Umberto Eco – Superman w literaturze masowej. Powieść popularna: między retoryką a

ideologią.

1 ) K u l t u r a p o p u l a r n a -
* produkty masowej komunikacji posługują się znanymi użytkownikowi toposami
*żelazne prawo masowej komunikacji – kody czytelników różnią się od kodów autora
* dzieło o masowym zasięgu :

1) posłużyć się codzienną rzeczywistością, niewystarczająco jednak znaną, w której należy
wyodrębnić elementy nierozstrzygniętych konfliktów,
2) uwzględnić czynnik decydujący, kontrastujący z ową rzeczywistością stanowiący punkt
wyjścia, który byłby natychmiastowym i pocieszającym rozwiązaniem początkowych
sprzeczności

*wywodzi się z powieści gotyckiej, tak jak powieść historyczna
→ gotyk posługuje się podziemiami i sztucznymi grotami, gdzie mają miejsce najbardziej krwawe
zbrodnie, oczywiście przy świetle pochodni
→ powieść historyczna odwołuje się do „prawdy historycznej”, jest powieścią pedagogiczną, w której
dominują rozmaite cnoty proponowane jako wzory pozytywne
→ powieść popularna - narzędzie masowej rozrywki, nie troszczy się o to aby zaproponować wzory
bohaterstwa i cnoty, ale o to aby opisać z pewnym cynizmem realistyczne charaktery, z którymi
publiczność mogłaby się utożsamić i czerpać z tego gratyfikację
* czytelnicy żądają nie tyle zaproponowania nowych doświadczeń formalnych albo dramatycznych i
problematycznego zakwestionowania obowiązujących systemów wartości, ile czegoś odwrotnego:
odpowiedzi na system oczekiwań stanowiący już część masowej kultury
*przyjemność z narracji płynie z tego co już jest znane: powtarzanie cykliczne

2 ) N a d c z ł o w i e k -
* „masowy” nadczłowiek – produkt, mający stanowić wzór dla masowej publiczności, skonstruowany
zgodnie z nową formułą rozpowszechniania literatury tj. powieści odcinkowej
*stworzony po to, aby czytelnik mógł śnić na jawie
→ Rudolf z Tajemnic Paryża: sytuuje się poza prawem, okrutny i mściwy Bóg, Chrystus z duszą
rozgniewanego Jahwe
*charyzmatyczny bohater, który ma do odegrania zasadniczą rolę w dramacie pomiędzy uciskanymi a
ciemiężycielami
*jest wstrzemięźliwy i beznamiętny, nie włada nim żadna pasja, nie należy do żadnej kobiety
*zaistniał po raz pierwszy na stronach powieści popularnej, populistycznej i demokratycznej jako
wyraziciel rozwiązania autorytarnego społecznych sprzeczności, rozwiązania które nastąpi ponad
głowami biernych członków społeczeństwa
*społeczeństwo nie potrafi zrozumieć planu nadczłowieka, który realizuje swoje zamiary wbrew
prawu, aby tego dokonać musi mieć wyjątkowe cechy i charyzmatyczną siłę uzasadniającą ich
pozornie wywrotowy wybór
→ Trzej muszkieterowie postępują jak nadludzie, ponieważ przedkładają własną zdolność
odróżniania dobra i zła ponad krótkowzroczne pojmowanie prawa przez oficjalne władze
→ Monte Christo jest nadczłowiekiem, który postanawia ukarać wszystkich nikczemników, nie mając
żadnych wątpliwości co do prawomocności swojego postanowienia.
*nadczłowiek sam decyduje co jest dobre dla uciemiężonego ludu i w jaki sposób ma on zostać
pomszczony; nie przyjdzie mu do głowy, że lud może i powinien decydować sam o sobie
*postać o niezwykłych właściwościach, która demaskuje niesprawiedliwość otaczającego ją świata i
zmienia bieg wypadków, wymierzając własną sprawiedliwość

*narzuca własną sprawiedliwość, eliminuje nikczemników, nagradza dobrych, przywraca utraconą
harmonię
* sprawny fizycznie, odważny, bystry, chociaż nie ma tego w nadmiarze, silny moralnie, uparty w
wierności powierzonego zadania, nie ucieka się do nadnaturalnych sił (James Bond)
*reprezentant urody i męskości (James Bond), który staje w opozycji do monstrualnie brzydkiego i
aseksualnego czarnego charakteru

