POLITY

CZNO

-STRA

TEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEŃSTW

A

II – 2011 /

18

BEZPIECZEŃSTWONARODOWE

19

nad strategiami rozwojowymi i  Strate-
gicznym Przeglądzie Bezpieczeństwa
Narodowegomożebyćomówienieistoty
bezpieczeństwa oraz jego podstawo-
wychkategoriipojęciowych,a takżehi-
storycznej ewolucji jego strategicznych
uwarunkowań.

ISTOTA BEZPIECZEŃSTWA

Bezpieczeństwo ma wiele defini-

cji

1

. Celem niniejszego artykułu nie są

szczegółowe, teoretyczne rozważania
na ten temat, a  jedynie przegląd naj-
ważniejszych aspektów tej tematyki

2

.

Bezpieczeństwoi rozwójtodwapod-

stawowe wymiary istnienia jednostek
i  całych społeczności, w  tym społecz-
ności zorganizowanych w  państwa lub
organizacje międzynarodowe. Te dwa
wymiary wzajemnie się warunkują;
bezbezpieczeństwaniemożnamarzyć
o  rozwoju, rozwój zaś ułatwia zapew-
nianie bezpieczeństwa. Fundamentem
w  tym duecie jest bezpieczeństwo. Ta-
kierelacjeprzesądzajątakżeo wzajem-
nychzależnościachmiędzystrategiami
bezpieczeństwai rozwoju.Pomocnewe
właściwym uwzględnianiu tych zależ-
ności w  trwających właśnie pracach

Stanisław Koziej

Bezpieczeństwo: istota, podstawowe

kategorie i historyczna ewolucja

W debacie na temat bezpieczeństwa, którą w Polsce ożywił Strategiczny Przegląd
Bezpieczeństwa Narodowego zainicjowany przez prezydenta B. Komorowskiego,
ważne jest przypomnienie podstawowych kwestii i definicji pojęć z zakresu
wewnętrznej i zewnętrznej aktywności podmiotów bezpieczeństwa. Istota
bezpieczeństwa jest określana jako zapewnienie egzystencji i swobody
realizacji interesów aktorów w kontekście szans, wyzwań oraz ryzyk i zagrożeń.
Urzeczywistnieniu bezpieczeństwa służy strategia bezpieczeństwa, która polega
na zdefiniowaniu interesów, ocenie warunków bezpieczeństwa, sformułowaniu
koncepcji strategicznej oraz ustanowieniu systemu bezpieczeństwa.
W zrozumieniu przyszłego rozwoju tego wymiaru pomocne też jest prześledzenie
ewolucji bezpieczeństwa na przestrzeni dziejów.

1

Przegląddefinicji–zob.np.J.Stańczyk:Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa,ISPPAN,War-

szawa1996r.;J.Czaputowicz:System czy nieład? Bezpieczeństwo europejskie u progu XXI wieku,
WNPWN,CSM,Warszawa1998r.;Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego,AON,
Warszawa2002r.

2

Takiepodejściezastosowanezostałow propozycjikatalogupodstawowychkategoriipojęciowych,

przyjętym na potrzeby Strategicznego Przeglądu Bezpieczeństwa Narodowego. Zob.: http://www.bbn.
gov.pl/portal/pl/577/2630/Zaktualizowano_10_stycznia_2011_r.html

POLITY

CZNO

-STRA

TEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEŃSTW

A

20

BEZPIECZEŃSTWONARODOWE

II–2011/

18

Najczęściej bezpieczeństwo definiuje
się zarówno jako stan (osiągnięte po-
czuciebezpieczeństwadanegopodmio-
tu),jaki proces(zapewnianiepoczucia
bezpieczeństwa podmiotu). Bardziej
praktyczne jest podejście drugie, od-
zwierciedlające naturalny, dynamiczny
charakterzjawiskabezpieczeństwa.

W  tym sensie

bezpieczeństwo da-

nego podmiotu to ta dziedzina jego
aktywności, której treścią jest za-
pewnianie możliwości przetrwania
(egzystencji) i  swobody realizacji
własnych interesów w  niebezpiecz-
nym środowisku, w  szczególności
poprzez wykorzystywanie szans
(okoliczności sprzyjających), stawia-
nie czoła wyzwaniom, redukowanie
ryzyka oraz przeciwdziałanie (za-
pobieganie i  przeciwstawianie się)
wszelkiego rodzaju zagrożeniom dla
podmiotu i jego interesów.

Podmiotem bezpieczeństwa mogą

byćwszystkiejednostkimającewłasne
interesyi wyrażająceambicjerealizacji
tychinteresów.Mogątobyćpojedyncze
osoby, różne grupy społeczne, narody,
społecznościmiędzynarodowei wresz-
cie cała ludzkość. Stosownie do tego
możemy wyodrębniać różne rodzaje
bezpieczeństwa: indywidualne (perso-
nalne), grupowe (rodowe, plemienne),
narodowe (państwowe)

3

, międzyna-

rodowe (regionalne, globalne). W  tym
opracowaniuprzeanalizowanezostaną

wyłączniedwarodzajebezpieczeństwa:
narodowei międzynarodowe.

Bezpieczeństwo przejawia się we

wszystkich dziedzinach aktywności
podmiotu. Stąd też jego struktura jest
w istocietożsamazestrukturąfunkcjo-
nowania podmiotu. W  ramach bezpie-
czeństwamiędzynarodowegoi narodo-
wego możemy zatem wyodrębnić takie
dziedzinybezpieczeństwa,jaknp.bez-
pieczeństwo ekonomiczne, społeczne,
militarne,publiczne,ekologiczne,infor-
macyjneitp.Wyróżniasiętakżebezpie-
czeństwo wewnętrzne i  zewnętrzne –
w zależnościodtego,gdziesąumiejsco-
wionei skądsięwywodzą(odwewnątrz
czy z zewnątrz podmiotu) szanse, wy-
zwania,ryzykai zagrożenia

4

.

Spotyka się także określenie „bez-

pieczeństwo fizyczne”, gdy ma się na
myśliochronęi obronęprzeddziałania-
mi lub zjawiskami niszczącymi – przy
wykorzystaniuprzedewszystkim(choć
nietylko)specjalniew tymcelutworzo-
nych i  utrzymywanych sił i  środków,
jakimi są np. wojsko, policja, wywiad,
kontrwywiad, straż graniczna, straż
pożarnaorazróżnesłużbyochronyitp.
Nabezpieczeństwo„fizyczne”składają
się dwie główne dziedziny bezpieczeń-
stwa: bezpieczeństwo militarne i  bez-
pieczeństwo cywilne (pozamilitarne).
Pierwsze jest częścią bezpieczeństwa
zewnętrznego,drugie–wewnętrznego.
Bezpieczeństwomilitarne–czyliw wy-

3

Bezpieczeństwonarodowe(narodu)i bezpieczeństwopaństwowe(państwa)–tościślebiorącróżne

kategoriepojęciowe.Alez punktuwidzeniapraktycznego,naobecnymetapierozwojuhistorycznego
(epoka państw narodowych), można umownie traktować je jako tożsame. Taka praktyka występuje
w polskimsystemieprawnym,gdziekonstytucjamówirazo bezpieczeństwiepaństwa(Rzeczypospo-
litejPolskiej)a innymrazemo bezpieczeństwienarodowym(ustanawiającnp.RadęBezpieczeństwa
Narodowego).

4

Takipodziałbezpieczeństwawystępujenp.w konstytucji.

POLITY

CZNO

-STRA

TEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEŃSTW

A

II – 2011 /

18

BEZPIECZEŃSTWONARODOWE

21

padku państwa obronność lub obrona
narodowa

5

– obejmuje szerokie spek-

trumradzeniasobiepodmiotu–wyko-
rzystywanie, zapobieganie, redukowa-
nie, reagowanie, przeciwdziałanie itp.
–z zewnętrznymiszansami,wyzwania-
mi,ryzykamii zagrożeniamipolityczno-
-militarnymi, przy wykorzystaniu całe-
gozasobusiłi środków,jakimipodmiot
dysponuje (zarówno militarnych, jak
i pozamilitarnych,wyspecjalizowanych
i  ogólnych). Bezpieczeństwo cywilne
(pozamilitarne)–toz koleipodobnera-
dzeniesobiez wewnętrznymiszansami,
wyzwaniami, ryzykami i  zagrożeniami
dla ładu i  porządku publicznego oraz
wynikającymi z  klęsk żywiołowych,
a takżezwiązanymiz ochronąludności
przedskutkamidziałańzbrojnych.

W praktycewyróżniasiętakżetzw.

sektory bezpieczeństwa narodowego
– te jego części, za które odpowiadają
poszczególne struktury państwa (ad-
ministracji państwowej). Dzisiaj coraz
częściej mamy jednak do czynienia
z tym,żeproblematykabezpieczeństwa
leży jednocześnie w  kompetencjach
wielu podmiotów państwowych. Stąd
teżmówimyo transsektorowościwspół-
czesnego bezpieczeństwa – przykła-
demjestbezpieczeństwoinformacyjne,
w  tym bezpieczeństwo cybernetyczne
i antyterrorystyczne.

STRATEGIA BEZPIECZEŃSTWA

Najbardziej generalne kształtowa-

niebezpieczeństwajestzadaniem

stra-

tegiii poprzezstrategięjestonoreali-
zowane.

