N A C Z E L N A D Y R E K C J A A R C H IW Ó W P A Ń S T W O W Y C H

A R C H IW U M G Ł Ó W N E A K T D A W N Y C H

MISCELLANEA

HISTORICO-ARCHIVISTICA

Tom VI

Wydawnictwo DiG

Warszawa 1996

Miscellanea Historico-Archivistica t. VI

ISBN 83-85490-53-1, ISSN 0860-1054

Janusz Grabowski

KANCELARIA I DOKUMENTY KSIĘCIA PŁOCKIEGO

BOLESłAWA III (1341-1351)

K ancelaria ks. płockiego B olesław a III nie doczekała się dotychczas naw et

fragmentarycznego opracowania. M onografia Ew y Suchodolskiej, poświęcona
kancelariom n a M azow szu w latach 1248-1345, nie obejm uje kancelarii B olesła­

w a W ań k ow ica1. Także ostatni podręcznik dyplomatyki, opracow any przez M arię
Bielińską, Antoniego Gąsiorow skiego i Karola M aleczyńskiego, w rozdziale p o ­

święconym kancelariom n a M azow szu — w b rew zapowiedzi — nie zamieszcza

żadnych informacji dotyczących kancelarii ks. Bolesław a III2.

Niniejszy artykuł jest częścią większej pracy (Kancelarie i dokumenty książąt

mazowieckich w latach 1341-1381), która stanowić będzie próbę pełnego op ra ­

cow ania książęcych ośrodków dokum entow ania czynności praw nych z terenu
M azow sza3. Podstawę opracow ania stanowi 9 dokum entów B olesław a III, w tym

cztery oryginały, przechowywane: w A rchiw u m Głównych A k t D aw nych w W a r

szawie4, Bibliotece PAN w Kórniku5, Archiw um Diecezjalnym w Płocku6, P ań ­

1 E. Suchodolska, Kancelarie na Mazowszu w latach 1248-1348, Warszawa 1977.
2 Dyplomatyka wieków średnich, oprać. K. Maleczyński, M. Bielińska, A. Gąsiorowski, Warszawa

1971, s. 182-191.

3 W artykule Ze studiów nad dokumentami i kancelarią Siemowita III księcia mazowieckiego [w:]
Miscellanea historico archivistica, t. 4, Warszawa 1994, s. 135-153, podaję przegląd dotychcza­
sowego dorobku dotyczącego kancelarii książęcych w średniowiecznej Polsce. Od tego czasu
z ważniejszych prac ukazały się: R. Żerelik, Dokumenty i kancelaria Konrada II Garbatego księcia
żagańskiego [w:] Acta Universitatis Wratislaviensis (dalej: Acta Univ. Wratisl.), Historia 69; ibid.,
K. Bobowski, Ze studiów nad zagadnieniem roli trzech klasztorów niemieckich w przygotowaniu
praktyki kancelaryjnej na dworach książąt zachodniopomorskich, Historia 82, 1991; ibid.,
M. L. Wójcik, Udział personelu kancelaryjnego w redagowaniu dokumentów Władysława, księcia
opolskiego (1246-1281), Historia 106, s. 83-89; A. Wałkówski, Dokumenty i kancelaria księcia
Bolesława Rogatki, Zielona Góra 1991; tegoż, Dokumenty i kancelaria księcialegnickiego Henryka

Grubego [w:] Acta Univ. Wratisl., Historia 94, Wrocław 1991; I. Panic, Lista świadków w polskich
dokumentach z wieku X III na przykładzie kancelarii księcia wielkopolskiego Przemyśla I (1239-

-1257), „Studia Źródłoznawcze", t. 32-33, 1990, s. 35-45; ibid., T. Jurek, Studia nad dokumen­

tami księcia głogowskiego Henryka I (III), s. 47-55.

4 Warszawa, AGAD, dok. perg., nr 542.
5 Kórnik, Biblioteka PAN. dok. perg., nr 15.

2

Janusz Grabowski

stwowym A rchiw um w Pradze6

7. O publikow ano wszystkie dokum enty Bolesława,

m.in. w najnowszych wydawnictwach dyplomatycznych: w N o w ym kodeksie d y ­

plomatycznym M azow sza 8, Zbiorze dokumentów i listów miasta Płocka9 oraz
w I w a M asoviae Terrestria10.

Celem artykułu jest zbadanie stopnia organizacji kancelarii B olesław a III

w okresie jego pan ow an ia w księstwie płockim. Posłuży tem u analiza: formularza,

dyktatu i pieczęci. Zakres terytorialny opracow ania wyznaczają granice księstwa,

będącego w posiadaniu Bolesław a III; zakres chronologiczny otwiera rok 1341

(początek samodzielnych rządów B olesław a III potwierdzonych źródłowo), a z a ­

m yka data śmierci księcia 20 VII 1351 r.

Charakterystyka rządów Bolesława m

Bolesław III był synem W acław a, księcia płockiego, i Elżbiety, córki wielkiego

księcia litewskiego Gedym ina. W e d łu g O sw a ld a B alzera urodził się przed

1329 r .11 Po śmierci ojca (zm. 17 V 1337 lu b 1338 r.) objął rządy w dzielnicy

płockiej12. Ze w zględu je d n a k n a b ra k źródeł trudno stwierdzić, czy Bolesław

w chwili śmierci ojca był ju ż pełnoletni, gdyż z lat 1337/1338-1341 nie zachował

się żaden dokum ent tego księcia. Może w tym czasie pełniła za niego rządy

regencyjne jego m atka Elżbieta G edym inówna lu b stryj Siemowit II ks. wiski.