3 ) P o w i e ś ć o d c i n k o w a , p o p u l a r n a -
*zastępuje człowiekowi z ludu marzenia i zarazem pobudza je, stanowi istotne sny na jawie, kieruje te
marzenia ku idei zemsty, ukarania winnych za doznane cierpienia
* autor nie przeciwstawia się oczekiwaniom publiczności, ale je zaspokaja, jest demagogiczna
* styl posługuje się rozwiązaniami już zaakceptowanymi, zdolnymi dostarczyć czytelnikowi satysfakcji
z rozpoznania rzeczy znajomych
* nieodmienna walka dobra i zła, rozstrzygająca się na korzyść dobra. Dobro pozostaje określone
zgodnie z panującą moralnością, ideologią, systemem norm.
* dąży do uspokojenia czytelnika
* czytelniczki żądają od powieści, aby zastąpiła wartości religijne, arystokratyczne i ludowe, domagają
się, aby uczucie zastąpiło wiarę, chcą wyobraźni żywiącej się potencjalną rzeczywistością, a nie
poznania niesprawdzanej transcendencji.
*rzeczywistość jest zawsze dana – albo modyfikuje się ją nieznacznie albo akceptuje, nigdy radykalnie
się jej nie zmienia
*autor przypomina to, co zostało wcześniej powiedziane z obawy, że czytelnik zdążył już zapomnieć.
Ujawnia za późno, czego nie powiedział, gdyż nie da się powiedzieć wszystkiego. Książka jest
makrokosmosem zamieszkanym przez zbyt wiele postaci i autor nie potrafi już utrzymać w ręku
wszystkich sznurków (Tajemnice Paryża Sue)
* nie dzieje się nic co mogłoby zaniepokoić czytelnika: ten, kto się nawraca był już wcześniej dobry,
kto był prawdziwie zły, umiera bez skruchy (Tajemnice Paryża)
*mamy w niej do czynienia z manichejskim światem rządzącym przez dwie przeciwstawne siły: dobra
i zła
→ Dominatorzy – przeciwstawiani uciemiężonym i niewinnym, obojętnie czy dobrzy czy źli,
dominator skromnego pochodzenia zapomina o klasie z której się wywodzi i nie zamierza walczyć o jej
prawa, kiedy znajdzie się w klasie panującej przejmuje jej ideologię i modele zachowań, posługują się
metodami antyspołecznymi, jest źródłem sprawiedliwości, jest wyrazicielem prawa i moralności
nieznanych społeczeństwu, narzuca prawo i moralność swoimi tajnymi metodami – skoro oficjalna
władza, której się przeciwstawia nie uznaje jego sprawiedliwości lud zaś, za który walczy nie dzieli z
nim odpowiedzialności. Zakłada więc tajną organizację, która jest jego maską i narzędziem
* powieść popularna przedstawia bohaterów mitologicznych i jednowymiarowych, pozwala im odnieść
sukces, a zatem musi na koniec ukazać ich szczęśliwymi
* powieść ta posługuje się marginesem społecznym i najniższymi warstwami jako tłem dla czynów
swoich dwuznacznych postaci, nie troszcząc się już wcale o wiarygodność socjologiczną
*uruchamiają one sieć elementarnych skojarzeń, odwołują się do pierwotnej i głębokiej dynamiki,
czytelnik doznaje estetycznej satysfakcji, odkrywając w niech prostotę dawnej epiki, bezwstydnie i
chytrze przełożonej na język naszych czasów (James Bond)

→ Recepta Arystotelesa na „intrygę” - wystarczy wziąć postać, z którą czytelnik mógłby się utożsamić,
niezupełnie złą, ale nie całkiem doskonałą i niech akcja prowadzi ją od szczęścia do nieszczęścia lub na
odwrót, poprzez perypetie i rozpoznania.
→ Intryga musi być prawdopodobna, a prawdopodobieństwo to nic innego jak przystosowanie się do
systemu oczekiwań publiczności

→ Interpretacje Arystotelesowskiego modelu:

a) katharsis rozwiązuje konflikt fabularny, ale nie godzi widza z samym sobą, przeciwnie –

koniec historii otwiera przed nim nowy problem. Fabuła i bohater są problemowi. Po zakończeniu
lektury czytelnik pozostaje z pytaniami bez odpowiedzi. (powieść problemowa – proponuje
rozwiązania wieloznaczne,stawia czytelnika w stan konfliktu z samym sobą)

b) fabułą rozwiązuje konflikty, pełni rolę pocieszycielską, wszystko kończy się tak, jak życzą

sobie czytelnicy. (powieść popularna – jest zrozumiała dla publiczności oraz autor musi wiedzieć,
czego oczekuje publiczność)

Rozpoznanie:
→ Agnicja – rozpoznanie ze strony dwóch lub więcej osób, które może być wzajemne
→ Odkrycie – nagłe i niespodziewane rozwiązanie sytuacji, której bohater nie był dotąd świadom
→ Zdemaskowanie – forma mieszana agnicji i odkrycia; miało stać się podstawowym elementem
powieści kryminalnej; szczególna forma jednokierunkowej agnicji.

