Dolega Chodakowski Zorian O słowiańszczyźnie

Zorian Dołęga Chodakowski

”O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem”

Znikn

ły przed wiedz

uczon

dzieje, obrz

dy i zwyczaje nasze w epoce

wielobóstwa. Nie sprzyjała o

wiata Europy całemu czasowi, w którym Krzy

wznosi

pocz

ł w

ród rozległej i podzielonej Sławia

szczyzny.

Pierwsi posła

cy do nas z wiar

dzisiejsz

dalecy byli od umiarkowania, a

eby mieli

co oszcz

dzi

dla historii i wieków, i ten nieprzychylny zapał w ich nast

pcach ledwo

do naszych czasów nie doszedł. W tym duchu dziesi

ciu lub wi

cej władców

naszego plemienia kolejno wywracali budow

przyrodzonym natchnieniem

wzniesion

i obok nowych prawideł nieba nie zdołali zabezpieczy

własno

ziemskiej, która by przetrwała do nas i była ich

e samych pami

Wypadek ten jest najgłówniejszym w Sławia

szczy

nie, bo cał

jej rozległo

ść

czasem obj

ł, upowa

nił nowo tworz

ce si

dzielnice i coraz wi

cej pomna

ał.

Ogniwa nowej wiary wcielały niepodobnych nas do reszty narodów Europy.
Ucz

szczał Słowak z nabo

stwa lub potrzeby do Rzymu lub Carogrodu, a

przej

wszy si

nienawi

wzajemn

stolic chrze

cija

stwa, zapalał pochodnie

wiekuistych wojen na przestrzeni swojej o to,

e nie jednej głowie u

conej danin

płaciła. Biada nam! Długo nazbyt przetrwali

my w tych obł

dach. Nie wspomniałbym

ich mo

e, gdyby nie miały zgubnego wpływu na ten zakres naszej historii i nie były

pierwszym podkopem miłej nam zawsze narodowo

ci. Czas przyszły wyja

ni t

prawd

e od wczesnego polania nas wod

zacz

ły si

zmywa

wszystkie cechy

nas znamionuj

ce, osłabiał w wielu naszych stronach duch niepodległy i kształc

na wzór obcy, stali

my si

na koniec sobie samym cudzymi.

Pierwsze dłuto dziejów Północy w czyim było r

ku - wszystkim wiadomo. Łatwo

widzie

e powołanie zawsze tr

cało ich r

i szczerby sprawiało w obrazie

ojczyzny. Nie dziw zatem,

e u nich epoka przedchrze

cija

ska, je

eli nie ominiona

całkiem i nie zarzucona wymysłami, wystawia nam tylko grube obyczaje, dziko

ść

lepot

naszych ojców. U nich to z łatwo

jednakow

w Poznaniu, Kijowie i

Nowogrodzie dzieje si

przej

cie do wiary. Podług nich dosy

było przykładu i woli

panuj

cego, aby dzie

jeden lub rok to przeznaczenie spełniły.

Tak mniemaj

c ci latopisarze, rzekłby

, nie znali uporczywej duszy sławia

skiej, nie

znali dziejów rodzinnego i pierwotnego ludu, u którego sposób rz

dzenia si

ycia,

obyczaje i mowa sama --

le były spojone z nauk

o bogach. Przeobra

enie wi

nagłe i szcz

ęś

liwe by

nie mogło i w istocie nie było. Nowogród Wielki o cztery lata

spó

nił si

po Kijowie, w sto lat Rostów, a jeszcze pó

niej u nas Szczecin nawróciły

. Nie przywodz

c naszych, dowodów, spomnijmy, co Naruszewicz mówi o

okropno

ciach u Lachów w siedemdziesi

t lat nowej wiary z powodu prze

ladowania

pogan, zamilczanego od naszych kronikarzy. Schronienie si

na ostatek kapłanów z

wielu bogami w

ród zapadłej Litwy podwy

szyło nie znan

dot

d krain

i w porze

dogodnej do zemsty miecz podniosło na polskie i ruskie sadziby. Ja

wie

przy

ródłach Narwi ile

dokuczyła jednemu i drugiemu współbraciom? Co Nestor pisze o

spółczesnych Radymiczanach i Wiatyczanach, a

yciopis

w. Wojciecha wyra

a o

Czechach i w

yciu

w. Benna biskupa misne

skiego, co si

działo na ostrowie

Ranowców? Wszystko okazuje,

e nigdy człowiek,

cy po

ród swojej rodziny, nie

przemienił siebie, nigdy z uprzedze

i nałogów, które jemu długo towarzyszyły,

razem nie otrz

ł si

, bo nie łatwo jest powsta

przeciw sobie samemu, zmieni

sposób

ycia, my

lenia, poniecha

wszystko, co mu jest miłym, nade wszystko

nada

inny obrót ,j

zykowi uzwyczajonemu czci

wielorakie bóstwa i pełnemu tych

przeno

ni, przysłów i wzorów przyrodzonych, które stanowiły jego

piewy

obrz

dowe, igrzyska, potoczn

mow

i zawsze tchn

ły jego wiar

W dziejach zapomnianych, dawno rozsławionych i obecnych nasz ród zajmuje swoje
miejsce. Nie zebrał si