Najogólniej rzecz biorąc, strategia to

kategoria prakseologiczna, czyli doty-
czącasprawnegodziałaniakażdegopod-
miotui odnoszącasiędonajbardziejge-
neralnychsposobówtegodziałania.Stra-
tegiabezpieczeństwazaśtojednaz wielu
dziedzinstrategiiw ogóleodnoszącasię
do zapewniania bezpieczeństwa danego
podmiotu.Strategiabezpieczeństwa–to
teoria i  praktyka kierowania sprawa-
mi bezpieczeństwa danego podmiotu
przez naczelnego decydenta (indy-
widualnego lub zbiorowego), w  tym
zwłaszcza ustalania celów bezpie-
czeństwa oraz sposobów ich osiągania.

Termin „strategia” wywodzi się od

greckiego słowa strategos, którym to
określano najwyższego, naczelnego
dowódcę wojskowego odpowiedzial-
nego za przygotowanie i  przeprowa-
dzenie wojny. Dlatego też przez wiele
wiekówstrategięodnoszonowyłącznie
dosprawmilitarnychi utożsamianoze
sposobami użycia sił zbrojnych jako
całości dla celów wojny. Ściśle rzecz
biorąc, była to i  jest do dzisiaj strate-
gia wojskowa. Na początku XX wieku
pojęcie strategii poszerzyło się i  poja-
wiła się strategia wojenna, rozumia-
najakosposóbużyciacałychzasobów
(wojskowych i  niewojskowych) danego
podmiotu(państwa,koalicji)dlacelów
wojny. W  drugiej połowie XX wieku
pojawił się termin strategia obronna
(obronności), który poszerzał znacze-
niestrategiio sposóbużyciawszelkich
zasobów podmiotu do zapobiegania,
opanowywaniai rozstrzyganiakonflik-
tów i  kryzysów polityczno-militarnych.
NaprzełomieXXi XXIwiekunastępuje

5

Wświetlepolskiejpraktykiustawodawczejobydwateterminymożnatraktowaćjakorównoznaczne

iposługiwaćsięnimizamiennie.

POLITY

CZNO

-STRA

TEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEŃSTW

A

22

BEZPIECZEŃSTWONARODOWE

II–2011/

18

kolejneposzerzenieznaczeniastrategii
i  ukształtowanie się pojęcia strategii
bezpieczeństwa(narodowegoi między-
narodowego) odnoszące się do sposo-
bówużyciawszelkichzasobówpodmio-
tu(państwa,koalicji,sojuszui globalnej
społeczności międzynarodowej) do za-
pobiegania i  rozstrzygania konfliktów
i  kryzysów (militarnych i  pozamilitar-
nych). Różnice między istotą strategii
bezpieczeństwanarodowegoi strategii
obronnościilustrująrysunki1.i 2.

Możnawyszczególnićróżnerodzaje

strategii.Z punktuwidzeniapodmiotu
strategii można wymienić: strategie
indywidualne (osobowe, personalne),
grupowe (rodowe, plemienne, korpo-
racyjne), narodowe (państwowe), mię-
dzynarodowe (regionalne, globalne).
Z  kolei według dziedzin działalności

podmiotu można mówić o  strategii:
politycznej (polityki), ekonomicznej
(gospodarki), społecznej (życia spo-
łecznego),bezpieczeństwa,obronności
(obrony)itp.

Jakwspomniano,w niniejszymarty-

kuleomawianesątylkostrategiebezpie-
czeństwa narodowego i  międzynarodo-
wego. Do podstawowych instrumentów
strategii bezpieczeństwa zalicza się:
dyplomację (publiczną i  niepubliczną,

państwowąi prywatną),potencjałinfor-
macyjny(publicznyi niepubliczny,jawny
i niejawny),siłyzbrojne,potencjałeko-
nomiczny(państwowyi niepaństwowy).
Przykładowo, w  piśmiennictwie amery-
kańskim dość powszechnie jest stoso-
wanyakronimDIME(diplomacy, infor-
mation, military, economics).

Rysunek 1. Istota strategii bezpieczeństwa narodowego (bezpieczeństwa państwa)

Źródło: opracowanie własne.

POLITY

CZNO

-STRA

TEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEŃSTW

A

II – 2011 /

18

BEZPIECZEŃSTWONARODOWE

23

Rysunek 2. Istota strategii obronności (bezpieczeństwa militarnego)

Źródło: opracowanie własne.

Rysunek 3. Wojskowość

Źródło: opracowanie własne.

POLITY

CZNO

-STRA

TEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEŃSTW

A

24

BEZPIECZEŃSTWONARODOWE

II–2011/

18

Zależnie od przyjętego kryterium

można naszkicować następującą typo-
logięstrategiibezpieczeństwa:

• Wgkoncepcji:zapobieganiai reago-

wania;

• Wg roli: deklaratywna, rzeczywista

(realna)i idealna(teoretyczna);

• Wg procedur konfrontacji: działań

kolejnych(sekwencyjnych)i działań
jednoczesnych;

• Wgmetodprowadzącychdozwycię-

stwa: pokonania (rozbicia w  walce,
bitwie),wyczerpania(pozasiłowego,
pośredniego,długotrwałego)i znisz-
czenia (zwycięstwa totalnego, zli-
kwidowaniaprzeciwnika);

• Wgsferaktywnościi środkówstra-

tegicznych: dyplomatyczna, ekono-
miczna,informacyjna,militarnaitp.;

• Wg zasięgu: całościowa (totalna)

i naobszarzekonkretnegokonfliktu
(np.nateatrzedziałańwojennych);

• Wg treści: operacyjna (strategia

działania) i  preparacyjno-transfor-
macyjna(przygotowania).

Strategiękształtowaliwybitniteore-

tycy i  praktycy. Za klasyków w  obsza-
rze teorii strategii, z  uwzględnieniem
ichgłównegowkładuw jejrozwój,moż-
nauznać:

• Sun Tzu – „psycholog” wojny, „lis

wojny”, zwolennik i  propagator
strategii niesiłowych rozstrzygnięć
i zmagańinformacyjnych;

• Tukidydes–„polityk”wojny,prekur-

sor analizy wojen jako zjawiska sto-
sunkówmiędzynarodowych;

• CarlvonClausewitz–filozofi „fizyk”

wojny, twórca nowoczesnej ogólnej
teoriistrategii;w sferzeoperacyjnej
–zwolennikrozstrzygnięćsiłowych,
działań bezpośrednich, rozstrzyga-
jących(walnych)bitewjakozderze-

nia punktów ciężkości przeciwnych
stron.

Z  kolei do najwybitniejszych klasy-

kówpraktykistrategicznejmożnazali-
czyćtakichwodzów,jak:

• AleksanderMacedoński–mistrzłą-

czeniaelementówsiły,czasui prze-
strzeni (dynamiczne operacje połą-
czone, prowadzone na ogromnych
przestrzeniach);

• Cezar–„strategkompletny”,mistrz

działań kompleksowych, łączących
działaniapolitycznez wojskowymi;

• Napoleon – najwybitniejszy wódz

wszechczasów,geniuszmanewru.

Jednym z  najważniejszych wymia-

rów teorii strategii są jej zasady. Naj-
bardziej znane są operacyjne zasady
strategii, czyli historycznie ukształto-
wane reguły sprawnego przygotowa-
nia i  prowadzenia walki (kooperacji
negatywnej), zwiększające prawdopo-
dobieństwoosiągnięciaw niejsukcesu
(zwycięstwa) przy jak najmniejszych
kosztach(stratachwłasnych).

Głównym sensem stosowania ope-

racyjnych zasad strategii jest zapew-
nienie uzyskania, utrzymania i  wyko-
rzystania przewagi. Przewagę należy
rozumieć szeroko i  wielowymiarowo,
nie tylko w  wymiarze ilościowym (ma-
terialnym),alei jakościowym(niemate-
rialnym).W takimrozumieniuprzewagi
możnasformułowaćwręczprawowalki
mówiące,żew walce,jakw naturze,za-
wsze zwycięża strategicznie silniejszy
(cowcaleniemusioznaczać,żeliczniej-
szylubwiększy).

Z tegopunktuwidzeniamożnawy-

różnić dwa typy strategii pokonania

POLITY

CZNO

-STRA

TEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEŃSTW

A

II – 2011 /

18

BEZPIECZEŃSTWONARODOWE

25

przeciwnika. Jeśli siłę stwarzanego
przezeń zagrożenia wyrazimy jako
iloczyn potencjału materialnego (siły
fizycznej)i niematerialnego(wolidzia-
łania)

S = P x W

gdzie

S–siłaprzeciwnika;P–potencjał

fizycznyprzeciwnika;W –woladziała-
nia,

topokonaćgomożemydwomaspo-

sobami(strategiami):
a) redukcjąpotencjału–podejściemfi-

zycznym(niszczenie,paraliżowanie
sprawności działania – operacyjna
teoriaClauzewitza);

b) redukcjąwoli–podejściempsycho-

logicznym(operacjeinformacyjne–
operacyjnateoriaSunTzu).

W  sposób syntetyczny istotę prze-

wagi, jako swego rodzaju „super-
zasady”, bardzo dobrze oddaje Sun
Tzu stwierdzając, że przewaga na-
rzuca sposób walki: „jeśli przewa-
żasz nad przeciwnikiem 10-krotnie –
okrążgo;jeśli5-krotnie–atakuj;jeśli
2-krotnie – najpierw go podziel; gdy
jestrównowaga–możeszwalczyć;je-
ślijesteśsłabszy–zapewnijsobiewy-
cofanie”

6

.