Zdaniem A lek san dra Swieżawskiego przy zawieraniu pokoju w Inowrocławiu

w 1337 r. pomiędzy Kazimierzem W ielkim a Zakonem Krzyżackim obecny był

również B olesław III ks. płocki13. Jest to je d n a k m ało praw dopodobne, gdyż

w e d łu g ustaleń Kazimierza Jasińskiego występujący n a dokum entach z 9 III

1337 r. wystawionych w Inowrocławiu ks. mazowiecki „Wlodko” nie jest identycz­

ny z Bolesław em synem W acław a, lecz z sam ym W a c ła w e m 14. Po objęciu sam o­

dzielnych rządów n a M azow szu, Bolesław kontynuował politykę swego ojca

i 30 IX 1341 r. — praw dopodobnie za zgodą Kazimierza Wielkiego (który w tym

czasie zbliżył się do Lu k sem burgów poślubiając Adelajdę heską) — zobowiązał się

w Poznaniu do w ykonania przysięgi lennej po śmierci J a n a Luksem burskiego n a

6 Płock, Archiwum Diecezjalne, dok. perg., nr 59.
7 Praga, Archiwum Państwowe (Archiwum Korony Czeskiej), dok. perg., nr 236.

8 Nowy kodeks dyplomatyczny Mazowsza,

cz. 2, wyd. I. Sułkowska-Kuraś, S. Kuraś, W rocław

1989 (dalej: NKMaz.).

9 Zbiór dokumentów i listów miasta Płocka,

t. 1, wyd. S. M. Szacherska, W arszaw a 1975.

10 Iura Masouiae Terrestria,

t. 1, oprać. J. Sawicki, W arszawa 1972.

11 O. Balzer,

Genealogia Piastów,

Kraków 1895, s. 448; Bolesław miał tylko jedną siostrę Annę,

która przed 6 IX 1337 r. wyszła za mąż za Henryka ks. żagańskiego, zob. K. Jasiński,

Rodowód

Piastów Śląskich,

t. 2, W rocław 1975, s. 111.

12 W edługJ. Długosza,

Annales seu crormicae incliti regni Poloniae liberIX,

W arszaw a 1978, s. 154

śmierć W acław a przypada 17 V 1330 r. Zdaniem O. Balzera,

Genealogia,

s. 443 (który słusznie

zakwestionował datę roczną śmierci W acława, podaną przez Długosza) 23 V 1336 r.; natomiast
Kazimierz Jasiński,

Annales Poloniae Jana Długosza ja k o źródło do genealogii Piastów

[w:]

Dlugossiana. Studia historyczne w pięćsetlecie śmierci Jana Długosza,

W arszaw a 1980, s. 215

opowiada się za datą śmierci ks. płockiego 17 V 1337 r. lub 1338 r.

13 A.

Swieżawski,

Rawskie księstwo Piastów mazowieckich 1313-1462. Dzieje polityczne,

Łódź

1975, s. 28.

14 K. Jasiński, Annales...,

s.

215.

KANCELARIA I DOKUMENTY KSIĘCIA PŁOCKIEGO BOLESŁAWA Ul

3

rzecz jego syn a K aro la15. 13 VII 1343 r. w Rawie, w raz z Siemowitem II ks. wiskim

i Siemowitem III ks. czerskim, zrzekł się p ra w do ziemi pomorskiej, chełmińskiej

i m ichałowskiej, przyrzekając przestrzegania pokoju, zawartego między królem

Kazimierzem W ielkim a Zakonem Krzyżackim 16.

W tym sam ym roku, 8 listopada w Bratianie, doszło do spotkania B olesław a III

i jego stryja Siemowita II z wielkim mistrzem krzyżackim Ludolfem Königem von

W ie z a u 17. Podczas tego zjazdu zawarto traktat graniczny, w wyniku którego

ziemie za Narw ią pozostały przy M a zow szu 18. W 1345 r., po bezpotomnej śmierci

Siemowita II, doszło do podziału jego księstwa. B olesław III otrzymał ziemię

sochaczewską, zakroczym ską i część wiskiej z grodem W izna, natom iast jego
stryjeczni bracia Trojdenowice ziemie raw ską, ciechanow ską oraz część ziemi

wiskiej z Now ogrodem 19. Zdaniem części badaczy był to nierówny podział, który

dokonał się przy w spółudziale Kazimierza Wielkiego, którem u B olesław III zapi­

sał n a w ypadek swojej bezpotomnej śmierci księstwo płockie20. W y d aje się je d ­

nak, że ten „nierówny podział” dzielnicy Siem owita II nie by ł w cale krzywdzący

dla Trojdenowiców, a dokonał się praw dopodobnie n a mocy testam entu zm arłe­

go stryja21.

Ingerencja Kazimierza Wielkiego m iałaby jedynie miejsce w razie nieprzestrze­

gania tego postanowienia przez b ratan k ó w Siem owita II. Poza tym żadne źródło

z tego okresu nie wspom inało o wewnętrznym konflikcie pom ięcbyTrojdenow ica-

mi a Bolesław em III.

Zbliżenie Bolesław a III do króla polskiego nie było więc spowodow ane ani

uprzywilejowanym (względem ks. płockiego) podziałem dzielnicy rawskiej, ani

roszczeniami do sp ad k u po zm arłym Siemowicie II jego stryjecznej siostry Eufemii
i jej męża Kazimierza ks. cieszyńskiego.

B olesław III, pomimo przyrzeczenia złożenia h ołd u Karolowi Luksem burskie­

m u, pozostawał w dobrych stosunkach z Kazimierzem W ielkim i być może w sp ie­

rał go militarnie w czasie najazdu n a Śląsk. Dlatego nie wiadom o, czy B ole­

15 K. Maleczyński, B olesław n i [w:] Polski słownik biograficzny, t. 2, Kraków 1936, s. 272;

J. Śliwiński, Mariaże Kazimierza Wielkiego, Olsztyn 1987, s. 47. N a ślubie Kazimierza Wielkiego

przebywał również Karol Luksemburski, który pobyt w Polsce wykorzystał do załatwienia poli­
tycznych interesów, zob. R. Gładkiewicz, Karol Luksemburski a Polska [w:] Acta Univ. Wrat,
Historia 22, W rocław 1974, s. 108.
16 NKDMaz., cz. 2, n r 255; Por. S. Szczur, Traktat pokojowy Kazimierza Wielkiego z zakonem

krzyżackimz 1343 r, „Zapiski Historyczne”, t. 66, 1991, s. 4, s. 7-42.
17 NKDMaz., cz. 2, n r 259, 260; E. Kowalczyk, Topografia granicy mazowiecko-krzyżackiej
w świetle ugody granicznej z listopada 1343 r., „Kwartalnik Historyczny”, r. 99, 1991, s. 33-58.
18 J. Wiśniewski, Początki i rozwój osadnictwa w ziemi łomżyńskiej w końcu X IV i X V w. |w:|
Studia łomżyńskie, t. 1, W arszaw a 1989, s. 33.
19 Por. Podziały dzielnicowe Mazowsza w X IV w., oprać. H. Rutkowski [w:] Dzieje Mazowsza do

1526 r., red. A Gieysztor, H. Samsonowicz, W arszaw a 1994, s. 196.