on z wygna

ców ani szcz

tków upadłych mocarstw. Był

zawsze ludem pierwotnym, wła

ciwym i jednosłownym. Nie wiadomy jeszcze czas i

przyczyny, dla których on opu

cił s

siedztwo Indowego Stanu, jak długo był w tej

wielkiej drodze, nim wkroczył do Europy i zaj

ł jej połow

od strony Azji. Pewnym

tylko jest,

e po usadowieniu si

w nowym stanowisku zajmowali razem okolice

zadunajskie a

do podstawy Bałkanu nad Adriatykiem, za Łab

i cał

dzy nimi

przestrze

, jako te

Północ od

ciany Sweonów, rz

dzon

przez wielkich kaganów,

nim przenie

li stolic

do Kijowa. Ze zmiany takowej na ziemi poczynili niektóre

poprawy w zasadach wielbionych

wiateł nieba, liczne przeno

nie z jestestw

przyrodzonych rozci

li do poznanych na północy i cał

jej przestrze

na jednakie

sta podzieliwszy, jednym

e ustawom, obrz

dom i zwyczajom podlegali. Wida

wsz

dy w tej epoce naczelników z chor

gwi

przewodnicz

w pokoju, wojnie i

tych obrz

dach. Poł

czenie w jednej osobie tak wielorakiej władzy nad licznym

narodem tyle podawało sposobów stanowienia i wykonywania wszystkiego,

Sławianie, w tym stanie rzeczy i r

przyrodzenia czczonego kierowani, nie mogli

ludem nieczynnym ani u

pionym. Wojna dla ubezpieczenia i rozszerzenia bytu, a

w pokoju łowy, rola, rzemiosła pewne, obrz

dy poł

czone z wielkimi grami i uczt

były ich powszechn

zabaw

, znamienitym i płci obojej spólnym zatrudnieniem.

W pami

tnikach owych wieków dosy

sto natrafia si

na wyrazy: rola, pług,

socha, kosa, kowal, stolar, tie

la, tk

, dłubi

, dłuto, a nawet pisar i malar. Wszystko

to było potrzebnym i u

ytym, zyskiwało swoj

cze

ść

i przeniosło do pó

niejszych

wieków wysok

, ale ju

przeno

pochwał

Mikołaj Rej z Nagłowic w swych rymach chwaląc panów Czarnych Pawłów z rozumu, cnoty, męstwa i udatnej

postawy, które były własnością całej ich rodziny, na dobitkę tych pochwał po staroświecku tak kończy:

"A za ich obyczajmi i za ich sprawami
Mógłby właśnie ich każdy zwać Koniakowkami".

W godowniczych śpiewach ruskich kowalczyki i kowalenki kują konie panu staroście weselnemu, któremu
swanienka czyli swacha daje podkowy złote i srebrne z uchnalami takimiż. Oto i przyczyna, dlaczego u nas tyle
herbów napełnionych podkowami. Zawsze one wyrażają dobrego junaka i Niesiecki na wielu miejscach toż
samo mówi.

Męstwo, wytrzymałość i zręczność w prowadzeniu wojny długo porównywano u nas z przyrodzeniem wilka.
Pamięć tego zachowała się w pieśni o pochodzie na Połowców Igora kniazia siewierskiego. I Niesiecki w
Koronie Polskiej [t. I-IV, Lwów 1728-1743] kilka takich przykładów umieścił: "Eleazar albo zwyczajnym na
Rusi językiem Olizar (Jelisar) na jedno oko ślepy, atoli wielki wojownik, gdzie żadnej o sobie nie dając wieści,
Tatarów napadł i szczęśliwie raził; stąd już ślepy, już głuchy Wołczok zwano go". T. II, str. 424 i t. III, str. 453.
Wilk Mazowiecki, człowiek znaczny. T. III, str. 234. Przodek Ługowskich Wilkiem nazwany, który mężnie
wojował pod Leszkiem Czarnym z Litwą i Jaćwieżą i w nagrodę zasług wieś Ługi otrzymał. T. III, str. 184. Jan
ze Strzelec herbu Grzymała, arcybiskup gnieźnieński, mąż wielki, poważany od Kazimierza Wielkiego i
wykonawca jego ostatniej woli, Suchym Wilkiem był nazwany. T. II, str. 335. "Wilk mu za uchem wyje" - było

Nigdzie nie wida

ladu, aby przed epok

poloru naszego byli na Północy poddani.

Nie mogli by

oni w przechodzie z Azji do Europy i dot

d w drugiej cz

ęś

wiata nie

znaj

, co jest pracowa

na wieczystego pana, który w oczach swojego monarchy jest

im równy.

Wrodzona Sławianom prostota, wesoło

ść

, uprzejmo

ść

i szczero

ść

wydawały si

nawet w oczach nieprzyjaciół i to

wiadectwo zyskały. M

stwo, miło

ść

i ta go

cinno

ść

doskonała, na podziw i uwielbienie starym Saksonom słu

żą

ca, bóstwami były całej

naszej ziemi, wzajemnie si

wynagradzaj

cymi i hojne dary im niesiono.