Teoretycystrategiiformułowaliróż-

ne listy zasad strategicznych. Najbar-
dziej reprezentatywne są zestawy Sun
TzuorazC.Clausewitza.

WedługSunTzupodstawowezasa-

dy (mnożniki siły niematerialnej), ja-
kie można sformułować na podstawie
analizy treści jego slynnego traktatu,
to:
• rozpoznanie,
• fortel,
• zaskoczenie,
• manewr,
• działania pośrednie,
• presja psychologiczna

7

.

Z  kolei Clausewitz sformułował

dziewięć, uznawanych do dziś za kla-
syczne,zasad:
• zmasowanie,
• cel,
• ekonomia sił,
• prostota,
• zaskoczenie,
• jedność dowodzenia,
• ubezpieczenie,
• ofensywa,
• manewr

8

.

POdSTAWOWE KATEGORIE

STRATEGII BEZPIECZEŃSTWA

Prawidłowe uprawianie strategii

musi podlegać pewnej logice postępo-
wania, która kształtuje klasyczny cykl
strategiczny. Obejmuje on cztery pod-
stawowefazy:zdefiniowanieinteresów
danego podmiotu i  określenie jego ce-
lówstrategicznych;ocenęstrategiczne-
gośrodowiska(warunków)bezpieczeń-
stwa; sformułowanie koncepcji strate-
gicznej oraz określenie zasobów nie-

6

SunTzu,Sztuka wojny, Warszawa1994;s.38-39.

7

Ibidem.

8

C.Clausewitz,O wojnie,Warszawa1958.

POLITY

CZNO

-STRA

TEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEŃSTW

A

26

BEZPIECZEŃSTWONARODOWE

II–2011/

18

zbędnych do realizacji koncepcji, czyli
ustanowieniasystemubezpieczeństwa

9

(rys.4).

Biorąc pod uwagę powyższe gene-

ralne spojrzenie na bezpieczeństwo
(międzynarodowe i  narodowe) można
zauważyć, że kluczowymi kategoriami
pojęciowymiw ichobszarzesą:
– interesy podmiotu narodowego (lub

misji organizacji międzynarodo-
wej

10

) oraz wynikające z  nich cele

strategicznei operacyjnew dziedzi-
niebezpieczeństwa;

– środowisko (warunki) bezpieczeń-

stwa – czyli szanse, wyzwania, ry-
zykai zagrożeniadlarealizacjiinte-

resóworazosiąganiacelóww dzie-
dzinie bezpieczeństwa. Zagrożenia
występują tu w  postaci kryzysów
i konfliktów;

– strategiczne (długofalowe) i  poli-

tyczne (operacyjne, bieżące) kon-
cepcje (zasady i  sposoby) działań
zmierzających do osiągnięcia przy-
jętychcelóww danychwarunkach;

– systemy bezpieczeństwa – czyli za-

sobypodmiotuwydzielonedoreali-
zacji przyjętych koncepcji i  zadań,
odpowiedniodotychzadańzorgani-
zowanei przygotowane.

Zatrzymajmysięnadkrótkącharak-

terystykątychpodstawowychkategorii.

Rysunek 4. Cykl strategiczny w odniesieniu do strategii bezpieczeństwa narodowego

Źródło: opracowanie własne.

Samoidentyfikacja strategiczna: diagnoza państwa jako podmiotu bezpieczeństwa
(podstawy bezpieczeństwa narodowego) oraz zdefiniowanie interesów narodowych
i celów strategicznych w dziedzinie bezpieczeństwa

Ocena strategicznego środowiska bezpieczeństwa (zewnętrzne i wewnętrzne warunki
bezpieczeństwa)

Sformułowanie koncepcji działań strategicznych (strategia operacyjna) – sposób
osiągania celów strategicznych w danych warunkach (środowisku) bezpieczeństwa

Sformułowanie koncepcji przygotowań strategicznych (strategia preparacyjna, w tym
transformacyjna) – sposób utrzymywania i transformacji systemu bezpieczeństwa
narodowego, stosownie do przyszłościowych potrzeb operacyjnych

CYKL STRATEGICZNY

9

Podobnepodejściezob.m.in:H.R.Yarger,Strategic theory for the 21st century: the little book on big

strategy,StrategicStudiesInstitute,Carlisle,2006,s.6–„Thestrategicprocessisallabouthow(conceptor
way)leadershipwillusethepower(resourcesormeans)availabletothestatetoexercisecontroloversets
ofcircumstancesandgeographiclocationstoachieveobjectives(ends)inaccordancewithstatepolicy”.

10

Odpowiednikiem interesu w  przypadku organizacji międzynarodowej jest jej misja, ustanawiana

w czasiepowoływaniadanejorganizacji.

POLITY

CZNO

-STRA

TEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEŃSTW

A

II – 2011 /

18

BEZPIECZEŃSTWONARODOWE

27

Interesydanegopodmiotu(narodu,

grupy, osoby itp.) – to zsyntetyzowane
oczekiwania podmiotu wobec otocze-
nia wynikające i  kształtowane przez
jego tożsamość, wyznawane wartości,
historyczny dorobek, tradycje, bieżące
potrzebyorazdążeniai aspiracjeprzy-
szłościowe. Można wyróżnić interesy
żywotnei pożądane.Pierwszez nich–
tointeresydotycząceistnieniapodmio-
tu, przetrwania w  danych warunkach.
Drugie–tointeresyzwiązanez jakością
owego istnienia. Te pierwsze odzwier-
ciedlają wartości „zero-jedynkowe”, są
niestopniowalne i  nienegocjowalne. Te
drugiesąstopniowalne,w pewnymsen-
siepomocniczei negocjowalne

11

.

Interesy stanowią punkt wyjścia

do określenia

celów strategicznych

w  dziedzinie bezpieczeństwa. Najogól-
niej rzecz biorąc, cele strategiczne
w  dziedzinie bezpieczeństwa to nic
innego jak zoperacjonalizowane inte-
resy. Zoperacjonalizowane – znaczy
określone w  języku potrzebnego dzia-
łania, stosownie do danych warunków,
ujęte w  określonym czasie i  miejscu,
z  uwzględnieniem zewnętrznych i  we-
wnętrznychpotrzebi możliwości.Inny-
misłowy:celetewynikająz rozłożenia
poszczególnych interesów narodowych
na podstawowe elementy, dokonanego

w  kontekście konkretnych i  przewidy-
wanychstrategicznychwarunkówbez-
pieczeństwaorazpotrzebi możliwości
(potencjału strategicznego państwa).
Sątopożądanez punktuwidzeniatych
interesów przyszłościowe stany, zjawi-
skai procesyw sferzebezpieczeństwa.
O  ile interesy narodowe i  międzyna-
rodowe odzwierciedlają immanentne,
a  więc ponadczasowe, niezależne od
bieżących warunków wartości, aspi-
racje i  dążenia podmiotu, to cele stra-
tegiczne odnoszą się do konkretnych,
bieżącychwarunków.

Państwolubinnypodmiotmiędzyna-

rodowyosiągacelestrategicznew dzie-
dzinie bezpieczeństwa poprzez prowa-
dzenie polityki bezpieczeństwa, jako
bieżącej działalności tego podmiotu
i  jego organów kierowniczych. Dlatego
rozwinięciem (większym uszczegóło-
wieniem)celówstrategicznychsą

cele

polityczne (jako cele operacyjne), od-
noszące się do konkretnego działania
w ramachcałejstrategiipostępowania
podmiotu w  dziedzinie bezpieczeń-
stwa

12

.

Środowisko bezpieczeństwa to

wszelkie,zewnętrznei wewnętrzne,mi-
litarnei pozamilitarnewarunkirealiza-
cjiinteresówdanegopodmiotuw dzie-

11

ObecnaStrategiaBezpieczeństwaNarodowegoRPz 2007r.wyróżniatrzykategorieinteresówna-

rodowych:żywotne,ważnei inneistotne.

12

Dotykamytuproblemurelacjimiędzystrategiąi polityką.Z punktuwidzeniaprakseologiistrategia

danegopodmiotu(państwa,organizacjimiędzynarodowej)jestnadrzędnawobecjegopolityki.Jestto
relacjapodobnaw swejistociedotej,jakawystępujenp.w sztucewojennejmiędzystrategiąi sztuką
operacyjną.Częstospotykanestanowiskoodwrotne,tzn.wyznająceprymatpolitykinadstrategią,wią-
żesięz traktowaniemstrategiijakodziedzinydotyczącejwyłączniesprawwojska(strategiiwojskowej).
Wielokrotnie wynika też z  podejścia ograniczonego do analizowania zachowań podmiotu (państwa)
wyłączniejakodziałańzdeterminowanychprzezistniejącewarunki,a niejakodziałańwynikających
przedewszystkim(choćoczywiścieniewyłącznie)z potrzebyrealizacjiwłasnychinteresów(w przy-
padkupaństwa–interesównarodowych).Świadomośćinteresówprowadzidomyśleniastrategicznego,
koncentrowaniesięnatzw.obiektywnychwarunkachograniczapodmiotdomyśleniaoperacyjnego(je-
ślipodmiotemjestpaństwo–domyśleniapolitycznegowłaśnie).