20 A. Swieżawski, Rawskie księstwo..., s. 38; tenże, Polityka mazowiecka Kazimierza Wielkiego,
„Rocznik Mazowiecki”, t. 3, 1970, s. 173; E. Maleczyńska, Książęce lenno mazowieckie

1351-1526, Lwów 1929, s. 31.

21 Prawidłowo zagadnienie podziału Mazowsza po śmierci Siemowita II omawia K. Pacuski, Ziemia
gostynińska od X III w. do 1462 r. na tle dziejów Mazowsza płockiego i rawskiego [w:] Dzieje

Gostynina i ziemi gostynińskiej, red. M. Chudzyński, W arszaw a 1990, s. 122.

4

Janusz Grabowski

sła w III złożył osobiście hołd Karolowi Luksem burskiem u, gdyż do naszych cza­

só w zachow ał się tylko w spom niany dokum ent z 3 0 IX 1341 r., w którym Bolesław

sk ładał jedynie zobowiązanie złożenia takiego hołdu, po śmierci Jan a, Karolowi

Luksem burskiem u22. Hołd ó w byłby najwcześniej możliwy dopiero w 1346 r. (po

śmierci króla Jan a), kiedy panow ały bardzo nieprzyjazne stosunki Kazimierza

Wielkiego z Luksem burgam i. Bolesław W ańkow ie pozostawał je d n a k wówczas pod
w pływem polityki króla polskiego i należał do jego adherentów.

Zdaniem Henryka Paszkiewicza B olesław III uznał jeszcze przed sw ą śmiercią

zwierzchnictwo króla polskiego, o czym świadczy jego zdaniem list Kazimierza

Wielkiego, wystawiony w Krakowie bez daty rocznej (z datą dzienną Jeria quarta

ante diem beati Viti) dla mieszczan i k upców toruńskich23. Autor ten przypuszczał,

że gdyby Kazimierz Wielki nie był wówczas panem M azowsza płockiego, w ykon a­

nie aktu byłoby całkiem niezrozumiałe. W ydaje się jednak , że B olesław III, będący

formalnie lennikiem Luksem burgów , nie złożył nigdy hołdu królowi polskiem u.
Natom iast w spom niany list Kazimierza Wielkiego d la k up ców toruńskich (który

winien hipotetycznie nosić datę 13 VI 1347 r.) nie m usi świadczyć o hołdzie

Bolesław a W ań k ow ica n a rzecz króla polskiego i wynikających z tego upraw nień

Kazimierza Wielkiego (jako suw erena) w obec księstwa płockiego24. Przeczy tem u

również dokum ent królewski z l 8 I X 1 3 5 1 r . , w którym Kazimierz W ielki wyraźnie
w ypow iada się o zm arłym Bolesławie III ja k o lenniku Karola Luksem burskiego

a nie swoim, określając powody zajęcia księstwa płockiego25. Z dokum entu

z 18 IX 1351 r. wyraźnie wynika, że król polski przejm ował księstwo Bolesław a III

z tytułu „uprawnień królewskiego m ajestatu” (do czego należy również dyspono­

w anie wszystkimi ziemiami w obrębie Królestwa) oraz z rezygnacji najbliższych

krewnych, tj. Siem owita III i Kazimierza I26. Natom iast ścisła w sp ółp raca B olesła­

w a III z królem polskim w yn ikała raczej z poczucia w spólnego zagrożenia ze strony

Litwy i króla czeskiego, niż z obow iązku lennego, gdyż również i Trojdenowice

prowadzili blisk ą w spółpracę z Kazimierzem W ielkim (w zakresie polityki litew­

skiej), nie będąc przecież w tym czasie lennikam i króla polskiego.

B olesław III, będąc sprzymierzeńcem Kazimierza Wielkiego, w spierał wydatnie

króla polskiego w działaniach wojennych przeciwko Litwie. W m aju 1350 r., kiedy

Litwini najechali część Sandom ierskiego i M azowsze południowe, B olesław nie

pojawił się w obozie królewskim pod Sulejow em (gdzie koncentrowano w ojska do

walki), lecz zdaniem Kazimierza Pacuskiego organizował pośpiesznie obronę

swego księstw a w oparciu o grody Sochaczew i Gostynin, m ając n a zapleczu

zam ek płocki27. Latem 1351 r. B olesław wziął udział w wielkiej wyprawie pol­

22 KDMaz., n r 246.
23 H. Paszkiewicz, W sprawie zhołdowania M azow sza przez Kazimierza Wielkiego, „Przegląd
Historyczny”, t. 4, 1924, s. 11-12. Por. Zbiór dokumeniów i listów, n r 27. D ata wystawienia tego
dokumentu nie jest dokładnie znana, zob. uw agi wydawcy, s. 45.
24 Uzasadnienie proponowanej tezy podaję w przygotowywanym artykule Jeszcze w sprawie daty

listu Kazimierza Wielkiego dla kupców toruńskich.

25 NKDMaz., cz. 2, n r 314.
26 Ibid.
27 K. Pacuski, Ziemiagostynińska.., s. 125.

KANCELARIA I DOKUMENTY KSIĘCIA PŁOCKIEGO BOLESŁAWA III

5

sko-węgierskiej, pod w odzą Ludw ika Wielkiego, przeciwko ks. litewskiem u Kiej­

stutowi28. W czasie wspom ianej kam panii Bolesław III, biorąc prawdopodobnie

udział w pościgu za zbiegłym z obozu polskiego Kiejstutem, zginął 20 VIII 1351 r.

pod Mielnikiem29. Jego ciało przewieziono do Płocka i złożono w tamtejszej kated­

rze30. Bolesław III nie był żonaty i nie pozostawił po sobie potomstwa. Jego
księstwo, w w yniku u kład u, zawartego 18 IX 1351 r. z Siemowitem III i Kazimie­

rzem I, przejął król polski, odstępując Trojdenowicom jedynie ziemie sochaczew-
s k ą i gostynińską.

