopień podziału dzielnika można uzy−
skać przebieg prostokątny o znikomo
małej częstotliwości, czyli impulsy o
bardzo długich czasach. Oscylator pra−
cuje z częstotliwością około:
fosc = 0,43 / (R1*C1), czyli okres prze−
biegu oscylatora wynosi mniej więcej
T = 2,3 * R1*C1

Zwory Z1, Z2 pozwalają ustawić sto−

pień podziału dzielnika czasu według
poniższej tabeli, gdzie 0 oznacza brak
połączenia, a 1 oznacza zwarcie zwory:

Przy maksymalnym stopniu podziału

(65536) i wartości elementów R1=1M

,

C1=1

µ

F, częstotliwość sygnału wyniesie

około 6 mikroherca, czyli okres około
150000 sekund, co daje prawie 42 go−
dzin. Przez 21 godzin na wyjściu będzie
stan niski, potem przez 21 godzin – stan
wysoki, potem znów przez 21 godzin ni−
ski, itd.

Nieco inny układ według rysun−

ku 23b jest uniwibratorem, czyli wytwa−
rza pojedyncze impulsy. Zawsze wytwa−
rza impuls po włączeniu zasilania. Cykl
pracy można też zapoczątkować podając
na wejście A narastające zbocze sygnału
logicznego. Impuls można dowolnie
przedłużać, podając na wejście A kolej−
ne impulsy wyzwalające. Właściwości
układu ilustruje rysunek 23c.

Czas impulsu T zależy od wartości

R1, C1 oraz od stopnia podziału dzielni−
ka, jak podaje kolejna tabela.

Dla ułatwienia obliczeń, wartość rezy−

stora R1 można podać w megaomach, a
pojemności C1 w mikrofaradach. Ze

względu na rozrzut parametrów
układu 4541 i tolerancję elemen−
tów RC podane czasy należy
traktować jako orientacyjne.
Można je ustawić dokładniej,
stosując potencjometr w miejsce
rezystora R1. Przy zmianach
temperatury i napięcia zasilania
w zakresie ±10%, zmiany czę−
stotliwości nie powinny być
większe niż 2%.

Na fotografii 11 pokazany jest uni−

wersalny moduł zbudowany na kawa−
łeczku płytki uniwersalnej według ry−
sunku 24
. Dzięki dodatkowym zworom
przy nóżkach 5, 9, 10 może on pracować
zarówno jako generator, jak i uniwibra−
tor i pozwala wykorzystać wszystkie
możliwości układu scalonego 4541.
Wyjście może bezpośrednio wysterować
bramkę MOSFET−a mocy albo przeka−
źnik za pomocą dodatkowego tranzysto−
ra. Ponieważ nóżki 4 i 11 nie są podłą−
czone wewnątrz układu scalonego, mo−
głem zrealizować układ połączeń nóżek
3 i 5 w sposób nietypowy, zapewniający
dobre upakowanie elementów.

40

E l e k t r o n i k a d l a W s z y s t k i c h

Sierpień 2002

F

F

F

F

o

o

o

o

t

t

t

t

..

..

1

1

1

1

1

1

1

1

Rys. 23

Rys. 24

Przypuszczam, że zechcesz niekiedy wy−
korzystać pożyteczną kostkę CMOS 4538,
która zawiera dwa uniwibratory. Na bazie
układu 4538 według rysunku 25 możesz
zbudować najprawdziwszą centralkę alar−
mową, na przykład do domku letniskowe−
go, własnego pokoju czy nawet domu.

Ma ona dwie linie dozorowe oznaczo−

ne L1 i L2. Nie przestrasz się tylko okre−

ślenia „linia dozorowa” – w prostych sy−
stemach może to być po prostu pętla cie−
niutkiego drutu rozciągniętego nisko nad
podłogą (ziemią). Włamywacz nie wie−
dząc nic o druciku, nie zauważy go, prze−
rwie nogą i spowoduje alarm. W praw−
dziwych systemach alarmowych zamiast
takich jednorazowych czujników „druci−
kowych” w obwodzie linii dozorowej

włączane są typowe czujniki, np. magnes
i kontaktron montowane na drzwiach –
otwarcie drzwi oddala magnes od kon−
taktronu, rozwiera styki i wywołuje
alarm (takie czujniki dostępne są w ofer−
cie AVT). W obwodzie pętli dozorowej
może też pracować inny popularny ele−
ment – czujka podczerwieni pasywnej.
Gdy „zobaczy” ona poruszający się

Z1 Z2 Czas impulsu (około)