POLITY

CZNO

-STRA

TEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEŃSTW

A

28

BEZPIECZEŃSTWONARODOWE

II–2011/

18

dziniebezpieczeństwai osiąganiausta-
lonych przezeń celów w  tym zakresie.
Scharakteryzowane mogą być najpeł-
niejzapomocączterechpodstawowych
kategorii,jakimisą:szanse,wyzwania,
ryzykai zagrożenia.

Szanse to niezależne od woli pod-

miotuokoliczności(zjawiskai procesy
w środowiskubezpieczeństwa)sprzyja-
jącerealizacjijegointeresóworazosią-
ganiu celów. Generowane są głównie
przez neutralne podmioty środowiska
bezpieczeństwa. Mają zazwyczaj cha-
rakter szybko przemijający. W  dzisiej-
szymglobalizującymsięświecie,gdzie
wzajemne uzależnienia podmiotów
nasilają się, szans pojawia się coraz
więcej.Sztukawykorzystywaniaszans
stajesiędzisiajniewątpliwiecorazważ-
niejszą dziedziną szeroko rozumianej
sztuki zarządzania bezpieczeństwem.
Przykładem strategicznej szansy, jaka
pojawiła się w  latach dziewięćdziesią-
tych, było wstąpienie Polski do NATO.
Szansatazostaładostrzeżonai dobrze
wykorzystana. Przykładem nieumie-
jętnego postępowania w  tej dziedzinie
jestz koleiniewykorzystanieszansna
wyciągnięcie pozamilitarnych korzy-
ści dla polskiego interesu narodowego
z  naszego wojskowego zaangażowania
w Iraku.

Wyzwania to z  kolei sytuacje pro-

blemowe w  dziedzinie bezpieczeństwa
generujące dylematy, przed jakimi stoi
podmiot (społeczność międzynarodo-
wa, państwo) w  rozstrzyganiu spraw
bezpieczeństwa. Często powodowa-
ne są przez partnerów i  sojuszników,
którzy prezentują pewne oczekiwania
i windująstandardyobowiązującew so-
juszachlubkoalicjach.Wyzwaniamogą

być podjęte lub zignorowane. Sprosta-
niewyzwaniułączysięz koniecznością
podjęcia wysiłków i  poniesienia pew-
nychkosztów,cojednakstwarzaszanse
na przyszłość. Zignorowanie wyzwań
z  zasady utrudnia czerpanie korzyści
z faktuwspólnegodziałaniai w nieko-
rzystnych warunkach może rodzić za-
grożenia. Przykładem wyzwania jest
problemzapewnieniadobregopoziomu,
zwłaszcza interoperacyjności (zdolno-
ści do wspólnego działania w  ramach
sojuszu), sił zbrojnych państwa człon-
kowskiego NATO. Sprostanie wyzwa-
niomi wspólnymstandardomw NATO
dajewiększeszanseczerpaniakorzyści
z członkostwaw Sojuszu(możnaśmie-
lej domagać się większych świadczeń
całegoSojuszunarzeczwłasnegobez-
pieczeństwa). Zignorowanie takiego
wyzwaniai utrzymywaniesiłzbrojnych
poniżejstandardówsojuszniczychosła-
bia możliwości pełnego wykorzystania
faktuprzynależnościdoNATO.

Ryzyka to niepewności związane

z własnymdziałaniem,z jegoskutkami;
tomożliwościnegatywnychdladanego
podmiotu skutków własnego działania
w  sferze bezpieczeństwa. Im bardziej
jesteśmyaktywniw sferzebezpieczeń-
stwa, tym więcej ryzykujemy. Przykła-
dem ryzyk są potencjalnie negatywne
konsekwencje (np. wzrost zagrożeń
terrorystycznych) naszego szerokie-
go zaangażowania w  międzynarodowe
operacje wojskowe lub też niebezpie-
czeństwa związane z  decyzją o  lokali-
zacjinanaszymterytoriumamerykań-
skiejbazyprzeciwrakietowej.Ponieważ
w  dzisiejszych warunkach potrzeba
szerokiej aktywności jest obiektywnie
bardziej konieczna niż to mogło być
dawniej, w  erze przedglobalizacyjnej,

POLITY

CZNO

-STRA

TEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEŃSTW

A

II – 2011 /

18

BEZPIECZEŃSTWONARODOWE

29

rośnieznaczenieumiejętnegoszacowa-
nia i  redukowania ryzyk w  dziedzinie
bezpieczeństwa,a takżestrategicznego
ubezpieczaniasięprzedowymiryzyka-
mi.Todrugi–obokumiejętnościwyko-
rzystywania szans – coraz ważniejszy
działstrategiii sztukikierowaniabez-
pieczeństwem.

Zagrożenia to pośrednie lub bez-

pośrednie destrukcyjne oddziaływania
na podmiot. To najbardziej klasyczny
czynnik środowiska bezpieczeństwa.
Rozróżnia się zagrożenia potencjalne
i realne;subiektywnei obiektywne;ze-
wnętrznei wewnętrzne;militarnei po-
zamilitarne;kryzysowei wojenneoraz
intencjonalne i  przypadkowe (losowe).
W opisiezagrożeńintencjonalnychwy-
różnić można cztery elementy: aktor,
jego intencje, możliwości oraz czas na
reakcję. Poziom zagrożenia wzrasta
wrazz narastaniemwrogościprzeciw-
nika, rozwojem jego możliwości oraz
skracaniemsięczasunareakcję

13

.

Zagrożeniarealnewystępująw postaci

zjawisk określanych mianem

kryzysów

i konfliktów.Niezawszeprawidłoworoz-
różniasiętedwiekategoriepojęciowe.Kry-
zystopewienszczególnystanwewnętrzny
podmiotu. Konflikt to szczególny (kon-
frontacyjny) typ relacji podmiotu z  innym
podmiotem. Kryzysy – jako odbiegające
odnormalnej,niezakłóconejsytuacjistany
wewnętrzne–mogąbyćpowodowaneza-
równoczynnikamiwewnętrznymi(np.wła-
snąnieudolnością),jaki zewnętrznymi(np.
konfliktemz innympodmiotem).Mogąbyć
następstwemtakżezdarzeńlosowych,np.
klęskżywiołowychczykatastrof.

Zasady i  sposoby osiągania celów

strategicznych w  danych warunkach
(z uwzględnieniemkonkretnychszans,
wyzwań,ryzyki zagrożeń)określanesą
w 

koncepcjach strategicznych. Kon-

cepcjastrategicznazawieraogólneza-
sady i  myśl przewodnią postępowania
podmiotuw dziedziniebezpieczeństwa
orazstrategicznezadaniaetapowelub
dziedzinowe, czyli cele polityczne dla
władzpaństwa(organizacji)i celeope-
racyjnedlasiłi środkówwykonawczych
w różnychokresachi dziedzinachfunk-
cjonowaniadanegopodmiotu.

Najogólniej rzecz biorąc, każda

koncepcja strategiczna bezpieczeń-
stwanarodowegoobejmujedwieczęści
składowe:koncepcjęstrategiioperacyj-
nej i  koncepcję strategii preparacyjnej
(przygotowawczej).

Strategia operacyjna bezpieczeń-

stwa narodowego to dział strategii
bezpieczeństwa państwa obejmujący
zasadyi sposobyosiąganiacelówstra-
tegicznych(realizacjioperacyjnychza-
daństrategicznych)w przewidywanych
warunkach bezpieczeństwa oraz okre-
ślenie wymagań operacyjnych wobec
systemubezpieczeństwanarodowego.

Strategia preparacyjna bezpieczeń-

stwa narodowego (bezpieczeństwa pań-
stwa) to dział strategii bezpieczeństwa
narodowegoobejmującyzasadyi sposo-
byprzygotowania(utrzymywaniai trans-
formacji)systemubezpieczeństwanaro-
dowegostosowniedowymagańwynikają-
cychzestrategiioperacyjnejw dziedzinie
bezpieczeństwanarodowego.

13

Zob.J.M.Fish,S.J.McCraw,Ch.J.Reddish,Fighting in the gray zone: a strategy to close the

preemption gap,USArmyWarCollege,StrategicStudiesInstitute,wrzesień2004,s.4.

POLITY

CZNO

-STRA

TEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEŃSTW

A

30

BEZPIECZEŃSTWONARODOWE

II–2011/

18

Warto w  tym miejscu zwrócić uwa-

gę na rozbieżności, jakie pojawiają się
w  literaturze, w  sprawie relacji między
strategią a  polityką państwa (organiza-
cji), i  w  konsekwencji odróżniania tego,
co strategiczne od tego, co polityczne

14

.

Należałoby się raczej opowiedzieć za
nadrzędnością kategorii strategicznych
wobec tego samego typu kategorii poli-
tycznych.Jeślistrategięrozumiemyjako
zajmowaniesięsprawaminajbardziejge-
neralnymi i  długofalowymi (interesami,
celami,koncepcjamiitp.),a politykęjako
bieżącekierowaniepaństwem(organiza-
cją),todługofalowastrategiabezpieczeń-
stwajestczymśnadrzędnymw stosunku
dobieżącejpolitykibezpieczeństwa,cele
strategicznesączymśtrwalszymniżpo-
lityczne, a  koncepcja strategiczna jest
mniejzmiennaodpolitycznej.

Wewspółczesnychwarunkach,w stra-

tegiach operacyjnych bezpieczeństwa
każdegoniemalpodmiotu,możnawyróż-
nić trzy rodzaje działań strategicznych.
Są nimi: działania stabilizacyjne (utrzy-
mywaniei promowaniebezpieczeństwa);
reagowaniekryzysowe(częstookreślane
zarządzaniemkryzysowym

15

)i działania

obronne(wojenne)

16

.