Chociaż zachow ało się niewiele informacji o krótkotrwałych rządach B olesła­

w a III, to je d n a k jego panowanie w dzielnicy płockiej należy ocenić pozytywnie.

Książę ten, pom im o przyrzeczenia hołdu Luksem burgowi, w spółpracow ał blisko

z Kazimierzem Wielkim. Nie u zn ał się je d n a k lennikiem króla polskiego.

Natom iast o pew nych praw ach króla polskiego do księstw a płockiego świadczy

d o k u m e n tz 18 IX 1351 r., w k tó ry m Kazimierz W ielki obiecywał m.in. zachowanie

w całości u posażenia wdowiego Elżbiety Gedym inówny w ziemi płockiej, zakro­

czymskiej, płońskiej i wyszogrodzkiej, z zastrzeżeniem, że jeśliby Kazimierz Wielki

j ą przeżył, m iał otrzymać wszystkie jej posiadłości n a praw ym brzegu W isły; obu

Trojdenowicom zaś m iały przypaść obszary n a lewym brzegu rzeki w powiecie

gostynińskim31. Nie świadczy to jed n ak , podobnie ja k i zwrot w dyplomie Kazi­

mierza Wielkiego z 27 XII 1355 r. w formie habituride iure rationedonationisper...

ducem Bolkonem irafoi nobis fa cte o darowiźnie za życia swej dzielnicy przez

Bolesław a III Kazimierzowi W ielkiem u (jak chcą niektórzy badacze). Książę płocki

nie mógł przecież, zgodnie z obowiązującym prawem , dokonać takiego aktu, który

w ykluczałby z dziedziczenia najbliższych krewnych, tj. Siemowita III i Kazimie­

rza I32. M ożna tylko przypuszczać, że takie sform ułow ania w dokum encie Kazi­

mierza Wielkiego odnoszą się do pewnych p ra w króla polskiego do tej części

księstwa płockiego, która w eszła w sk ład kasztelanii wyszogrodzkiej (oprawy

wdowiej Elżbiety Gedym inówny). Kazimierz W ielki — n a prośbę B olesław a III —

mógł w razie śmierci księcia być gwarantem tego doczesnego „dominium” księżny
wyszogrodzkiej. Świadczy o tym obecność Kazimierza Wielkiego w roli arbitra przy

zawieraniu ugody pomiędzy Siemowitem III a Elżbietą Gedym inówną w Brześciu

K ujaw skim 12 II 1359 r.33

Rządy wewnętrzne Bolesław a III charakteryzowały się dbałością o rozwój jego

dzielnicy, składającej się od 1345 r. z ziemi płockiej, gostynińskiej, sochaczewskiej,

zakroczymskiej i w iskiej. Ze względu n a niewielką liczbę dokum entów w ystaw io­

nych przez kancelarię książęcą, trudno ocenić politykę gospodarczą B olesław a

W ańkow ica. Jed nak zachowane dyplom y lokacyjne i przyznane immunitety eko­

28 K. Maleczyńskl, Bolesław III..., s. 272; Zdaniem Z. Kaczmarczyka, Polska czasów Kazimierza

Wielkiego, Kraków 1964, s. 66, Bolesław III podczas wyprawy złożył prawdopodobnie wraz

z innymi książętami 1 rycerstwem polskim w Lublinie przysięgę wierności Ludwikowi Wielkiemu.
29 O. Balzer, Genealogia..., s. 449.
30 J. Długosz, Annales..., s. 263.
31 NKDM az., cz. 2, nr 314.
32 Ibid., nr 338.
33 W arszawa, AGAD, dok. perg., nr 25.

6

Janusz Grabowski

nom iczno-sądow e świadczyć m ogą o zainteresowaniu Bolesław a rozwojem eko­

nomicznym księstw a płockiego. Chociaż tylko jed en z zachowanych dokum entów

książęcych dotyczył instytucji duchownej, tj. klasztoru św. M arii M agdaleny pod

Płockiem34, je d n a k wedle opinii J a n a D ługosza, Bolesław III b y ł „człowiekiem

najlepszych obyczajów, znanym szczególnie i sław nym z tej zalety, że nie pozwalał
nikom u n aruszać lu b u rażać p ra w i wolności Kościoła. B ędąc ich najgorliwszym

opiekunem i obrońcą, zasłużył n a m iano ojca i przyjaciela Kościoła”35.

Kancelaria Bolesława n i

Uzyskanie przez B olesław a dzielnicy płockiej, co nastąpiło prawdopodobnie po

śmierci W acław a, przyczyniło się do zorganizowania przez księcia w łasnej kance­

larii. Nie jest wykluczone, że Bolesław mógł korzystać z doświadczeń swego ojca.

B ra k dokum entów z lat 1337/1338-1340 m ożna byłoby tłumaczyć ich zaginię­
ciem, gdyby B olesław bezpośrednio po śmierci ojca W a c ła w a objął samodzielne

rządy n a M azow szu płockim.

Podział dokumentów według grup odbiorców

Znanych jest 9 dokum entów Bolesław a III z okresu jego rządów w dzielnicy

płockiej. Pod względem formy wszystkie one posiadają charakter aktów prawnych.

9 dokum entów wystawionych przez kancelarię księcia zostało skierowanych

do 7 odbiorców. 4 dokum enty otrzymali urzędnicy i rycerze książęcy, w tym

2 dyplomy bracia Wojciech podstoli sochaczewski i Mikołaj zw .Nagórka36oraz po

jednym dokum encie książę wystawił d la C h w alisław a syn a P aw ła zw. W arda,

podkomorzego płockiego oraz d la W szeb ora i Andrzeja z Konojedzka i braci z M ią­

czyna37. Z 1343 r. pochodzą 2 dyplom y Bolesław a III d la Za k on u Krzyżackiego38.