0 0

9420*R1*C1

0 1

1180*R1*C1

1 0

294*R1*C1

1 1

75400*R1*C1

Z1 Z2 podział (fosc/fout)

0 0

8192

0 1

1024

1 0

256

1 1

65536

Ćwiczenie 11

Uniwersalny układ (długo)czasowy

Ćwiczenie 12

Kostka 4538. Centralka alarmowa

background image

Ośla łączka

A6

123

Zapoznaj się z wyjątkowo interesującym
układem scalonym 4046, a właściwie z
jego częścią. Proponuję, żebyś najpierw
zestawił układ testowy z potencjome−
trem według rysunku 26. Nóżki 12 nie
podłączaj – pozostaw ją „wiszącą w po−
wietrzu”. Zmieniając położenie poten−
cjometru zmieniasz napięcie na nóżce 9.
Jest to wejście generatora przestrajanego
napięciem – VCO Voltage Controlled
Oscillator)). Zmiana tego napięcia powo−
duje zmianę częstotliwości generatora od
zera do wartości maksymalnej, wyzna−
czonej przez R1, C1. Na fotografii 13
możesz zobaczyć model z układem sca−

lonym 4046 wyprodukowanym ponad
dwadzieścia lat temu przez krajowego
producenta (CEMI).

Pobaw się pokazanym bardzo poży−

tecznym generatorem przestrajanym i wy−
próbuj jego działanie z fotorezystorem
(lub fototranzystorem). Możesz śmiało
zmieniać wartość C1 (kondensator stały
1nF...1

µ

F) i R1 (10k

...1M

). Dodaj re−

zystor R2 między nóżkę 12 a masę. Niech
na początek ma on wartość 100k

. Teraz

nawet przy zmianie napięcia na wejściu
VCOin w zakresie od zera do napięcia za−
silania zmiany częstotliwości będą mniej−
sze. Sprawdź, jak zmienia się zakres prze−

strajania, gdy rezystor R2 ma wartość
w zakresie 10k

...1M

− wyciągnij

wnioski, zapamiętaj. Jestem przekonany,

obiekt, rozwiera styki swego przekaźnika
i włącza alarm. Jednak taka czujka ko−
sztuje kilkadziesiąt do ponad stu złotych.

Najczęściej linia dozorowa pracuje z

tak zwanymi czujnikami NC (normally
closed – normalnie zwarte). Przerwanie
linii choć na chwilę powoduje reakcję
centralki. Linia L1 powoduje natychmia−
stową reakcję – włącza tranzystor T1 i

syrenę alarmową na czas wyznaczony
przez elementy R8, C4.

Linia L2 jest linią zwłoczną – po jej

przerwaniu syrena zostaje włączona z
opóźnieniem wyznaczonym przez ele−
menty R6, C3.

Przełącznik S1 włącza i wyłącza alarm.

Po zwarciu styku S1 system alarmowy zo−
staje włączony nie od razu, tylko po czasie
określonym przez R5, C1. Takie działanie
pozwala na umieszczenie wyłącznika S1
w obrębie strefy chronionej. Jeśli chcesz
zbudować prosty system ochrony pokoju
czy domku letniskowego, zamontuj ma−
gnes na drzwiach wejściowych, a kontak−
tron na futrynie. Kontaktron podłącz jako
linię L2. W linii natychmiastowej L1 mo−
żesz połączyć w szereg kilka kontaktro−
nów umieszczonych w oknach (nawet gdy

złodziej wybije szybę, nie będzie wchodził
przez wybitą dziurę, tylko otworzy okno).
Po zwarciu wyłącznika S1, czyli po włą−
czeniu centralki w stan czuwania, będziesz
miał około dziesięciu sekund czasu na
wyjście. W tym czasie centralka nie zarea−
guje na naruszenie którejkolwiek linii. Po−
tem, w stanie czuwania otwarcie którego−
kolwiek okna natychmiast wywoła alarm
na czas wyznaczony przez R8, C4. Ty
wchodząc do strefy chronionej możesz
bezkarnie naruszyć czujnik kontaktrono−
wy w drzwiach wejściowych i będziesz
miał około dziesięciu sekund na wyłącze−
nie alarmu. Ewentualny złodziej również
będzie miał tylko tyle czasu na znalezienie
wyłącznika, ale fakt naruszenia linii L2 nie
jest w naszej centralce niczym sygnalizo−
wany, więc zapewne nie będzie nawet

próbował. Jeśli to nie nastąpi, po
tych dziesięciu sekundach zosta−
nie włączony alarm.