Kiedy mniej b

dziemy oczekiwa

od wieszczych pisarzów zagranicznych, mniej na

nich polega

, a przedsi

miem w

ród siebie, na własnej przestrzeni, w gnie

dzie

ojców naszych szuka

o wszystkim wiadomo

ci, znajdziemy mo

e wi

cej ni

li dot

gdziekolwiek pisano. Wpatrzmy si

tylko w ziemi

nasz

. Mo

e Sławianie zostawili j

dla nas jako najtrwalsz

ksi

, mo

e j

zakł

li, aby nigdy z dziedzictwa potomków

nie wychodziła i w tym celu urzekli owoczesnym sposobem, by mogła słu

wiadectwo odwiecznej własno

ci najpó

niejszym wnukom. Nie

miejmy przeczy

naszym zało

ycielom troskliwej przezorno

ci o zachowanie takiej pami

tki, bo kto z

ludem przeszedł rozległo

ść

dzy Indem i Bałtykiem, ten pewnie zyskał wiele

wiadczenia i baczno

ci na przyszło

ść

i mógł by

jak Moj

esz drugim

zakonodawc

swojego plemienia. Poznajmy si

c z nasz

ziemi

, obliczmy

wszystkie jej miana, czyli uroczyska. B

dziemy widzie

, i

mimo dziewi

ciu wieków,

mimo tyle wojennych zniszcze

, mimo niewiadomo

ść

i pró

ść

samochwalna w

odmienieniu starych nazwisk, zachowały si

przecie

i doszły jeszcze do nas imiona

bogów, imiona do czci ich nale

żą

ce, imiona jej sprawców i tego jestestwa ziemnego,

które w przestrzeni czasów zaleciwszy si

wielkim dobrem i złem, na chlub

rodu

ludzkiego i mowy naszej czołem wieków nazwane zostało

. B

dziemy na tej

e ziemi

czytali nazwiska wszystkich zwierz

t i ptaków, zarówno w Indzie zostawionych, jako i

w tutejszym klimacie poznanych, wszystkich drzew le

nych i owocowych, ziół

u nas przysłowie; także: "Biega jakby z wilczą skórą po kolędzie". Tysiące podobnych przenośni było w naszej
mowie, zbogacała się ona znajomością i obrazami przyrodzenia, które służyło za wielką księgę naszym
przodkom. My od nich daleko odstrzeliwszy się, wszystkiego zapomnieli i wszystkiego postradali. Dwadzieścia
lat należało walczyć naszym, aby odzyskać straconą ojczyznę; nie mniejszych może trudów potrzebować będzie
przywrócenie narodowości w mowie naszej. Zgorzkła obca słodycz bez miary używana. Czuć się już daje
utęsknienie do prostych i ojczystych pokarmów. Zbierzmy je skrzętnie, a czas, sprawca wszystkiego, może wyda
nam nowego Bojana, który do wygładzonej dziś mowy przydając starożytne obrazy i zwroty stanie sie twórcą
narodowej oryginalności.

'Miło dla nas byłoby za jednym razem okazać ten tryumf sławiańskiej mowy, gdyby ta rzecz nie zawierała się

w ogólnym jej prawidle składania i mnożenia wyrazów. Tak wszystko poszło na niewiadomość, że chcąc jednę
rzecz objaśnić, trzeba całą, tak nazwę, machinę poruszyć. Wszelako można przeświadczyć się o tym i ze
słownika p. Lindego pod wyrazami: czoło, wiek i człowiek.

W Powieści o Mstisławie I Wołodimirowiczu, sławnym kniaziu ruskim, w nader starożytnym rękopiśmie
znajdzionej, widziemy wielkiego posadnika Gostomysła Burywoicza. "Umom swoim on wieki obnimał" - to
wyrażenie dosyć jest późne, bo z XII w., lecz razem jak jest wysokie, jak przypomina prawodawców mowy
sławiańskiej? Trzeba być obcym, nie należącym do naszego plemienia i być tak pozbawionym wszelkiej
wiadomości w tej mierze, aby jak Rulhiere, słabo chwyciwszy się za wyraz cerkiewny rab (oznaczający po
sławiańsku i rusku służebnika, a po rosyjsku dziś niewolnika), mógł rozumować, że w tym kraju człowiek i
niewolnik jednako nazywa się. Gdyby powiedział, że dzieci: rabiata często mianują się od rodziców, byłoby
prawdą i świadectwem, jaka jest przyrodzona zwierzchność rodziców i uległość dla nich dzieci przez ten wyraz
bez granic oznaczona.

przyjemn

woni

i kwiatem wabi

cych, jak i do po

ywienia sposobnych, niemniej

tych, co do leków i mniemanych czarów słu

mogły, oznaczenie wszystkich

kruszczów wtenczas wiadomych, imiona wojny ze wszystkimi jej na t

por

narz

dziami, jako te

miru wiod

cego długi szereg na łonie swoim zabaw i trudów,

uroczyska morza ze wszystkimi podziałami wody i statków na niej u

ywanych,

wszystkie odmiany powietrzne, pewne liczby znacz

ce lub bogom po

cone,

wyra

enia wszystkich przeciwno

ci, jakie tylko wyobra

nia człowieka wystawi

sobie

e, wszystkie przymioty złe i dobre, wszystkie członki, które składaj

ogół

ywotnego ciała, wszystkie ich działania, wszystkie władze zmysłowe, wszystkie

nazwiska ogólne i szczegółowe. Na koniec my

l, pami

ęć

i sława jako spr

ęż

yny i cel

tego obrazu; krócej mówi

c, cała encyklopedia, rzekłby

, i cały słownik nasz w

prostym lub przeno

nym znaczeniu, pojedynczym lub składanym sposobie na ziemi

naszej rozwini

ty, dziel

ce j

stare sta w pewnym porz

dku napełnia. Nie ma stopy

ziemi w starej Sławia

szczy

nie,

eby nie nale

ała do tego rz

du słownego. Zarówno

okrywa on osiadłe, jak i pró

ne miejsca, u

yteczne i dzikie, wyniosłe i poziome,

naje

one góry, jak doły i zapadłe bagna, czyste pola, jak zamierzchłe lasy, słowem,

cała powierzchnia ziemi była stolic

naszych bogów i jedn

tablic

naszej wiary.

Kto zdoła w takiej obszerno

ci, na ka

dej prawie mili czworogrannej zrachowa

ce ogrody, grodziskami i horodyszczami zwane, wałem dokoła obniesione i przy

nich bliskie zawsze łyse czyli jasne góry, panuj

ce zwykle miejscowemu poło

eniu i

wznosz

ce si

przy stokach i wodach? Dostrzega si

na wielu miejscach, i

niedostatku ziemnej wyniosło

ci, w gładkiej równinie, w

ród nizin i błot Polesia, w

dogodniejszym jednak miejscu, to

samo uroczysko zachowuj

. Kto słyszał, co

Szczygielski

o niej mówił, kto przypomni podanie powszechne o wied

mach i

czarownicach na Łys

Gór

co czwartek po nowiu ucz

szczaj

cych, kto słyszał o

kijowskiej górze, ten dziwi

nie b

dzie mnogo

ci pomienionych nazwisk.

Rozległo

ść

olbrzymia ziemi sławia

skiej nie dozwalała ojcom naszym przesta

dziewi

ciu tylko przybytkach pozwolonych od sumiennych pisarzy, owszem, dla tej

przyczyny w miar

ludno

ci swojej, zakre

laj

c stare sta i wmieszczaj

c w nie sto

nazwisk ziemskich, obierali po

rodku nich najokazalsze miejsca dla łysej góry i

tego ogrodu, czyli do tych stosuj

c zaokr

glenie reszty nale

żą

cych nazwisk.