Poza tym książę w ystawił po jednym dokum encie d la króla czeskiego39, swej matki
Elżbiety40 oraz d la klasztoru norbertanek pod Płockiem41.

Podział dokumentów według czynności prawnych

W pierwszym zachow anym dokum encie Bolesław III obiecywał w razie śmierci

J a n a króla czeskiego złożyć hołd jego synowi Karolowi42. D w a kolejne dokum enty

odnosiły się do traktatów z Zakonem Krzyżackim. W dyplomie z 13 VII 1343 r.,

wystawionym w spólnie z Siemowitem III, ks. czerskim, i Siemowitem II, ks.
wiskim, Bolesław potwierdzał w aru n ki pokoju kaliskiego43. Drugi dokum ent

34 MKMaz., cz. II, n r 309.

35

J. Długosz,

Annales..., s.

263.

36 NKMaz., n r 267, 307.
37 Ibid., n r 300, 306.
38 Ibid., n r 255, 260.
39 Ibid., n r 246.
40 Ibid., n r 296.
41 Ibid., n r 309.
42 Ibid., n r 246.
43 Ibid., n r 255.

KANCELARIA I DOKUMENTY KSIĘCIA PŁOCKIEGO BOLESŁAWA III

7

Ks. płocki Bolesław określa uposażenie swej m aiki Elżbiety

W iskitki. 21 X 1349. Oryg. AGAD. nr 542

Bolesława, z 8 XI 1343 r.. dla Ludolfa Kóniga wielkiego m istrza krzyżackiego,
omawiał warunki układu granicznego z Zakonem 4"1, zawartego przy współudziale
Siem owita II. Dokument z 21 X 1349 r. określał uposażenie wdowie Elżbiety
Gedyminówny. której Bolesław oddawał w dożywotnie posiadanie kasztelanię
w yszogrodzką45. Pozostałe dokum enty dotyczyły zezwolenia na lokację m iasta na
prawie chełm ińskim 46, nadania wsi na prawie niem ieckim 47, nadania lasu i ze ­
zwolenia na lokację wsi na prawie chełm ińskim 48, potwierdzenia posiadania w si49

" Ibid., nr 260.

15 Ibid., nr 296.

40 Ibid., nr 309.
4_ Ibid., nr 267.
48 Ibid., nr 307.
44 Ibid., nr 306.

8

Janusz Grabowski

oraz poświadczenia zam iany dó br50. W ś ró d dokum entów Bolesław a III tylko d w a

obejm ują immunitety ekonomiczne i jed en immunitet ekonom iczno-sądowy51.

Pod względem formy większość aktów m a charakter dyspozytywny, a tylko d w a

dyplom y posiadają charakter poświadczeniowy52.

Analiza formularza

Z 9 dokum entów wystawionych przez B olesław a III w latach 1341-1351 do

analizy form ularza posłuży n a m 8 dyplomów, których tekst zachow ał się w c a ło ś­

ci. Dokum ent z 20 IV 1350 r., w którym B olesław poświadczał zam ianę dóbr

między W szeborem i Andrzejem z Konojedzka a czteroma braćm i z Miączyna,

znany jest tylko z regestu53.

Protokół wstępny

I n w o k a c j a . W ystępuje zawsze w formie werbalnej. W 5 dokum entach

w wersji najczęściej używanej w X IV w.: In Nom ine Domini, amen54. W dyplomie
Bolesław a z 14 VII 1351 r. d la klasztoru prem ostratensek użyto inwokacji: In

nomine Domini. Sancte et Individue Trinitatis am en55. B ra k inwokacji w dwóch

dokum entach56. S ą to: dokum ent B olesław a III z 30 IX 1341 r., w którym książę
przyrzekał złożyć h ołd następcy J a n a Luksem burskiego, Karolowi (jako przyszłe­

m u królowi Czech) oraz dokum ent z 13 VII 1343 r., potwierdzający zawarcie

traktatu kaliskiego, wystawiony w raz z Siemowitem ks. w iskim i Siem owitem III

ks. czerskim.

I n t y t u l a c j a . Rozpoczyna się zaim kiem osobowym nos w 3 dokum entach

przed tym zaimkiem dodano przysłówek quod57, w 1 dokum encie poprzedza go

przysłówek proinde58, a w 2 dokum entach po nos występuje spójnik igitw59. Imię

w ystaw cy pisano zawsze w formie — Boleslaus.

W dokum entach B olesław a III w ystępuje tylko je d n a form a tytulatury dux

M asovie et dominus Plocensis60, która zawsze łączy się z form ułą dew ocyjną Dei

gracia.

50 Ibid., n r 300.
51 Ibid., n r 267, 296, 309.
52 Ibid., n r 300, 306.
53 Ibid., n r 300.
54 Ibid., n r 260, 267, 296, 306. 307.
55 Ibid., n r 309; Inwokacja w formie In nomine Domini, Sancte et Individue Trinitatis amen
występuje rzadko w dokumentach książąt mazowieckich, wcześniej m.in. w dokumencie ks.
W acław a z 4 V 1329 r. dla klasztoru św. Wojciecha w Płocku, zob. NKMaz., n r 197.
56 Ibid., n r 246, 255.
57 Ibid., n r 260, 307, 309.
58 Ibid., n r 296.
59 Ibid., n r 267, 306.
® Bolesław III używał tylko w dokumentach tytulatury płockiej, chociaż po ojcu odziedziczył
również ziemie: gostynińską i wyszogrodzką, a po śmierci Siemowita II i podziale jego księstwa
ziemie: sochaczewską i wiską.