Na fotografii 12 widzisz mo−

del centralki zmontowany na
płytce stykowej. Ten próbny
model nie zawiera tranzystora
wykonawczego MOSFET –
stan wyjścia pokazuje dioda
LED. W dziale E−2000 w jed−
nym z następnych numerów
EdW znajdziesz szerszy opis ta−
kiej centralki i dalsze wskazów−
ki dotyczące jej wykorzystania.

Oczywiście, zwłaszcza w przypadku skompliko−

wanych układów, nie zawsze jest możliwe dokładne
zrealizowanie podanych zaleceń. Spośród prost−
szych układów dotyczy to głównie zasilaczy i obwo−
dów zasilania, które często z konieczności rysowane
są z prawej strony schematu. Należy jednak zawsze
do tego dążyć. Znakomicie pomaga to w zrozumie−
niu działania układu, w poszukiwaniu usterek i przy
ewentualnych naprawach. Natomiast pokrętny sche−

mat z rysunku F zaciemnia obraz sprawy i utrudnia
analizę. Naprawdę trudno dociec, jak ma działać ta−
ki układ.

Podane przykłady nie są tylko czczą ciekawostką.

Prace nadsyłane do redakcji naszego czasopisma w
związku z licznymi konkursami niedwuznacznie
wskazują, że wielu Czytelników, i to nie tylko począt−
kujących, nie potrafi przejrzyście narysować schema−
tu. Co ważne sprzyja to popełnianiu błędów, utrudnia

życie im samym, nie mówiąc o osobach, które muszą
analizować takie zawikłane schematy.

Przypominam jeszcze raz, że na schematach ideo−

wych z reguły nie zaznacza się końcówek zasilania
układów cyfrowych. One istnieją i zawsze muszą być
podłączone, ale nie widać tego na schemacie ideo−
wym. Początkujący często popełniają błędy, gdy
próbują zrealizować taki schemat, bo pomijają nie
zaznaczone na schemacie końcówki zasilające.

45

E l e k t r o n i k a d l a W s z y s t k i c h

Sierpień 2002

TECHNIKALIA

Rys. 25

F

F

F

F

o

o

o

o

t

t

t

t

..

..

1

1

1

1

2

2

2

2

Rys. 26

Ćwiczenie 13

Układ 4046. „Przeraźliwa”

syrena alarmowa

background image

A6

124

Ośla łączka

0że już polubiłeś kostkę 4046, a zwła−
szcza zawarty w niej generator przestra−
jany napięciem!

A teraz kolejna rewelacja! Znów nie−

samowicie głośna. Zbuduj układ według
rysunku 27, zawierający tylko dziesięć
elementów.

Inwertery U1D, U1C z kostki 4049

pracują w układzie klasycznego dwu−
bramkowego generatora o częstotliwości
około 2Hz. „Połamany” przebieg z punk−
tu A (porównaj EdW 10/2001 str. 48, ry−
sunek 12a, 13a) jest doprowadzony do
nóżki 9 − wejścia sterującego generato−
rem VCO kostki 4046 i powoduje płynne
zmiany częstotliwości. Właśnie te płynne
zmiany częstotliwości dają dodatkowy,
piorunujący efekt akustyczny. W urzą−
dzeniu dodatkowo wykorzystujemy
bramkę XOR, zawartą w kostce 4046,
przewidzianą do pracy jako tak zwany
detektor fazy – u nas dzięki dołączeniu
jednego z wejść (nóżki 14) do plusa zasi−
lania pracuje ona jako zwykły inwerter.
Natomiast po dwa połączone równolegle
inwertery U1A, U1B

oraz U1E,

U1F z kostki 4049 wysterowują mem−
branę piezo PCA−100
w układzie mostkowym.
Celowo zastosowałem tu
zamiast układu 4069 ko−
stkę 4049 o zwiększonej
wydajności

prądowej

wyjść, bo w bardzo pro−
sty sposób zapewnia to
dużą głośność dźwięku.
Potencjometr PR1 po−
zwala dostroić się do
częstotliwości rezonan−
sowej membrany i uzy−
skać wręcz piorunujący

efekt akustyczny. Fotografia 14 pokazu−
je gotowy model zmontowany na płytce
stykowej według rysunku 27. Taka syre−
na doskonale nadaje się do współpracy
z centralką alarmową z ćwiczenia 12.
Napięcie zasilania może wynosić
6...18V, czym więcej tym lepiej (gło−
śniej). Model przy napięciu 12V pobiera
około 180mA prądu. W jednym z następ−
nych numerów EdW syrena będzie opi−
sana jako projekt E−2000.