Rozpoznanie:
→rzeczywiste – rozpoznanie dotyczące tylko bohatera; zostaje on rozpoznany przez krewnych w
momencie rozwiązania akcji i odkrycie to zaskakuje również czytelnika (np. Oliver Twist):

a) zaskoczenie mogło być zapowiadane przez pewne insynuacje lub podejrzenia
b) rzeczywiście było niespodziewane

→sztuczne – bohater jest zaskoczony odkryciem, czytelnik już wie co ma się zdarzyć (np. Monte
Christo)
↔Można określić rozpoznanie rzeczywiste jako rozpoznanie intrygi, a rozpoznanie sztuczne jako
rozpoznanie w intrydze.

→Agnicja godna wiejskiego głupka:

a) głupek rzeczywisty – wszystkie elementy intrygi, dane, fakty, zwierzenia, znaki sprzyjają

nastąpieniu agnicji i jedynie bohater upiera się przy swojej niewiedzy

b) głupek będący ofiarą kalumnii – wypadki nie dostarczają bohaterowie żadnych informacji, a

to, co sprawia że czytelnik jest zdolny przewidzieć rozwiązanie jest formalną tradycją intrygi w
powieściach popularnych – Czytelnik wie, że zgodnie z tradycją literacką bohater X może być jedynie
synem Y, ale Y nie może o tym wiedzieć ponieważ nie czytał powieści odcinkowej.

→topos fałszywego nieznajomego – powieść popularna przedstawia często na początku rozdziału
tajemniczą postać, która powinna być nieznana czytelnikowi
→samobójstwo narracyjne – ostrzeżenie na samym początku czytelnika o tragicznym losie bohatera
ma za zadanie ułatwić mu zniesienie końcowego szoku, uczynić z niego fatalną konieczność, pozbawić
wszelkiej prowokacyjności.

Bigoteria – dewocja – przerost form zewnętrznej pobożności przy braku istotnych treści duchowych
Arywista – osoba dążąca do władzy, pieniędzy, stanowisk za wszelką cenę; karierowicz
Antecedens – fakt poprzedzający stan obecny;
Demagog – osoba starająca się uzyskać poparcie społeczne, posługując się czczymi obietnicami lub
kłamstwem, populista
Redundancja – nadmiar w stosunku do tego co niezbędne, cecha komunikatu zawierającego więcej
informacji, niż minimum niezbędne do przekazania treści
Eksplikacja – wyjaśnienie, tłumaczenie
Perora – pouczenie, reprymenda, 2) uroczysta mowa
Fourieryzm -
Falanster osiedle, w którym miała się mieścić falanga, czyli zrzeszenie spółdzielcze
Dandys

-

mężczyzna przesadnie dbający o swój wygląd; dandy, goguś, laluś, strojniś, piękniś
Parsyfalizm
Maccartyzm
Reakcjonista
Pederastia - związki seksualne dojrzałych mężczyzn z młodzieńcami
Ostensorium
Antymon - pierwiastek chemiczny o symbolu Sb, kruchy metal, składnik czcionek i stopów używanych
do produkcji łożysk
Ikonoklasta - członek ikonoklazmu - ruchu religijnego, który przeciwstawiał się czci figur i obrazów
religijnych; ikonoburca, obrazoburca
Sofizm - kierunek filozoficzny w starożytnej Grecji, charakteryzujący się twierdzeniem, że wszystko
jest względne
Ewokować - przywoływać (przywołać) wspomnienie, wizję czegoś
Oleografia -
Chiazm - odmiana składniowego paralelizmu polegająca na powtórzeniu w odwróconej kolejności
takiego samego układu członów zdaniowych;
Immunizować - uodporniać, zwiększać odporność immunologiczną organizmu na działanie czynników
chorobotwórczych
Lapidarny - nie zawierający wielu słów; zwięzły, treściwy
Inwariant - w językoznawstwie: element językowy traktowany w analizie lingwistycznej jako stały,
niezmienny, w przeciwieństwie do wariantów, które są jego realizacjami w różnych kontekstach i są
zmienne
Lejmotyw