Uznaje się coraz powszechniej, że

największym wyzwaniem w  dziedzinie
bezpieczeństwa jest zapobieganie za-
grożeniom

17

. Rolę taką spełniają

dzia-

łania stabilizacyjne, których istotą
jest utrzymywanie i  promowanie sta-
bilności środowiska bezpieczeństwa.
Składasięnanieprzedewszystkimmo-
nitorowaniewarunkówbezpieczeństwa
i prognozowanieichrozwoju;podejmo-
waniedziałańneutralizującychlubeli-
minującychźródłapotencjalnychzagro-
żeń; aktywne promowanie stabilności
oraz utrwalanie pozytywnych trendów
rozwoju środowiska bezpieczeństwa,
a  także utrzymywanie i  doskonalenie
systemówbezpieczeństwastosowniedo
nowychwyzwań.

W szerokopojętejkategoriidziałań

stabilizacyjnych o  celach prewencyj-
nychmożnaumieścićtakżeodstrasza-
nie,rozumianeszerzejniżjegowydanie
z  okresu zimnej wojny w  postaci kon-
cepcji wzajemnego gwarantowanego
zniszczenia.Dzisiajproponujesięideę
tzw. „skumulowanego odstraszania”
groźbą różnorodnych opcji użycia siły
w reakcjinazagrożenie

18

.

14

Zob.m.in.polemicznestanowiskoR.Kuźniaraw stosunkudokoncepcjiJ.Kukułki:R.Kuźniar,Po-

lityka i siła. Studia strategiczne – zarys problematyki, WydawnictwoNaukoweScholar,Warszawa
2005,s.178-179.

15

Różnicawynikaz niezbytadekwatnegoprzetłumaczenianajęzykpolskiterminu„crisis mana-

gement” jako„zarządzaniekryzysowe”.W rzeczywistościtreśćtegoterminudotyczynietylkozarzą-
dzania(jakoformykierowaniaprzezpodmiotyzarządzające),leczszerokorozumianegoradzeniaso-
biez kryzysem,opanowywaniakryzysu,obejmującegotakże–oboksprawkierowania(zarządzania)
–bezpośrednieużyciei działaniepraktycznesiłi środkówreagowania(wojsko,policja,straże,służby
ratowniczeitp.).

16

Obecna Koncepcja Strategiczna NATO wyróżnia trzy podobne co do istoty rodzaje działań stra-

tegicznych:odstraszaniei obronę;zapewnianiebezpieczeństwapoprzezreagowaniekryzysoweoraz
promowaniebezpieczeństwaprzezwspółpracę.

17

A more secure world: Our shared responsibility,ReportoftheHigh-levelPanelonThreats,Chal-

lengesandChange,UnitedNations,2004.

18

D.Almog,Cumulative deterrence and the war on terrorism,„Parameters”,USArmyWarCollege,

zima2004/05.

POLITY

CZNO

-STRA

TEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEŃSTW

A

II – 2011 /

18

BEZPIECZEŃSTWONARODOWE

31

Znaczenie tego rodzaju działań we

współczesnychstrategiachbezpieczeń-
stwa wyraźnie rośnie. Należy natural-
nie zauważyć, że prewencja zawsze
była nieodłącznym składnikiem stra-
tegiibezpieczeństwa.Nieulegajednak
wątpliwości, że obecnie obserwujemy
bardzo wyraźne przyspieszone prze-
noszenie punktu ciężkości wysiłków
w dziedziniebezpieczeństwaz przeciw-
stawiania się zagrożeniom na aktyw-
ne zapobieganie ich wystąpieniu. Pre-
wencjastajesięobecniezdecydowanie
ważniejsza niż obrona. Tendencja ta
jestnastępstwemzmianw charakterze
zarówno współczesnych potrzeb, jak
i  możliwości. Wzrosły bowiem niepo-
mierniepotencjalnekosztyprzeciwsta-
wiania się zagrożeniom (prowadzenia
działań obronnych). Przesądza o  tym
przede wszystkim skuteczność nowo-
czesnych systemów broni (np. broni
masowego rażenia). Nawet wygrana
kampania obronna może pociągać za
sobą tak dotkliwe straty, że staje pod
znakiem zapytania racjonalność takie-
gopostępowania.

Zdecydowanie bardziej opłaca się

podejmowaćwysiłkiprewencyjne,aby
nie dopuścić do wystąpienia zagro-
żenia, niż zwalczać zagrożenie, gdy
ono się już pojawi

19

. To jest kontekst

potrzeb strategicznych. Ale współcze-
śnieistniejątakżeo wielewiększeniż
kiedyś możliwości zapobiegania za-
grożeniom. Nowoczesne systemy mo-
nitorowaniai trafnegoprognozowania
oraz skuteczne środki różnorakiego
oddziaływania pośredniego (dostępne

m.in. dzięki procesom integracyjnym
i  globalizacyjnym) na inne podmioty
zwiększają efektywność działań pre-
wencyjnychi stabilizacyjnych.

Reagowanie (zarządzanie) kry-

zysowetoobecnierówniedynamicznie
rozwijający się rodzaj działań strate-
gicznychw dziedziniebezpieczeństwa.
Jegoistotąjestskuteczneradzenieso-
biez kryzysemw celujegoopanowania
(wygaszenia), przy jednoczesnym wy-
eliminowaniulubzredukowaniupoten-
cjalnychźródełodnowieniasiękryzysu
w przyszłości.Wzrostzainteresowania
koncepcjamireagowaniakryzysowego
wynika z  gwałtownego rozprzestrze-
niania się różnorakich zagrożeń kry-
zysowych o  charakterze międzynaro-
dowym i  wewnętrznym, militarnym
i  cywilnym. Lokalne konflikty na tle
etnicznym i  religijnym oraz działal-
ność organizacji terrorystycznych lub
przestępczychstwarzająsytuacjekry-
zysoweo różnymzasięgumiędzynaro-
dowym. Również kryzysy wewnętrzne
(wewnątrzpaństwowe)promieniująna
zewnątrzw o wielewiększymniżkie-
dyśstopniu.

Dlategowartopodkreślić,żewspół-

czesne strategie reagowania kryzyso-
wego są w  zasadzie strategiami mię-
dzynarodowymi.Innaważnatendencja
w  tej dziedzinie to coraz bardziej za-
nikająca granica między militarnymi
i pozamilitarnymi(cywilnymi)zagroże-
niamikryzysowymi.Pociągatozasobą
konieczność zintegrowanego, cywilno-
-wojskowegoreagowaniakryzysowego.

19

Natymtlepojawiasięproblemrelacjimiędzydziałaniamiprewencyjnymii uprzedzającymi.Zob.

m.in.:F.E.Wester,Preemption and Just War: Considering the Case of Iraq,„Parameters”,USArmy
WarCollege,zima2004/05.Także:J.L.Gaddis,Grand strategy in the second term,„ForeignAffairs”,
styczeń/luty2005.

POLITY

CZNO

-STRA

TEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEŃSTW

A

32

BEZPIECZEŃSTWONARODOWE

II–2011/

18

Działania obronne to najbardziej

klasycznyrodzajdziałaństrategicznych
w  dziedzinie bezpieczeństwa. Mamy
z nimidoczynienia,gdydochodzidobez-
pośredniejagresjizewnętrznejnadany
podmiot;innymisłowy–gdyw stosunku
dozagrożeńzewnętrznychniepowiodły
się ani działania prewencyjno-stabili-
zacyjne, ani działania antykryzysowe.
Istotą działań obronnych jest odparcie
agresjii doprowadzeniedosytuacjiunie-
możliwiającejjejwznowienieprzezagre-
soraw przyszłościlubredukującejtaką
możliwość.Działaniaobronneobejmują
działaniazbrojnei pozazbrojne.

Działaniazbrojnemogąskładaćsię

z  operacji obronnych i  zaczepnych na
własnymterytoriumorazoperacjieks-
pedycyjnych poza własnym terytorium
(w szczególnościw obroniezaatakowa-
negosojusznika).Działaniapozazbroj-
ne obejmują aktywne oddziaływanie
na przeciwnika środkami pozamilitar-
nymi, mające na celu osłabienie jego
potencjałuwojennego,orazpodtrzymy-
wanie własnego potencjału obronnego
poprzez ochronę ludności i  struktur
państwa, zapewnienie materialnych
i niematerialnychpodstawprzetrwania
w warunkachwojennychorazwsparcie
własnychi sojuszniczychsiłzbrojnych.

Mówiąco właściwościachwspółcze-

snych

systemów bezpieczeństwa two-

rzonychdlarealizacjikoncepcjistrate-
gicznych, należy podkreślić ich wielką
różnorodność. Można w  istocie mówić
o całejsiecisystemówbezpieczeństwa
–indywidualnegoi zbiorowego,narodo-
wegoi międzynarodowego,militarnego
i pozamilitarnego.Jeślichodzio system
bezpieczeństwa narodowego, to sta-
nowi go całość sił, środków i  zasobów

przeznaczonych przez państwo do re-
alizacjizadańw dziedziniebezpieczeń-
stwa,odpowiedniodotychzadańzorga-
nizowana, utrzymywana i  przygotowy-
wana.Składasięz systemukierowania
i szeregupodsystemówwykonawczych.