KANCELARIA I DOKUMENTY KSIĘCIA PŁOCKIEGO BOLESŁAWA Ul

9

Kontekst

A r e n g a. Jest częścią form ularza, w której najwidoczniej m ogą się przejawiać

u pod oban ia redaktora dyplomu. Ze względu n a niewielką liczbę zachowanych

dokumentów Bolesława III trudno stwierdzić, która z używanych areng była stoso­

w an a częściej, a która rzadziej. Stylistyczna strona omawianej form uły dyplom a­

tycznej jest tak zróżnicowana, że w żadnym dokum encie nie została zastosowana

podobn a aren ga61 6

2

. W dokum encie z 8 XI 1343 r. użyto arengi w postaci: Ut maior

fid es gestis adhibeatur negocis, expedit, ut conscriptione litterarum, que veritatis

continet testimonium, lucide roboranturB2. Jest charakterystyczne, że aren ga w tej

samej postaci wystąpiła w dokumentach: Ludolfa Koeniga wielkiego mistrza krzy­

żackiego i Siem owita II ks. wiskiego63. Wszystkie trzy dokumenty posiadają tę

sam ą datację i dotyczą układów granicznych książąt mazowieckich z Zakonem Krzy­

żackim. W dokumencie z 9 X 1345 r.64, w którym książę nadaje Wojciechowi i M iko­

łajowi zw. N agórka wieś Lubow idz n a praw ie niemieckim, użyto arengi: Q uoniam

omnia, que p e r m odernos fiu n t et aguntur in presenti, tediosa oblivionis caligo

utique occupasset, nec ad Juturorum noticiam d even ire perm isset, se d quia

discreta sapientum ra d o h ecpeccavit m odernos exhortandofideliter et sagaciter

informando, quodea, qu e p ereos fiu n t in presenti, litteris, se u codicibus et

subscriptione fidedignorum personarum veridico themate inprimantur, ut sic

posteris pateant in fu tu ro et versucia odiosa calumnie, quam vis invitam cedens,

locum prebea t veritati. T a postać je st najbardziej rozbu dow an a ze wszystkich

form areng, której użyto w dokum entach B olesław a III. N a szczególną u w agę
zasługuje arenga, której użyto w dokum encie z 21 X 1349 r.65 w formie: Grandis

dillecionis affectus,

qui confederacione sanguinis naturalis ex parte parentum

habetur, ad filios

ipsos compellit filios accedente ad id precepto divino, ut suos

decoribus et favoribus

decentibus honorare. F orm uła ta w ystąpiła w dyplomie,

w którym książę nadaje swej matce, Elżbiecie Gedym inównie, W yszogród i kaszte­

lanię wyszogrodzką w dożywotnie posiadanie. W dokum encie z 30 IX 1350 r.

użyto arengi:

Ne veritatis titulus

valeat inposterum per lapsum temporis, tam voce

testium, quam litterarum testimonio

roborari66. Powołanie się w arendze nie tylko

n a dokument, ale i n a św iadków m ogłoby w skazywać n a niewystarczającą jeszcze

moc dow odow ą dokum entu67. W dyplomie z 16 X 1350 r., który został opatrzony

61 E. Suchodolska, Kancelarie...,

s. 126: w

dokumentach

mazowieckich prawie zupełnie nie

występują arengi w czystej formularzowej postaci, a indywidualne

traktowanie każdego doku­

mentu przez redaktora było możliwe

tylko w

ośrodkach kancelaryjnych

wytwarzających niewiel­

ką liczbę aktów. W kancelarii Bolesława

III arenga

należała do podstawowych

części dokumentu.

Brak jej tylko w 2 dokumentach,

których dyktat

pochodzi prawdopodobnie z

kancelarii odbiorcy,

zob. NKMaz., nr 246, 255.
62 Ibid., nr 260; Zdaniem E.

Suchodolskiej,

Regesty dokumentów mazowieckich z lat 1248-1345,

Warszawa-Łódź 1980, nr 164,

dyktat tego

dokumentu pochodzi prawdopodobnie z kancelarii

krzyżackiej.
63 Ibid., nr 259 A i B.
64 Ibid., nr 267.
65 Ibid., nr 296.
66 Ibid., 306.
67 B. Trelińska, Kancelaria i dokument

książąt

cieszyńskich 1290-1573, Warszawa-Łódź 1983, s. 109.

10

Janusz Grabowski

form ułą: datum p er manus Im isław a kanclerza książęcego, użyto arengi w postaci:

Ut universorum et singulorum gestorum, que inter quoslibet exerceantur, noticia tam

apud presentes, quam apud posteros ambiguitate qualibet semota in posterum

luculencior habeatur, expedit ea testium Jidedignorum suffragio litterarumque

apicibus perhennari68. W śró d dokum entów Bolesław a III, który zdaniem J a n a
D ługosza zasługiw ał n a m iano „ojca i przyjaciela kościoła”69, zachował się tylko

jeden dokum ent dla instytucji duchownej. Jest nim dyplom z 14 VII 1351 r.70 7

1

7

2

dla

klasztoru św. Marii M agdaleny pod Płockiem. W dokum encie tym użyto arengi

„typu przem ijania” w postaci: Quoniam, qui religiosis sanctimonialium personis in

euntis beneficis existitfautor et benefactor, a D eo Omnipotenti inpresenti et in futuro

misericordiam anime su e consequetur.

P r o m u l g a c j a. W ystępuje prawie we wszystkich dokum entach B olesła­

w a III. Jest tą form ułą, która była zaliczana do podstawowych części dokum entu.
Jej brzmienie jest identyczne z tym, które występuje w innych kancelariach

mazowieckich i polskich. Z najmniejszymi wariantam i w ystąpiła prom ulgacja

w 2 dyplom ach w postaci: E a propter (eatem us) noverint universi presentes et

p o s te r i'1. Pozostałe odm iany prom ulgacji posiadają następujące incipity: recogno­

scimus pro nobis, et nostris h ered ibu s'2, omnibus et singulis73, notum fadrnus

universi74 oraz noverint igitur, tam presens hominum etos75. Nie posiadają tej

form uły d w a dokum enty Bolesław a III76 7

7

7

8

.

K o r r o b o r a c j a . S k ład a się ze stypulacji oraz zapowiedzi środków, za po­

m ocą których dokum ent będzie uwierzytelniony. W ystępuje wiele jej odm ian.