Rozległo

ść

olbrzymia ziemi sławia

skiej nie dozwalała ojcom naszym poprzesta

dziewi

ciu tylko przybytkach pozwolonych od sumiennych pisarzy, owszem, dla tej

przyczyny w miar

ludno

ci swojej, zakre

laj

c stare sta i wmieszczaj

c w nie sto

nazwisk ziemskich, obierali po

rodku nich najokazalsze miejsca dla łysej góry i

tego ogrodu, czyli do tych stosuj

c zaokr

glenie reszty nale

żą

cych nazwisk.

Praca moja nic jest jeszcze u swojego ko

ca. Odkrycie ka

dego systematu nie mo

zarazem głoszone w całej rozci

gło

ci i trudno jest na słabych skrzydłach

przelecie

oddalone wieki i z bystro

przenikn

ąć

ich tajemnice. Czas tylko i usilna

praca, po bacznym przejrzeniu wielu odległych okolic, przynie

ść

mog

obja

nienie,

jakim sposobem jedno czucie lub wola czyja na takiej rozległo

ci umiały osnowa

tka

wsz

dy do siebie podobn

lub przyda

do niej t

rozmaito

ść

, która za pewnym

oddaleniem si

, jakby w cale przeniesiona, powtarza si

i odnawia. Chodz

c wsz

po tIe starodrzewnej nauki, po z

tach sławia

skiego rz

du, ile

to napotka

na Nowogrodów, tak dawnych jako i Starogrodów, Kijowów, Krakowów, Gniezn,

W książce, acz późno pisanej: Aquila Polono-Benedictina... [Kraków 1663, s. 119 nn.] i w miejscowej

legendzie: Krzyż Święty na Swiętney górze Swiętokrzyskiey, Łysiec nazwaney... przez X. Marcina
Kwiatkiewicza... w Krakowie 1690.

Moskw, Kruszwic, Poznaniów, Budinów, Przemy

lów, Białogrodów, Warszew , ze ze

sprz

ęż

onymi tymi

samymi lub jednoznacznymi imionami. Ile

odkrywa si

nico

ci i

bł

dów w naszych opisach, które z nazwisk osad lub krajów tylu zało

ycieli niebyłych

wywiodły.

Wsparty na tak rozległym i wsz

dy mi obecnym systemacie naszej osiwiałej

starszyzny, patrz

spokojnie, jak w moich oczach znikaj

roje marze

pochlebnych,

co jak

ąś

osobisto

ść

ukryt

maj

c na wzgl

dzie,

bohatyrów z nazwisk tylu

osad

w kronikach czeskich siliły si

stworzy

na powiedzie

, i

aden z narodów upadłych,

aden z nowo

ytnych i

polerownych nie pomy

lał o takim układzie ziemskich nazwisk, nikt za pomoc

podobnego słownika nie zapewnił sobie wiecznie trwaj

cej pami

ci. Nie jest to litania

wszystkich

tych w hiszpa

skiej Ameryce i na wyspach, bez ładu umieszczana.

Sławia

ski porz

dek jest oryginalny, wł

ąś

ciwy naszym tylko zakonodawcom i

przodkom, co przez tyle wieków w tysi

cznych miejscach zrobili i zachowali. W tym

była ich spólno

ść

, jedno

ść

, st

d wszystkim nale

ny zaszczyt, st

d chc

mówi

wszyscy okryli si

wie

cem i nazwiskiem S ł aw y.

Przegl

daj

c si

sto w tym obrazie, czułem tylekro

wewn

trzn

cze

ść

dla

naszych pradziadów, uszanowanie ku tak wielkiej ich my

li i znajdowałem zawsze

odradzaj

we mnie ch

ęć

dalszego rozpoznania i w miar

sposobów

doko

czenia tego obrazu.

Czas powiedzie

cokolwiek i o podaniach ludu sławia

skiego. W narodzie

pierwobytnym i kilkana

cie wieków zliczaj

cym na tej

e ziemi zawsze podanie jakie

musi. W niedostatku pisarzów lub owoczesnych

wiadectw zdolne jest wiele

rzeczy nam odkry

. Lecz kto nie zamierzył sobie pewnego rysu, nie przygotował

pewnych pyta

, a jeszcze w miar

szeroko

ci ziemi sławia

skiej nie ma zapasu

odwagi, wytrzymało

ci i opatrzenia si

w kilka jej dialektów, ten daremnie b

dzie

oczekiwał poda

; same do jego brzegu nie przypłyn

i nie nastr

. Trzeba

pój

ść

i zni

pod strzech

wie

niaka w ró

nych odległych stronach, trzeba

pieszy

na jego uczty, zabawy i ró

ne przygody. Tam, w dymie wznosz

cym si

nad głowami, snuj

jeszcze stare obrz

dy, nuc

dawne

piewy i w

ród pl

sów

prostoty odzywaj

imiona bogów zapomnianych. W tym gorzkim zmroku dostrzec

wiec

ce im trzy ksi

ęż

yce, trzy zorze dziewicze, siedm gwiazd wozowych.

Tam zorza Lelowa zbli

a si

do młodego miesi

ca - miło

ść

nowo

ców i gody

zwiastuje, tam zorza, ksi

ęż

ycem ogrodzona lub zawojk

pokryta,

lubn

przysi

tłumaczy. Dot

d jeszcze trzy rzeki płyn

podsieni lubowników, udzielaj

tej wody

do korowaja i kołaczów . Dot

d zawodz

w nuceniach podolskich wró

by na

tych

e rzekach, jak bizantyckie kroniki wspominaj

. Jeszcze cichy Dunaj jak ów

Ganges jest wod

, pełn

uroków, miło

ci i szcz

ęś

cia, i na powierzchni swojej

niesie korab czerwienny z okwito

swadziebn

. szcze słup wyzłaca

jad

Lwowa. Dziewica mi

dzy dwoma lwami stoj

c bez boja

ni, oddaje r

junoszy.