System kierowania bezpieczeń-

stwem państwa jest częścią systemu
bezpieczeństwa narodowego przezna-
czoną do kierowania jego funkcjono-
waniem, obejmującą organy władzy
publicznej i  kierowników jednostek
organizacyjnych, które wykonują za-
dania związane z  bezpieczeństwem
narodowym(w tymorganydowodzenia
SiłZbrojnychRP),wrazz organamido-
radczymii aparatemadministracyjnym
(sztabowym) oraz procedurami funk-
cjonowania i  infrastrukturą (stanowi-
skai centrakierowaniaorazzarządza-
nia,a takżesystemłączności).

Podsystemy (ogniwa) wykonawcze

systemu bezpieczeństwa narodowe-
go to

siłyi środkiprzewidzianedore-

alizacji ustawowo określonych zadań
w  dziedzinie bezpieczeństwa pozosta-
jące w  dyspozycji organów kierowania
bezpieczeństwem. Stosownie do głów-
nychdziedzinbezpieczeństwamożnaje
połączyćw trzypodsystemy:

podsystem

obronności państwa (obrony narodo-
wej,bezpieczeństwawojskowego);pod-
system

ochrony państwa (ludności,

instytucji, zasobów i  infrastruktury
– podsystem bezpieczeństwa cywil-
nego, niemilitarnego) oraz podsystem
społeczno-gospodarczego wsparcia
bezpieczeństwa.

Podsystem obronności państwa to

część systemu bezpieczeństwa naro-
dowego przeznaczona do wykorzysty-

POLITY

CZNO

-STRA

TEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEŃSTW

A

II – 2011 /

18

BEZPIECZEŃSTWONARODOWE

33

wania szans, podejmowania wyzwań,
redukowania ryzyk i  przeciwdziałania
zewnętrznymzagrożeniomo charakte-
rzepolityczno-militarnym.

Podsystemochronypaństwa(ludno-

ści,instytucji,zasobówi infrastruktury)
toczęśćsystemubezpieczeństwanaro-
dowego przeznaczona do wykorzysty-
wania szans, sprostania wyzwaniom,
zmniejszeniaryzykai przeciwdziałania
zewnętrznym i  wewnętrznym zagroże-
niomo charakterzepozamilitarnym.

Podobniejakcałaproblematykabez-

pieczeństwa, również systemy bezpie-
czeństwa przeszły ewolucję, zmieniając
sięwrazz rozwojemludzkości–odform
prostychdocorazbardziejzłożonychod
pierwotnych systemów bezpieczeństwa
indywidualnego czy rodowego, poprzez
systemy bezpieczeństwa narodowego,
dowspółczesnychsystemówbezpieczeń-
stwa międzynarodowego. Wśród tych
ostatnichwyróżnićmożnatrzypodstawo-
weformy:porozumienia(traktaty)dwu-
stronnei wielostronne,koalicjei sojusze.

Porozumienia są względnie „mięk-

kimi”

systemami

bezpieczeństwa.

Ustanawiają jedynie pewne zasady
współdziałania autonomicznych (od-
dzielnych) podmiotów w  dziedzinie
bezpieczeństwa.Przykłademmogąbyć
porozumienia Polski z  Francją i  Wiel-
ką Brytanią z  1939 roku. Jednak mię-
dzynarodowe traktaty eliminujące lub
ograniczającepewnerodzajebroninie
są takie „miękkie”, zwłaszcza gdy za-
wierająpostanowieniao sankcjach.

Koalicje są bardziej zorganizowa-

nymisystemamibezpieczeństwai obej-
mująnietylkowspółdziałanienapozio-

mie kierownictw podmiotów, ale także
tworzenie wspólnych sił wykonaw-
czych. Przykładami mogą być koalicja
USAi WielkiejBrytaniiw czasieIIwoj-
nyświatoweji koalicjaantyirackapod-
czas wojny w  Zatoce Perskiej w  1991
roku. Najwyższą formą systemów bez-
pieczeństwa są współcześnie sojusze.
W sojuszachistniejąnietylkowspólne
siły wykonawcze, ale także wspólne
kierownictwa odpowiedzialne za bez-
pieczeństwo sojuszników. Przykładem
takiegosojuszubyłUkładWarszawski,
jestnimrównieżNATO.

Zasady i  sposoby funkcjonowania

poszczególnych elementów systemów
bezpieczeństwaujmowanesąw 

doktry-

nach. Najbardziej dotąd rozwiniętymi
doktrynami są doktryny militarne, doty-
czącesposobówprzygotowaniai działa-
niasiłzbrojnych,jakojednegoz podsta-
wowych,wyspecjalizowanychelementów
systemubezpieczeństwa.Podobnymiele-
mentami–tworzonymii utrzymywanymi
wyłączniedlapotrzebbezpieczeństwa–
są:wywiadi kontrwywiad,policja,straż
granicznaorazsiłyratownicze(np.straż
pożarna,pogotowieratunkowe,formacje
obrony cywilnej). One też powinny mieć
–i w zasadziemają,choćniezawszetak
nazwane–własnedoktrynyoperacyjne.
Stosowniedoprzewidzianychw koncep-
cjach strategicznych zadań systemów
bezpieczeństwa każda doktryna zawie-
raćmusiprocedurypostępowaniaw od-
niesieniudoconajmniejczterechpodsta-
wowychgrupzadań,a mianowiciezadań
przygotowawczych, prewencyjnych, kry-
zysowychi obronnych.

Działania przygotowawcze obejmu-

ją przede wszystkim stanowienie prawa
międzynarodowegoi narodowegow dzie-

POLITY

CZNO

-STRA

TEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEŃSTW

A

34

BEZPIECZEŃSTWONARODOWE

II–2011/

18

dzinie bezpieczeństwa, opracowywa-
nie i  uaktualnianie koncepcji i  doktryn
bezpieczeństwa, bieżące utrzymywanie
systemów bezpieczeństwa (planowanie,
programowanie, budżetowanie, rozwój
organizacyjno-techniczny i  doskonalenie
sprawnościowe,w tymszkolenie).W od-
niesieniudodziałańprewencyjnychdok-
tryny zawierają sposoby wykorzystania
poszczególnych ogniw systemu bezpie-
czeństwaw ramachmonitorowaniai pro-
gnozowaniarozwojusytuacji,aktywności
dyplomatycznejnapolubezpieczeństwa,
międzynarodowego współdziałania woj-
skowego(np.wspólnychćwiczeń),promo-
waniawartościi instytucjidemokratycz-
nychczyumacnianiamiędzynarodowych
systemów bezpieczeństwa itp. Doktry-
nalne ustalenia dotyczące reagowania
kryzysowego obejmują procedury postę-
powaniawobeczagrożeńcywilnychi po-
lityczno-militarnych, z  uwzględnieniem
zwłaszcza uruchamiania, podwyższania
i redukowaniagotowościorazfunkcjono-
waniasojuszniczychi narodowychsyste-
mów reagowania kryzysowego (pogoto-
wiaobronnegoi ochronnego),stosownego
dozmianw natężeniuzagrożeńwynika-
jącychz rozwijaniai „zwijania”systemu
bezpieczeństwa (w  tym zwłaszcza jego
podsystemu kierowania) i  wreszcie –
sposobów organizowania i  prowadzenia
operacjikryzysowych.Doktrynyobronne
w swejtreściodnosząsiędoprzygotowa-
nia i  prowadzenia zarówno zbrojnych,
jak i  niezbrojnych działań. Szczegól-
nie aktualną problematyką jest obecnie
współpraca cywilno-wojskowa (CIMIC)
w wykonywaniuzadańw dziedziniebez-
pieczeństwa.

Zadaniai celepodmiotuw dziedzinie

bezpieczeństwazawartew koncepcjach
strategicznych stanowią punkt wyjścia
do opracowania

planów operacyjnych

funkcjonowaniapodmiotui jegoelemen-
tów składowych w  różnych sytuacjach
bezpieczeństwa,gdziem.in.określasię
szczegółowewykonawczekoncepcjepo-
litycznei operacyjne.W przypadkuPol-
ski wykonawczymi dokumentami ope-
racyjnymi są: polityczno-strategiczna
dyrektywaobronnaorazopracowywane
na jej podstawie – narodowy plan re-
agowania obronnego, plany operacyjne
funkcjonowania działów i  centralnych
organów administracji rządowej, wo-
jewództw, powiatów, gmin, a  także pla-
ny operacyjne sił zbrojnych oraz plany
ochrony obiektów szczególnie ważnych
dlabezpieczeństwapaństwa

20

.

EWOLUCjA BEZPIECZEŃSTWA

Problematyka bezpieczeństwa ma

tak długą historię, jak długa jest hi-
storia ludzkości. Człowiek od zawsze
miał żywotne i  mniej istotne potrzeby
i interesy,którezderzałysięz potrzeba-
mii interesamiinnychludzi,którymto
potrzebomi interesomzagrażałytakże
najzwyklejszefizycznesiłynatury(po-
żary,burze,powodzie,trzęsieniaziemi,
epidemie,mrozyi innetegotypukata-
klizmy). Oprócz tych czysto zewnętrz-
nychi fizycznych(materialnych)czyn-
nikówtrapiłyczłowiekajużodsamego
początkurównieżrozterkii obawywe-
wnętrzne, świadomościowe, duchowe
i  psychologiczne. Człowiek od zarania
swychdziejówstawałzatemw obliczu

20

RozporządzenieRadyMinistrówz dnia15czerwca2004r.w sprawiewarunkówi trybuplanowania

i finansowaniazadańwykonywanychw ramachprzygotowańobronnychpaństwaprzezorganyadmini-
stracjirządoweji organysamorząduterytorialnego,DziennikUstawz 2004r.,Nr152,poz.1599.