Gorąco zachęcam Cię do wypróbo−

wania tego układu. Warto zmieniać war−
tości elementów, by uzyskać specyficz−
ny i jak najbardziej przeraźliwy dźwięk.
Możliwości masz dużo. Przede wszyst−
kim możesz zmieniać częstotliwość ge−
neratora modulującego. Ja stwierdziłem,

że przy pojemności C1 wynoszą−
cej 47nF, 100nF, 220nF, 470nF i
1

µ

F, za każdym razem wrażenie

jest zupełnie inne. Przekonaj się o
tym osobiście.

Rezystor R3 wyznacza wartość

częstotliwości minimalnej. Ko−
niecznie posłuchaj, jak brzmi sy−
rena przy wartościach R3 rów−
nych 220k

, 470k

i 1M. Trzeba

też sprawdzić, jak wpłynie zmiana
pojemności C2 z 10nF na 4,7nF.

Aby się przekonać, jaki jest najszerszy

zakres przestrajania zastosuj C1=1uF (a
jeśli masz, to 2x1uF równolegle) i usuń
R3. Wtedy częstotliwość będzie się poma−
łu, w specyficzny sposób zmieniać od ze−
ra do częstotliwości maksymalnej, wyzna−
czonej przez C2, PR1. Ponieważ membra−

na piezo najlepiej przenosi częstotliwości
około 3,5kHz, a słabo radzi sobie z często−
tliwościami małymi, warto odpowiednio
wyregulować PR1 i dobrać R3, by ogra−
niczyć zakres zmian do zakresu, na przy−
kład 1kHz...4,5kHz. Aby sprawdzić, jak
jest częstotliwość maksymalna, odłącz
nóżkę 9 kostki U2 od nóżki 9 U1 i do−
łącz ją do plusa zasilania. Analogicznie
częstotliwość minimalną uzyskasz łą−
cząc nóżkę 9 U2 do masy.

Jeszcze większe możliwości układ po−

każe przy współpracy z głośnikiem tubo−
wym. Do współpracy z głośnikiem trzeba
zmodyfikować układ według rysun−
ku 28a
. Zalecany zakres napięć zasilania
wynosi 12...18V. Ponieważ głośnik prze−
nosi szersze pasmo częstotliwości, można
i warto poszerzyć zakres przestrajania ge−
neratora VCO usuwając R3. Tranzystory
zapewnią potrzebną wydajność prądową.
T1, T2 oraz T3, T4 od biedy mogą być
popularnymi BC548/558, ale lepiej było−
by zastosować trochę mocniejsze
BC337/BC327. T5...T8 muszą być tran−
zystorami mocy, np. BD243/BD244 lub
BD281/282 – porównaj zestawienie tran−
zystorów w EdW 2/2001 str. 87. Zamiast
ośmiu pojedynczych tranzystorów można
wykorzystać cztery „darlingtony” mocy

(np. BD649/ 650) według ry−
sunku 28b
.

Uwaga! Ze względu na

obecność przebiegu prosto−
kątnego, syrena może uszko−
dzić głośniki wysokotonowe
w kolumnach od domowego
zestawu audio. W żadnym
wypadku nie dołączaj do ge−
neratora swoich kolumn!

Głośniki tubowe są stoso−

wane w niektórych syrenach
alarmowych. Jeśli nie masz
głośnika tubowego, wykorzy−

staj samochodowy głośnik 4−omowy o
mocy co najmniej 20W lub jakikolwiek
8−omowy o mocy co najmniej 5W. Gło−
śnik tubowy da jednak dużo głośniejszy
dźwięk.

Piotr Górecki

Ciąg dalszy w następnym numerze EdW.

46

E l e k t r o n i k a d l a W s z y s t k i c h

Sierpień 2002

Rys. 27

Rys. 28

F

F

F

F

o

o

o

o

t

t

t

t

..

..

1

1

1

1

3

3

3

3

F

F

F

F

o

o

o

o

t

t

t

t

..

..

1

1

1

1

4

4

4

4


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
2002 08 Osla laczka Nieznany
2002 09 Osla laczka Nieznany (2)
2002 06 Osla laczka Nieznany (2)
2002 05 Osla laczka Nieznany
2002 07 Osla laczka Nieznany (2)
2002 05 Ośla łączka
2002 08 05
2001 05 Ośla łączka
Ośla łączka Wyprawa pierwsza A1 część 1
2002 08 27 1530
2002 08 44
2002 08 17
2002 08 42
Ośla łączka Wyprawa szusta A6 część 3
2002 08 43

więcej podobnych podstron