Strusie pióra i pawie ogony zdobi

wie

ce i głowy po

lubione, a czerwiec z malin

zmieszany stanowi chwał

czysto

ci dochowanej. Rusa kosa pod Kijowem, złoty

warkocz w Krakowie bior

pierwsze

stwo. Jelenie, rysie, łab

dzie i sokoły nie

zapomniały jeszcze przynosi

kochankom wie

ców i pier

cieni . Sierocie zabieraj

cej

lubu opiewaj

brow

pełn

pni bez zielono

ci. Jeszcze mosty

ciel

trzciny, gdy dzieci maj

upa

ść

do nóg rodzicom, a drugie, usłane pier

cie

mi i

perłami, znajduj

po drodze kochanków.

Ogólnie mówi

c o tych

piewach obrz

dowych, nieco uzbieranych nad Nieprem,

Bohem, Bugiem, Sanem i górn

Wisł

- wsz

dy tchn

mił

tno

, prostot

pełn

przeno

ni i obrazów staro

ytnych . Wyzna

trzeba,

e kiedy lud wiejski, tak

dawno usuni

ty od swobody, mógł jeszcze podobne nucenia zatrzyma

, pewnie one

w epoce panowania swojego na rajskich dworach i ogrodach, w gajach, na górach i
polach u

conych podczas soborów płci obojej pod okiem kniaziów, ksi

dzów,

królów,

erców , klechów i starostów obrz

dowych były nierównie znakomitszymi .

Niestety, nasza ziemia nie była morzem z trzech stron ubezpieczona, aby mogła
pomimo wieki zachowa

tyle

co Szkocja.

Lecz czego nic pomału

ałowa

trzeba,

e w Czechach za Karola IV, a w Polszcze w

wieku Zygmuntów, przychylnym dla nauk i mowy ojczystej, w wieku nie tak
pogorszonej zagrody wie

niaka, nie pomy

lano o zbiorze całkowitym pie

ni. Do

podziwienia,

e Jan Kochanowski wiele pi

knej prostoty spod strzechy wiejskiej

przenosz

c do swoich rymów, nie wpadł na my

l podobn

; ona tu

za nim stała. Ona

by u Zygmunta Augusta otrzymała hojne wsparcie i stałaby si

godnym tamtego

wieku upominkiem. Oszcz

dziłoby si

nam przez to czasu i pracy tym trudniejszej i

nie byłoby przyczyny narzeka

na Marcina z Urz

dowa kanonika s

domirskiego

albo i Gizelego archimandryt

kijowo-pieczarskiego

, na dru

Lojolego i na

niezrachowany pułk jubileuszowy, którzy z

arliwo

wielk

deptali to wszystko, co

jest dzisiaj celem ciekawo

ci naszej. Obok tych win w zachodniej stronie oddajemy

pochwał

mimowoln

ruskiemu duchowie

stwu. Greccy i unijaccy (jak my zwali) popi

Ten człowiek, zostawiwszy pamięć po sobie w napisanym Herbarzu polskim, to jest o przyrodzeniu ziół i

drzew rozmaitych... MDVC roku wydanym, obok tego ujmuje w rękę bylice (czarnobyl, artemisia) i tak każe:
"Tego obyczaju pogańskiego do tych czasów w Polsce nie chcą opuszczać niewiasty, bo takież to ofiarowanie
tego ziela czynią, wieszając, opasując się nim. Święta też tej diablicy (Dianny) święcą, czyniąc sobótki, paląc
ognie, krzesząc ognia deskami, aby była prawa świętość diabelska; tamże śpiewają diabelskie pieśni plugawe
tańcując, a diabeł też skacze, raduje się, że mu krześcijanie czynią modłę a chwałę, a o miłego Boga nie dbają,
albowiem w dzień św. Jana wieśniaków przy chwale miłego Boga żadnego nie będzie, a około sobótki będą
wszyscy czynić rozmaite złości" [Kraków 1595, s. 32].
Ten pogrom doścignął swojego celu i odnawia się jeszcze przez bolesne kije u spodu Góry Świętokrzyskiej.
Dogorywają już w naszych oczach niewinne sobótki, pełne starożytnej tajemnicy i
pełne przyjemności w rymach Jana Kochanowskiego. Ta chęć zacięta na wygnanie gościa sławiańskiego (ognia)
i do tego stopnia ścieśniona swoboda utrudzonego kmiotka, że w naszym wieku polerowanym nikogo nie
obchodzi, rzecz także dziwna.

Ten kapłan wydał w sławiańskim języku Sinopsis ruskiej historii 1679 r. Przytoczmy własne jego słowa, co

mówi o "idolech" (bałwanach sławiańskich) na stronie 46: "Tohożdie Kupała (sobótka) boha, ili istinnieje biesa i
do siele po niekiim stranam rossyjskim jeszcze pamiat' dierżytsia, najpacze w nawieczeryi rożdestwa światoho
Joanna Krestitiela, sobrawszesia w wieczer junoszy mużeska, diewiczeska i żenska połu, sopletajut siebie
wieńcy ot zielja niekojeho i wozłahajut na hławu i opojasujutsia imi, jeszcze że na tom biesowstwiem ihraliszczy
kładut i ohń i okrest jeho jemszesia za rucie, nieczestiwo chodiat i skaczut i pieśni pojut, skwiernoho Kupała
czasto powtorajuszcze i czerez ohń preskaczujuszcze, samych siebie tomuż biesu Kupału w żertwu prynosiat. I
innych diejstw djawolskich mnoho na skwiernych soboryszczach tworat, ich że i pisati nie lepo jest.
Jak nasz Marcin i ten Gizeli w opisaniu jednego obrzędu zgodzili się z sobą - łatwo jest widzieć. Gizeli w dalszej
mowie o kolędzie jako starej przynęcie diabelskiej powstaję mocno na tura-szatana, używanego do zabaw
kolędnych. Biedny zwierz! Nie dość, że go do szczętu wygubiło nasze niegospodarstwo, trzeba jeszcze, żeby i
do piekła był skazany. Taka kolej! Ani myśleć o błogosławieństwie.

byli to bracia swojego ludu modl

cy Boga w sławia

skim j

zyku

, wolni od

wyniosło

ci i kłócenia mieszka

ców swoimi reformy, mieli wi

cej pobła

ania i

łagodno

ci z tej strony. Skutek to okazał, bo ruskie okolice nieporównanie wi

cej

starych poda

zachowały i mnie nauczyły.