POLITY

CZNO

-STRA

TEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEŃSTW

A

II – 2011 /

18

BEZPIECZEŃSTWONARODOWE

35

zagrożeń naturalnych i  duchowych
(niematerialnych,irracjonalnych).

Znamienne opisy takich zagrożeń

i borykaniasięz nimiprzezczłowieka
możemyspotkaćw największejksiędze
ludzkości, czyli w  Biblii. Różnorakie
biblijne przykłady, jakkolwiek bardziej
o charakterzesymbolicznymniżstricte
historycznym, dobrze ilustrują genezę
problematykibezpieczeństwaorazuka-
zująjejznaczeniei złożoność.Zauważ-
my, że w  istocie od samego początku
sprawy przeciwstawiania się różnym
zagrożeniom,czylisprawybezpieczeń-
stwa,miaływymiargrupowy.Człowiek
jest bowiem „istotą stadną”, jest za-
wsze częścią pewnej społeczności. Co
prawda, teoretycznie można rozważać
kwestie bezpieczeństwa pojedynczego
człowieka,ale

bezpieczeństwo ma za-

wsze wymiar społeczny.

Uświadamianie sobie interesów in-

dywidualnych i  grupowych, wyrażanie
ich,demonstrowanieorazdążeniedoich
realizacji musi prowadzić do ujawnie-
nia sprzeczności społecznych. W  przy-
rodzie naturalną metodą rozstrzygania
wszelkich sprzeczności, w  tym oczywi-
ście także sprzeczności społecznych,
jest stosowanie przemocy przez stronę
silniejszą – przemocy potencjalnej lub
realnej.

Przemoc to wymuszanie reali-

zacji własnych interesów kosztem inte-
resówinnychpodmiotów,jeżelistojąone
w sprzeczności.Podstawowymśrodkiem
przemocy były dotychczas siły zbrojne
(w wymiarzezewnętrznym)orazpolicja
(w  wymiarze wewnętrznym). Stosowa-
niei przeciwstawianiesięprzemocyjest

zatem główną treścią kryzysów i  kon-
fliktówspołecznych,a tymsamymgłów-
nątreściąbezpieczeństwa.

Do przedstawienia ewolucji proble-

matyki bezpieczeństwa dobrze nadaje
sięzastosowaniekoncepcjiAlvinaTof-
flera tzw. fal (rewolucji) cywilizacyj-
nych w  rozwoju ludzkości

21

. Wyróżnia

ontrzytakiefale:

agrarną, industrial-

ną i informacyjną.Z punktuwidzenia
bezpieczeństwa istotna jest różnica
narzędzi i  metod przemocy stosowa-
nych w  każdym z  tych okresów (rys.
5.). W  dobie agrarnej, czyli w  czasie
pierwszej fali rewolucji cywilizacyjnej
zapoczątkowanej ok. 10 tys. lat temu,
podstawą przemocy była naturalna
(biologiczna, fizyczna i  duchowa) siła
człowieka.W epoceindustrialnej(dru-
gafala)–jedenskładniktejnaturalnej
siły,składnikfizyczny,zostałtakogrom-
niespotęgowanyprzezróżnorodnena-
rzędziai zasobymaterialne,żemożna
mówićo zdecydowanejdominacjiowej
„sztucznejsiłyfizycznej”w rozstrzyga-
niuwszelkichsporów,konfliktówi kry-
zysów.Nastąpiłozałamanienaturalnej,
biologicznej harmonii między mate-
rialnymi (fizycznymi, energetycznymi)
a pozamaterialnymi(duchowymi,infor-
macyjnymi) składnikami siły poszcze-
gólnych podmiotów bezpieczeństwa.
W rozpoczynającejsięobecnietrzeciej
fali notujemy z  kolei gwałtowny przy-
rostniematerialnych,głównieinforma-
cyjnych, czynników siły. Prowadzi to
doponownegozacieraniaróżnicymię-
dzy materialnymi i  pozamaterialnymi
składnikamisiłbezpieczeństwa,doich
swoistejjedności.

21

Zob.A.Toffler,Trzecia fala, Warszawa1985;A.i H.Toffler,Wojna i antywojna, Warszawa

1977r.

POLITY

CZNO

-STRA

TEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEŃSTW

A

36

BEZPIECZEŃSTWONARODOWE

II–2011/

18

Taka ewolucja podstawowych środ-

kówprzemocydeterminowałaprzemiany
w treściwszystkichpozostałychelemen-
tów bezpieczeństwa. Dotyczy to zwłasz-
cza charakteru konfliktów i  kryzysów
(w tymw szczególnościwojen)orazspo-
sobówdziałaniaw takichsytuacjach.

W  starożytności i  średniowieczu,

wedługpodejściatofflerowskiego:w cy-
wilizacjiagrarnej,gdypanowałaswego
rodzaju harmonia energetyczno-infor-
macyjna na poziomie biologicznym,
podstawowątreściązmagańwojennych
(siłowego rozwiązywania konfliktów

i  kryzysów) była bezpośrednia walka
człowieka z  człowiekiem, przy wyko-
rzystaniuprostychnarzędziwalki.Pod-
czas starć i  bitew toczonych w  takich
warunkachmożnabyłonabieżącoob-
serwowaćcałepolestarcia,przeciwni-
kai własnewojska,możnabyłośledzić
przebieg walki i  rozwój sytuacji oraz
– stosownie do potrzeb – na czas in-
formacyjnie reagować na relatywnie
powolnejejzmiany.Tempotychzmian
determinowanebyłobowiembiologicz-
ną wydolnością ludzi i  zwierząt, odpo-
wiadającą zdolnościom postrzegania,
ocenianiasytuacji,decydowaniai prze-

Rysunek 5. Ewolucja warunków bezpieczeństwa (na przykładzie sztuki wojennej)

Źródło: opracowanie własne.

POLITY

CZNO

-STRA

TEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEŃSTW

A

II – 2011 /

18

BEZPIECZEŃSTWONARODOWE

37

kazywania zadań. Były to naturalne
warunki walki zbrojnej i  odpowiadały
im klasyczne, ukształtowane w  staro-
żytnościzasadyjejprowadzenia.

Sztuka prowadzenia działań wojen-

nych i  rozstrzygania konfliktów w  tych
warunkach oparta była głównie na
takich czynnikach, jak zaskoczenie,
podstęp, fortel, maskowanie, manewr –
a więcnawykorzystaniuprzedewszyst-
kim pozamaterialnych składników siły
bojowej. W  dawnych czasach nie było
raczej krwawych, wyniszczających do
końcabitew.Dowódcamógłbowiemalbo
–widzącprzygniatającąprzewagęprze-
ciwnika–uchylićsięodbitwy,albo–gdy
spostrzegł, że bitwę przegrywa – prze-
rwaćją.W ostatecznościwojskowidząc
zbliżającąsięklęskępoprostuuciekało
z polabitwy.Klasycznasztukawojenna
byłazatemsztukąprzebiegłości,chytro-
ści, intelektu; była sztuką uzyskiwania
i  wykorzystywania głównie przewagi
informacyjnej, zapewniającej panowa-
nie nad materialnymi czynnikami sił
zbrojnych.Dobitnieświadczyo tymjed-
naz najstarszychze znanychnamteorii
wojen, wyłożona przez chińskiego teo-
retykaSunTzuw traktaciept.„Sztuka
wojny”,spisanymok.VIwiekup.n.e.

Sytuacja uległa radykalnej zmia-

nie na przełomie XVIII i  XIX wieku
w  warunkach trwania już drugiej, in-
dustrialnejfalicywilizacyjnej.Nastąpi-
łotow rezultaciepojawieniasięarmii
masowych, opartych na powszechnym
poborzei wyposażonychw wielkąilość
coraz skuteczniejszych, o  coraz więk-
szejsilerażeniaśrodkówwalki.Gwał-
townie wzrósł potencjał energetyczny
wojsk, przy tylko nieznacznym zwięk-
szeniumożliwościw sferzeinformacyj-

nej (środki łączności). Rozpoczęła się
eradominacjiczynnikamasy,dominacji
czynnikamaterialnego.Działaniewiel-
kichmasstałosiętrudnedosterowania
informacyjnego. Tym oto jakościowo
nowymwarunkomodpowiadapowstała
wówczasteoriasztukiwojennejnajpeł-
niejwyrażonaprzezClausewitza.

Teoria ta odzwierciedla warunki,

w którychobydwiewalczącestrony(do-
wódcystrategicznii operacyjni)straciły
możliwość bezpośredniego sterowania,
w  tzw. „realnym czasie”, przebiegiem
masowego starcia. Prawo bezwładno-
ści mas zdominowało oddziaływania
informacyjne. Jest to teoria fizycznego,
bezpośredniego starcia dwóch przeciw-
stawnychmas.Mówiącobrazowo,walka
zbrojnaupodabniasiędostarciaw ciem-
nym pokoju dwóch mocarzy uzbrojo-
nych w  topory. Jedynym i  wyłącznym
rozstrzygnięciemtakiejwalkimożebyć
tylkośmierćprzeciwnika.Niemastanów
pośrednich i  nie można przestać wal-
czyć,dopókiprzeciwnikniezostanieza-
bity.Inaczejniemożnaz całąpewnością
stwierdzić,żeniejestjużniebezpieczny.