Najczęściej o incipicie: In quorum omnium77 i Ut autem hec donacio76 W d o k u ­

mencie z 30 IX 1341 r. w ystąpiła korroboracja w formie: Harum nostrum testimo­

nio litterarum, quibus nostrum sigillum duximus appendandum79. T a odm iana

formuły obiektywnej występuje w dokumentach Kazimierza Wielkiego od 1337 r.80

Zdaniem S tefana K. Kuczyńskiego form uła harum została może przejęta do

dokum entów książąt mazowieckich z kancelarii królewskiej Kazimierza W ielkie­

go81. Po form ule stypulacyjnej następuje wyliczenie środków, którymi zostanie

68 NKMaz., n r 307.
® J. Długosz, Annales.... s. 263. Informację tę zaczerpnął Długosz prawdopodobnie z zaginionego
źródła mazowieckiego, chociaż w Kalendarzu i wspominkach włocławskich [w:] Roczniki wielko­
polskie, MPH, seria 2, t. 6, W arszaw a 1962, s. 84 zapisano [...] obiit dux Boleslaus Plocensis

amicus ecclesie.

70 NKMaz., n r 309.
71 Ibid., n r 260, 307.
72 Ibid., n r 246.
73 Ibid., n r 255.
74 Ibid., n r 306.
75 Ibid., n r 309.
76 Ibid., n r 267, 296.
77 Ibid., n r 255, 260.
78 Ibid., n r 306, 307.
79 Ibid., n r 246.
80 S. K. Kuczyński, Pieczęcie książąt mazowieckich, W rocław 1978, s. 64-65; Z. Poloh, Formuła

„Harum quibus sigillum nostrum est appensum testimonio litterarum’’ w dokumentach Kazimierza
Wielkiego [w:] Acta Univ. Wratis., Historia XIX, W rocław 1970, s. 23-46.

KANCELARIA I DOKUMENTY KSIĘCIA PŁOCKIEGO BOLESŁAWA Ul

11

uwierzytelniony dokum ent. W kancelarii Bolesław a III powoływano się przede

wszystkim n a pieczęć, m ającą um ocnić czynność p raw n ą sp isa n ą w dokum encie

oraz n a polecenie spisan ia i pieczęć8

1

82. W przypadku, kiedy dokum ent uwierzytel­

niono kilkom a pieczęciami zaznaczono to w formule korroboracyjnej, np. w d y p ­

lomie z 13 VII 1343 r., wystawionym przez B olesław a III, Siem owita II i Siem owi-
ta III, korroboracja zapow iada użycie przy dokum encie więcej niż jednej pieczęci:

In quorum omnium evidenciam presentes scribi et nostrorum sigillorum munimine

tussimus roboraro83. Podobnie w dyplomie z 21 X 1349 r., w którym B olesław

określa uposażenie swej matki Elżbiety Gedym inówny, form uła korroboracyjna

zapow iada użycie prócz pieczęci księcia również pieczęci arcybisk up a gnieźnie­

ńskiego oraz biskupów : włocławskiego i poznańskiego: Et ut hec ordinacio, confir-

macio et donacio inviolabiliter perseveret roburque obtineat firmitatis, presentes

literas scribifecimus nostrique ac venerabilium patrum ., archiepiscopi necnon epi­

scoporum sigillorum robore communiri in testimonium et evidenciam pleniorem84.

Eschatokół

T e s t a c j a . Lista św iadk ów występuje prawie w e wszystkich dokum entach

Bolesław a III. B ra k jej tylko w jednym dokumencie, w którym książę obiecuje

w razie śmierci Jana, króla czeskiego, złożyć h ołd Karolowi, m argrabiem u m oraw ­

skiem u85. Zadaniem testatorów było świadczenie o zaistniałej czynności prawnej

w dokumencie. W kancelarii B olesław a III W ań k ow ica przytaczano ich po data-

cji86 lu b korroboracji87 a określano ja k o obecnych, różnie stylizując form ułę:

presentibus hys testibus88 presentibus hys nostris cmethonibus89, presentibus

81 S. K. Kuczyński,

Pieczęcie...,

s.

65; Sądzę jednak, że dokument

Bolesława W ańkowica z 1341 r.

został zredagowany w kancelarii

czeskiej. Posiada on podobny

formularz do dokumentów

hołdowniczych Bolesława księcia

legnickiego i Jana księcia

ścinawskiego wystawionych w tym

samym roku dla króla czeskiego.

Korroboracja w dokumentach

B olesława W ańkowica i Bolesła­

w a ks. legnickiego wystąpiła w

identycznym brzmieniu; Harum nostrum testimonio litterarum,

quibus nostrum sigillum duximus appendandum, zob. Lehns und Besitzurkundem Schlesien und
Seiner einzelnenjurstenthuner imMittealalter, t. 1, wyd. C.

Grunhagen, H. Margraf, Lipsk 1881,

nr

15, 16, 32; Form uła

harum wystąpiła już wcześniej w

dokumentach mazowieckich, m.in.

w

dyplomie ks. W acław a z

29 III 1329 r.

dla króla

czeskiego w

formie

Harum, quas sigillo nostro

maiori communiri fecimus, testimonio litterarum, NKMaz., nr 193.

82 Zdaniem S. Szczura,

Traktaty międzypaństwowe Polski Piastowskiej. Rozprawy habilitacyjne,

nr

184,

UJ Kraków 1990, s.

98,

wśród środków uwierzytelniających średniowieczny dokument

pieczęć wystawcy uznawano za środek najważniejszy i wystarczający do nadania dokumentowi
mocy prawnej. Wszystkie inne środki w porównaniu z pieczęcią miały charakter pomocniczy.
83 NKMaz., nr 255.

84 Ibid.,

nr 296.

85

Ibid.,

nr 246; Jest charakterystyczne, że także dokumenty Bolesława ks. legnickiego i J an a

ks. ścinawskiego z 1341 r. są pozbawione testacji,

Lehns und Besitzurkundem..,

nr 15, 32,

a także dokumenty hołdownicze książąt cieszyńskich dla Luksemburgów, zob. B. Trelińska,

Kancelaria...,

s. 122.

86 NKMaz., nr 255, 260, 267, 296.

87 Ibid.,

nr 306, 307, 309.

88 Ibid.,

nr 255, 260.

89

Ibid.,

nr 267.