Na Rusi północnej w ko

cu XVIII wieku zebrano

piewy i drukiem ogłoszono.

Wydawca chwali ich rozległ

jednostajno

ść

po wszystkich okr

gach, lecz wy

szo

ść

poetyczn

przyznaje małorosyjskim, to jest południowej Rusi pieniom. Zgadzam si

na to z przekonania własnego, gdy przez Niepr zajrzałem nieco do połtawskiego
okr

gu. Powiedzie

jednak trzeba prawd

e w zbiorze tym dwunastoksi

gowym nie

wida

stałego celu. Starano si

bardziej o huczne noty lub kalinuszki pos

pne ni

li o

rzecz sam

; nieznane osoby tym si

trudniły, wyboru

adnego nie zrobiono.

Wzgl

dem szl

skich, czeskich, morawskich i w

giersko-sławia

skich, nie znaj

c ich

jeszcze, nie mog

nic powiedzie

. Czyni

jednak starania.

W badaniach staro

ytno

ci naszej przedstawia si

jeszcze osobliwsza okoliczno

ść

Kiedy j

tutaj wyra

żę

, niejeden b

dzie w

tpliwo

, a w pogotowiu i

miechem

przej

ty. Szczerze wyznaj

e sam długo byłem w niedowierzaniu. W istocie, jak

na przysta

na to, aby znaki chluby szlacheckiej, ten pomnik urojonych powie

dla naszych rodopisów, to

ródło bezdenne panegiryków dla ojców jezuitów, skazane

w dzisiejszej o

wiacie na niepami

ęć

eby mówi

herby nasze mogły mie

staro

ytne

i pewne znaczenie. Lecz rzu

my na stron

wszelkie uprzedzenia o tych znakach.

One temu nie winne,

e ich starano si

nie rozumie

i umy

lnie bajkami przy

miono.

Nasze zbiory heraldyczne s

prywatnym autorów usiłowaniem, lecz nie dziełem

urz

dowym. W ostatnim zbiorze Piotra Małachowskiego wyra

ono koło 10 000

rodzin, a wszystkich herbów, uwa

c z odmianami tam

e wyra

onymi, b

dzie

blisko tysi

ca. Jaka

to liczba! Czy podobna jednemu człowiekowi ogarn

ąć

oznaczy

dego pocz

tek i przyczyn

niezmy

lon

zacno

ci? W tych ksi

gach

umieszczano podług wywodów, jakie komu podobało si

napisa

dla informacji

autora lub z kwerendy po aktach urz

dowych, które pocz

tku staro

ytnego

szlachectwa nie wyra

i my tak dawnych składów papierowych nie mamy.

Patrz

c, co Niesiecki sam w protestacji na ko

cu tomu IV wyra

a o tej staro

ytno

szlachty i herbów, o pochodzeniu ich ze krwi cesarzów wschodnich i zachodnich, od
królów arago

skich i ksi

ążą

t sycylijskich, od komesów, a nawet od Olimpu i Oceanu

prowadzonym - wszystko to nie zasługuje na

adn

uwag

. Niemniej, chorob

zadawnion

jest u nas szuka

chluby z rzeczy zagranicznych i dlatego nawet

rodowody bardzo cz

ste z Brytanii, Danii, Włoch, Francji i innych krajów. W tej

cudzoziemszczy

nie nie mógł ju

Słup, tylko Kolumna, Kruk ubrał si

Corwina, Nied

wied

, ten biedny m

ąż

, za poddanie si

swoje

onie wyszedł z

czasem na Ursyna. Wata obeznał, si

ze Starym Testamentem i przywłaszczył

Samsona. Biała g

ęś

zasłyszała o sławie kapitoli

skiej i podniosła si

na Paparon

, a

jasny sokół, ten ptak niegdy

znakomity, dawszy tyle chleba sokolniczym, zawsze

c oznak

dzielnego mołojca, zni

ony na

Iepowrona. Ten pisze,

e Baryczka

przybył z Panonii do W

gier, potem do Polski; tamten wyraza, i

rybka herbowna

Na wspomnienie ojczystego języka nie można nie wydać ciężkiego westchnienia, że my Polacy w całym

istnieniu (można policzyć dziesięć wieków) nie używaliśmy różnymi czasy własnej mowy, zaledwo dwa wieki,
w obliczu zaś Boga i głów uwieńczonych - nigdy. Prawda, że ta wina jest w obłędach całej Europy, lecz
Słowaka bynajmniej to nie pociesza. Przebóg, wpadliśmy w morze, które nas przejęło słonością i dech wolny
zatamowało.

Glaubiczów, Przecławskich i Rokosowskich była jeszcze przed narodzeniem
Chrystusa. Zorza z ksi

ęż

ycem ma gniazdo swoje nad Renem w zamku Monstern, po

sławia

sku Leliw

niby zwanym. Bo

e stado w Kromerze b

, zna

przy

zagładzie ubrz

du stada byłego u nas, t

kolej

przewrócone w Bo

e zdarz z

dykteryjk

w pogotowiu, i

samo dobre

yczenie królowi id

cemu pod Warn

ten

herb i szlachectwo przyniosło dla Szwarca . Wiadomy skutek wyprawy. Król poległ i
noga

adna nic uszła; pami

tnie ui

ciło si

yczenie! Jakkolwiek b

stało si

Szwarc dlatego u

ywał herbu, lecz nie pierwszy, bo on umarł bez potomstwa

skiego, a jednak kilkana

cie rodzin u

ywa tego

samego znaku.

Wspomniałem o skutku warne

skiej bitwy. Opłakiwała go długo Polska. Rodopisowie

nasi w szcz

ęś

liwym widoku wszystko uwa

c, jakby po tryumfie spod Warny

cego Raka z dyplomatem szlachectwa chcieli ukaza

. Niesiecki, we Lwowie

pisz

cy, nie widział przyczyny, dlaczego d

b we herbie b

cy od poprzednika dub

nazwany.