W  takiej samej sytuacji są już mniej

więcej od dwóch stuleci dowódcy strate-
giczni.Z chwilą,gdywojnawybuchła,bi-
twasięwywiązała,możliwośćsterowania
niąokazałasięznikoma.Zanimdowódca
zebrałinformacjez olbrzymichprzestrze-
ni, zanim zorientował się w  sytuacji i  ją
ocenił,napolubitwyzazwyczajzachodzi-
łyjużwydarzeniaczyniąceewentualnąde-
cyzjęnieadekwatnądonowychwarunków.
Bitwatoczyłasięwięcniejakosamoistnie,
niemalwedlenajzwyklejszychprawfizyki,
ażdozniszczeniajednejzestron.Wielce
skuteczne,o dużejsileniszczeniaw krót-
kimczasie,środkirażeniapowodowały,że

POLITY

CZNO

-STRA

TEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEŃSTW

A

38

BEZPIECZEŃSTWONARODOWE

II–2011/

18

wojnyi bitwystałysięwyjątkowokrwawe
i wyniszczające.Kulminacyjnympunktem
w  ewolucji takiej właśnie sztuki prowa-
dzeniawojenstałasięhipotetycznawizja
wojnyjądrowej,prowadzącejw rezultacie
dowzajemnejzagładydwóchwalczących
zapomocątakiejbronistron.W skrajnej
wersjisztukawojennaznalazłasięnieja-
kow ślepymzaułku(naszczęścietagroź-
ba też dała asumpt do rozwoju nowych
strategiiodstraszania,powstrzymywania,
kontrolikryzysówitp.).

W XXIwieku,sytuacjaznówsięzde-

cydowaniezmienia.Jesteśmyświadka-
mi gwałtownego, niezwykle przyspie-
szonego rozwoju wymiaru informacyj-
nego.Nowoczesneśrodkirozpoznania,
łączności, walki radioelektronicznej,
zautomatyzowane i  skomputeryzowa-
ne systemy dowodzenia itp. powodują
rewolucjęw sztucewojennej.Doowego
ciemnegopokoju,w którymwalcząmo-
carze,wpadaświatło,światłoinforma-
cji.Terazcimocarzewidząsię,a więc
walczą w  zupełnie innych warunkach.
Jedendrugiegoniemusijużkoniecznie
zabić,abyzwyciężyć.Skutecznewytrą-
cenie topora może okazać się wystar-
czające do osiągnięcia celu, jakim jest
podporządkowaniesobieprzeciwnika.

Nieulegawątpliwości,żedzisiejszare-

wolucjainformacyjnazmieniapolewalki.
Jego warunki w  pewnym sensie wracają
doklasycznejrównowagiczyteżharmonii
czynników energetycznego i  informacyj-
nego. O  ile jednak w  ujęciu klasycznym
była to harmonia na poziomie biologicz-
nym, to teraz można mówić o  harmonii
na poziomie informatycznym. Jej istota

pozostajejednaktasama.Stądteżwyni-
ka,jaksądzę,zasadnośćwzmożonegoza-
interesowania klasycznymi, przedclause-
witzowskimi teoriami działań zbrojnych.
Odzyskiwanie zdolności informacyjnego
panowanianadwymiaremenergetycznym
walki zbrojnej powoduje, że znów coraz
istotniejszestająsię–takjakbyłow kla-
sycznych warunkach starożytności – za-
biegio uzyskanieprzewaginiematerialnej
przezzaskoczenie,wyprzedzanie,zastra-
szanie,maskowanieczydezinformacjęitp.
W samymwymiarzeenergetycznymz ko-
lei – spośród dwóch jego podstawowych
składników:masyi ruchu–naplanpierw-
szywysuwasięzdecydowanietendrugi.

W  sumie nowe warunki oznaczają

koniecznośćodchodzeniaodteoriimaso-
wych, bezpośrednich, wyniszczających
walki operacjizwartychzgrupowańwojsk
narzeczbardziejwyrafinowanychkoncep-
cyjniei elastycznieprowadzonychdziałań
pośrednich(asymetrycznych)i manewro-
wych.Stwarzatozapotrzebowanienaroz-
wijanieteoriitakichwłaśniedziałań,jako
najbardziej odpowiadających warunkom
rozpoczynającej się w  sztuce wojennej
orazteoriii praktycebezpieczeństwaery
informatycznej,któranadchodzipoerach
biologicznej i  mechanicznej. Znamienną
cechątejnowejeryjestdoprowadzaniedo
klasycznejwzględnejharmoniidwóchwy-
miarówwalkizbrojnej(i szerzej:działań
w sferzebezpieczeństwa)–energetyczne-
goi informacyjnego.

Szczególnym przypadkiem konsekwen-

cjirewolucjiinformacyjnejjestautomatyza-
cja. Pojawiają się roboty pola walki – bez-
pilotowe aparaty latające, a  także roboty

22

22

Termin„robot”wprowadziłczeskipisarzKarelCapekw 1922roku.Zob.G.M.Lamb,Battle bot: the

future of war?„ChristianScienceMonitor”,27stycznia2005r.

POLITY

CZNO

-STRA

TEGICZNE ASPEKTY BEZPIECZEŃSTW

A

II – 2011 /

18

BEZPIECZEŃSTWONARODOWE

39

wojsklądowych.Przodująw tymnaturalnie
Stany Zjednoczone. Pentagon przewiduje,
że w  nadchodzącej dekadzie roboty staną
sięjednymz głównychśrodkówwalki.Prace
nad programem tzw. przyszłych systemów
bojowych(FCS–Future Combat Systems)
o wartościponad120mlddolarówsąnaj-
większymkontraktemw historiiUSA

23

.

* * *

W  zakończeniu rozważań na temat

współczesnychpodstawbezpieczeństwa
interesujące byłoby zastanowienie się
nadichbardziejdalekosiężnąprognozą.
Przyszłe konsekwencje dla środowiska
bezpieczeństwadwóchwielkichrewolucji
–informacyjneji geopolitycznej(globali-
zacja, rozpad świata dwubiegunowego)
–sądzisiajtrudnedoprzewidzenia.Czy
„uinformacyjnienie” świata ułatwi zapa-
nowanienadjegoturbulencyjnościąpoli-
tyczną,czymożejeszczejąspotęguje

24

?

W tymwzględziejakojednaz wyjąt-

kowo ciekawych kwestii jawi się także
pytanieo przyszłośćkształtowaniasięre-
lacjimiędzyenergetycznymi informacyj-
nym wymiarem zmagań zarówno zbroj-
nych,jaki niezbrojnych.Czyi jakdługo
trwaćbędziezaczynającasięobecnieera
ichwzględnejrównowagi?Czymoże–po
kończącejsięwłaśnieepoceindustrialnej
i okresiedominacjiczynnikaenergetycz-
nego – dojdzie z  kolei do zdecydowanej
dominacji czynnika informacyjnego? Ja-
kiewówczasbyłybystrategie,koncepcje,

systemyi doktrynybezpieczeństwa?Czy
właściwym modelem do opisu przyszłej
rzeczywistościw tymzakresiebyłabyin-
formacyjna,a możepsychotronicznateo-
riabezpieczeństwa?A możeoznaczałoby
to wręcz i  po prostu ... kres ziemskich
warunków życia człowieka (w  tym jego
bezpieczeństwa)?

Innym ciekawym wątkiem może

być bezpieczeństwo międzyplanetarne.
Czyczłowiekmoże–a jeślitak,tojak
– obronić glob ziemski przed kosmicz-
nymi katastrofami, które nawiedzały
i mogąnawiedzićziemięw przyszłości?
Byćmożeskutkiemjednejz nichbyłbi-
blijnypotop?A w przyszłości?Naukow-
cy oceniają, że prawdopodobieństwo
uderzeniaw Ziemięniewielkiejastero-
idyw ciągunajbliższych30latwynosi
1:5500. Konsekwencją takiego uderze-
niamogłabybyćzagładaobecnejcywi-
lizacji. Dwaj amerykańscy astronauci
RustySchweickarti EdLuwezwalido
opracowaniastrategiiobronyZiemii jej
mieszkańców przed taką katastrofą,
inicjującm.in.powołaniefundacji,któ-
rejzadaniemjestmobilizowaniei uczu-
lanieopiniipublicznejnatenproblem.

Czy zdołamy zatem zapobiec kata-

strofom kosmicznym, mogącym nastą-
pićw rezultaciezderzeniasiękuliziem-
skiej z  planetoidami? Okazuje się, że
niejesttofikcja.Pojawiająsięjużpew-
neelementytakiejkoncepcjistrategicz-
nejprzygotowywaneprzeznaukowców.

23

T.Weiner,A New Model Army Soldier Rolls Closer to Battle,„TheNewYorkTimes”,16lutego2005r.;

StosowniedoocenPentagonuśrednikosztutrzymaniażołnierzaprzezokressłużbywynosiok.4mln
dolarówi ciąglerośnie.Szacujesię,żekosztutrzymaniarobotamożebyć10razymniejszy.

24

D.C. Gompert, I. Lachow, J. Perkins, Battle-Wise, Gaining Advantage in Networked Warfare,

CenterforTechnologyandNationalSecurityPolicy,NationalDefenseUniversity,Washington,styczeń
2005r.