W

ród podobnego odm

tu bajek i gwaru zgadzaj

jednak wszyscy pisarze nasi,

e były herby u nas za czasów poga

skich,

e na pami

przyj

cia chrze

cija

stwa

krzy

yki tylko dodano, a wyliczenie takowych herbów przez boja

źń

sumienn

opuszczono. Jeden Wacław Potocki 1696 r. o

mielił si

powiedzie

e herb Łada

jest zabytkiem bo

yszcza Łady; przecie

Niesiecki, cz

sto go przywodz

c, wzgl

dem

tego zdania milczy i podsuwa natomiast swój wywód historyczny od wsi w lubelskim
województwie. Z tego uwa

na,

e jezuitom naszym bałwochwalstwo było

lepiej wiadome, gdy tak stronili od niego, bo i Knapski w słowniku swoim wyrazu
"ładna", "ładno

ść

" nie poło

ył, a lelek barbaryzmem, czyli nic nie znacz

cym pokazał.

Mówi

c o herbach, były one jako klejnoty szlacheckie przez wszystkie wieki troskliwie

piastowane, lecz przechodz

c przez tyle r

k chełpliwych, ł

ywych i zabobonnych, w

odmiennej postaci okazywały si

. Nie powinni

my gardzi

adnym

ródłem

wiadomo

ci, zwłaszcza krajowych. Do

wiadczmy, podnie

my z nich zasłon

oddzielmy obce za indygenatami przybyłe i pó

niejsze podług tablicy Czackiego i

podług konstytucji; odł

czmy na chwil

krzy

yki jako dodatek gorliwo

chrze

cija

skiej i wszystkie razem oka

my w rysunku. Wówczas postrze

emy pewny

dzy nimi układ, pewne podobie

stwo i oddziały, tu pojedyncze znaki, tam zło

one

i jakby całkowite. Tu wszystkie

wiatła niebieskie sławione w pie

niach wiejskich i

osnowa nauki tak zwanych czarownic; tu zora Leliwa du

e szczastływa, zora

Lubowna. Tam korab z Lwami i słupem uwie

czonym u jednych, z dodatkiem leliwy i

sokoła u Dzieko

skich, ten sam zda si

, na którym knia

Mstisław Swiet

Wołodimirowicz płyn

ł po jeziorze Ilmenie do pi

knej Lubawy. Dziewki z

rozpuszczonymi włosami lub zawojk

na głowie

nie b

ąż

to same ksi

ąż

nice

krakowskie i kniahinie ruskie, widziane na weselu i w naszych czasach? Biały ko

czerwonym tle - nie ten

e sam, o którym Sakson Gramatyk w obl

ęż

eniu Arkony

mowi? Herb pana Zadory - lwia głowa buchaj

ca płomieniami i trzy takie

głowy nie

W księdze Henrykowi Walezemu przeznaczonej: De situ et Gente Polona, gdzie wyliczał herby polskie

wielkimi głoskami i w nich Boże stado jaśnieje.

Ubiór białogłowski na wsi różne ma nazwiska; w Statucie litewskim: sierpanek i namiotka, które między

Nieprem i Bugiem dobrze są znane; nad Donem i Sanem: zawojka, zawitie, wieczneje pokrytie. U rodopisów
naszych cudownie wyszedł ten ubiór na chrzestną chustkę, chociaż nigdy nie chrzczono nikogo między rogami
jelenimi. Starzy chrześcijanie takiej wystawy nie znali. Nazwisko zaś: Nałęcz poszło od szlachcica tego imienia,
jak to można widzieć pod tym i wielu innymi herbami.

przypominaj

ąż

nam Czernoboha widzianego w Wielkiej Syrbii? Sk

d w heraldyce

naszej tyle zwierz

t i ptactwa, nie odrzucaj

c kota, zaj

ca,

, je

a, kawek i sroki?

Jakie

miłostki wprowadziły tyle serc strzelistych i tyle łab

dzi? A w inszych

miejscach, drzewa, kwiaty, zioła, grzyby, w

ęż

e, ryby i

aba. Mo

pomy

, aby to

wszystko miało oznacza

stwo, rozum, cnot

i zasługi?

Były wprawdzie czasy, kiedy umiano te przymioty na owych znakach wyczytywa

my tak szcz

ęś

liwemu omamieniu mo

e najwi

cej winni zachowanie tych hieroglifów

staro

ytnych. Z Salustym Jezierskim, gdyby on

ył kilk

wiekami pierwej, zgin

łby

nieochybnie nasz zodiak szlachecki. Pewnie, i

w starodrzewiu dawano lub

przybierano te znaki za jak

ąś

dzielno

ść

i usług

, lecz bez stosunku znaków do osób.

Czerpano te rysy z jakiej

ksi

gi, która do nas nie doszła lub z natury wielbionej i

zwyczajów sławia

skich, nam tak

e nie znanych.

Szkoda,

e ustal ju

duch obro

czy szlachectwa i nikt nie my

li o dopełnieniu zbioru

herbów przyniesionych do dwunastu komisyj wywodowych w zachodniej stronie
Pa

stwa Ruskiego.

Heraldyka Północnej Rusi, za cesarza Pawła I wydana, nie zaspokoiła w niczym
mojej ciekawo

ci; s

jednak

lady,

e były piecz

ci kruszczowe za Igora, daleko

wcze

niej przed chrze

cija

stwem. Znamiona poga

skie nieochybnie przywalone

ęż

arem troistego krzy

a za Władymira I; nie uratowano ich pozna

skim sposobem

przez uni

z krzy

ykami. St

d te

wielki kagan jest na równi z apostołami i w liczbie

tych. Nasz Mieczysław za siedem

on po staremu jeszcze nie odpokutował. W

nast

pnych wiekach Ru

dosy

ma piecz

ci, lecz na nich nic sławia

skiego. Ziemia,

panuj

cy i bojarowie stałych i jednostajnych nie u

ywali herbów

. Dziewica z

rozczesan

po ramionach rus

kos

, z wie

cem rucianym lub barwinkowym na

głowie, sławiona w całej Północy i Południu Rusi, nie miała szcz

ęś

cia zosta

znamieniem swoich czcicieli. Czudo dwugłowne, nie znane Słowakom, przyleciało od
Grecji po roku 1490 i siadło nad Mostkow

rzek

za Iwana Wasylewicza. Uhry

znamienne trzy rzeki i sze

ść

lelij przewrócili na insze liczby i posta

. Sprawiedliwie

powiedział nasz Mikołaj Rej: "

wiat ten dziwnie si

kołysze w swoich sprawach".

W zbiorze dyplomatów pod napisem: Sobranije gosudarstwiennych gramot i dogoworow, czast' I, Moskwa

1813, można o tym zupełnie przeświadczyć się. W tym przybieraniu dorywczych znaków zaledwo cztery dają
się postrzegać: pieczat' kniazia Konstantinowa Dmitriewicza 1423 goda, pod nr 41 i 1428 goda, pod nr 44: toże
pieczat' kniazia Dmitria Juriewicza (Szemiaki) 1440, pod nr 59, co dają niektóre podobieństwa przedmiotów
sławionych w śpiewach wiejskich. A na pieczęci księcia Możajskiego 1435, pod nr 46, falco supra lapidem, jak
w heraldyce morawskiej opisuje się i jak nasze nimfy wiejskie spominają gniazda sokole na wysokich skałach.
Czwarta jeszcze pieczęć kniazia galickiego młodszego Dymitra Juriewicza roku 1433, nr 50, zdaje się wyrażać
naprzeciw księżyca młodą żonę podług nucenia w Czerwonej Rusi:

Postawlu ja swiczenku
Na protiw misiaczenka,
Czy budu ja tak jasnaja,
Jak misiaczenko jasnyj.
Postawlu ja Swekoronka
Na protiw moho Batenka,
Czy bude tak miłyj.
Jak mij Batenko ridnyj.
Hanyły mini Iude:
Złyj Swekoronko bude,
Ja toho ne sluchata,
Ridnym Batenkom zwała

Litwa, przyjmuj

c wiele od Rusi w czci bogów, pismach i mowie urz

dowej, jeszcze

na piecz

ciach Witowda Wielkiego i chor

gwiach pod Grunwaldem ukazywała

znami

takowe: \__/-|-\__/. Zepsuła go z czasem i wcale zaniechała.

Zrcadlo słavneho markrabstvi moravskeho, w Olomaucy 1593, było ksi

dla mnie

pomocn

. Czego w polskiej heraldyce znale

źć

nie mogłem, a mocno

yczyłem w

stosunku do

piewów woły

skich, w tym to Zwierciedle zyskałem. Nie znam jeszcze

heraldyki czeskiej i uherskiej, rodzin wła

ciwie sławia

skich.

Hospodarowie, wojewodowie mołdawscy, władn

cy brzegami sławnego u nas

Dunaju, rz

c krain

starego Bohdanu, u

ywali w dyplomatach hołdowniczych

Polszcze pism i mowy sławia

skiej. W kilku aktach w Sybilli puławskiej b

cych z

XV wieku i XVI wida

stałe u

ywanie na piecz

ci wielkiej turowej głowy mi

dzy

Leliw

. Bojarowie w tym kraju dot

d s

w prostocie sławia

skiej i powierzchowno

tureckiej. Wsz

dzie mo

na by co

znale

źć

po otrz

ąś

nieniu cudzych pyłów i

niedzi.

Wiele pochodni w r

ku szlacheckich zgasło i to jeszcze pierwej, nim pomy

lano o ich

uczczeniu. Trzeba przegl

cerkwie, ko

cioły, cmentarze lub po archiwach stare

oryginały. Niezmierna praca! Lekki dowcip z przestrachu od niej uleci, bo tu krótko

nic folgowa

nie mo

na. Trzeba długo mozoli

kwoli starym wiekom i naszym

obyczajom i nieraz nako

czoła.

Zabezpieczmy przypadkowe i do

ść

ste odkrycia z ziemi, te ró

ne małe pos

gi,

obrazki i narz

dzia kruszczowe, naczynia, garnki z popiołami. Zliczmy i poznajmy

wymiarem dokładnym wszystkie pot

ęż

ne mogiły, które na cze

ść

jednej osobie

sypane samotnie wieki przetrwały. Ochro

my od zniszczenia w podziemnych

pieczarach wykute na skale pisma, nam wi

ksz

ęś

nieznane. Zdejmijmy plany

z poło

miejsc zaleconych znakomito

starodawn

dla obja

nienia starego sta,

nie dozwalaj

adnemu uroczysku pój

ść

w zapomnienie. Poznajmy wszystkie

nazwiska, jakie lud wiejski, czyli jego lekarki w ró

nych stronach daj

przyrodzeniu.

Zbierzmy, ile mo

na,

piewy i herby staro

ytne, opisujmy celniejsze obrz

dy.

Wnie

my to wszystko do jednej ksi

gi, a przekonamy si

niew

tpliwie i o

pochodzeniu naszym z In

d, czyli Indostanu, i powe

miem milsze wyobra

enie o

naszych przodkach. Zł

czmy ich nauk

V wieku z o

wieceniem i wdzi

czno

wnuków w XIX wieku ju

odzywaj

cych si

Nie zamierzałem sobie nigdy przed zebraniem wszystkich zapasów wcze

nie o tym

pisa

. Skre

liłem tylko niektóre my

li, wyj

te z czteroletniej mojej w

drówki i pracy

kwoli dalszego jej przeznaczenia. Postawiwszy siebie my

za dziewi

ciu wałami

wieków oddalonych, przed obliczem osiwiałej i powa

nej brody naszych przodków

nie mogłem ju

mówi

bez pewnej czci dla nich i, jakby w ich imieniu, bez pewnej

miało

ci, która wspieraj

c si

na rzetelnej prawdzie, ze skutków dotykalnych

wywiedzionej, duszy północnej zawsze powinna by

znamieniem.

(Pisałem w Sieniawie nad Sanem 1818 r. w miesi

cu marcu).