12

Janusz Grabowski

comitibus90, presentibus nostris satrapis, magne laudis viris dominis91, presenti-

bu s viris multa probitate dignis baronibus nostris et dominis92, presentibus nobili­

bu s viris93.

B ra k jednoznacznego określenia roli św iadk ów w dokum entach B olesław a III

nie pozw ala stwierdzić, czy uczestniczyli oni w czynnościach praw nych czy też
w sporządzeniu lu b w ręczaniu dyplomu. Prawdopodobnie łączono ich z różnymi

czynnościami a zależało to od w agi sp raw y i pozycji świadków. N a dokum entach

B olesław a III wystąpiło łącznie 50 świadków. Nie stwierdzono wyraźnej zależności

pomiędzy listą św iadk ów a w a g ą poświadczonej przez dokum ent czynności p r a ­

wnej, np. w dyplomie z 13 VII 1343 r., w którym książęta mazowieccy potwierdza­

j ą zawarcie pokoju kaliskiego, wystąpiło łącznie 6 św iadków 94. W dyplomie z 21 X

1349 r., w którym B olesław potwierdza uposażenie swej m atki Elżbiety G edym i-

nówny, wystąpiło tylko 4 świadków , chociaż dokum ent został opatrzony prócz

pieczęci księcia również pieczęciami arcybpa J a ro sław a Bogorii i bpów: w łocław ­

skiego M acieja z Gołańczy i poznańskiego Wojciecha95. Natom iast n a liście testa-

cyjnej dyplom u 9 X 1345 r., w którym książę nadaje Wojciechowi i Mikołajowi zw.

N agórka w ieś Lubowidz, wystąpiło aż 11 testatorów, w tym dwaj dygnitarze spoza

Mazowsza: kasztelan wiślicki Andrzej z rodu Lisów oraz kasztelan brzeski C h ebd a
ze S łużew a96.

W dokum entach B olesław a III spotykamy się z konsekwentnie przestrzeganą

zasadą, iż listę św iadk ów otwierały osoby pełniące najwyższe godności n a M a ­

zowszu. Zaw sze wojew oda nazywany mazowieckim lu b płockim występuje przed

kasztelanem 97. W śró d kasztelanów obow iązyw ała swoista hierarchia, gdyż zawsze

n a pierwszym m iejscu spotykam y kasztelana wiskiego, a po nim płockiego,

sochaczews kiego, rawskiego i gostynińskiego98 9

9

. Nie m ożna je d n a k tego zauważyć

w odniesieniu do niższych urzędników książęcych. W ś ró d urzędników k an cela­

ryjnych n a liście św iadków spotykam y Im isława, kanclerza B olesław a III i prepo­

zyta w kolegiacie św. Michała, który świadczy w kolejności po najwyższych dygni­

tarzach książęcych, tj. po wojewodzie płockim i kasztelanie w is k im " . Zdaniem
Idziego Panica dom inacja dostojników najwyższych ran g ą dowodzi, iż świadczenie

n a dokumencie traktowano nie tylko jako rytualne poświadczenie aktu praw nego100.

Dostojnicy państw ow i traktowali to ja k o środek do w spółdziałania w sp ra w o w a ­

niu władzy.

D a t a c j a. S k ład a się z trzech elementów: określenia czynności prawnej i k a n ­

celaryjnej, danych geograficzno-topograficznych i chronologicznych. Form uła ta

90 Ibid., nr 296.
91 Ibid., nr 306.
92 Ibid., nr 307.
93 Ibid., nr 309.
94 Ibid., nr 255.
95 Ibid., nr 296.
96 Ibid., nr 267.
97 Ibid., nr 267, 296, 306, 307.
98 Ibid., nr 296, 306.
99 Ibid., nr 306. 309.
100 I. Panic, Lista świadków..., s. 41, 45.

KANCELARIA I DOKUMENTY KSIĘCIA PŁOCKIEGO BOLESŁAWA III

13

je st stosow ana dość mechanicznie i nie je st jednolita. Najczęściej używa się

określenia datum et actum ( actum et datum) 101, rzadziej natom iast sam o actum102

lu b datum103.

D an e geograiiczno-topograflczne inform ują o miejscowości, a czasem o d o k ła ­

dnie sprecyzowanym m iejscu wystawienia dokum entu. Najczęściej dokum ent jest
wystawiony w Płocku (3 razy)104, ale również w innych miejscowościach n a M a ­

zowszu: w W isk itk ach 105, Sochaczewie106 i należącej do Siem owita II R aw ie107.

D w a dokumenty Bolesława III zostały wystawione poza granicami księstwa m azo­

wieckiego. Dyplom z 30 IX 1341 r. został wystawiony w Poznaniu podczas u ro ­

czystości ślubn ych Kazimierza Wielkiego z A d elajd ą h e s k ą 108. Natom iast do k u ­
m ent z 8 X I 1343 r. został wystawiony w Bratianie, podczas zjazdu Bolesław a III

i Siem owita II z wielkim mistrzem krzyżackim Ludolfem Koenigiem 109.

Określenie topograficzne pojawia się przy wspom nianym dokum encie z 8 XI

1343 r. w formie in curia Bratian domini predicti magistri generalis110. W d o k u ­

m entach Bolesław a III rok oznaczano: su b anno Domini111, anno Domini112, sub

anno incamacionis Domini113. N a podstawie zachowanych dyplom ów trudno

stwierdzić, czy kancelaria książęca posługiw ała się kalendarzem lokalnym (płoc­

kim), gdyż ich daty dzienne były związane ze świętami obchodzonym i w całym
kościele. Datę roczną zapisywano za pom ocą liczebników114, cyfr rzym skich115

oraz stosowano form ułę m ieszan ą116.

Podsum ow ując, należy stwierdzić, że w kancelarii B olesław a III używ ano n a

ogół pełnego formularza. Cechą charakterystyczną b y ła sform alizowana inw oka­

cja: In nomine Domini amen oraz obecność prawie w e wszystkich dokum entach

publikacji. Wszystkie dokum enty są wystawione w pierwszej osobie liczby m n o­

giej . Intytulacja nie zawsze odzwierciedlała polityczne osiągnięcia Bolesław a III,

który używ ał we wszystkich dokum entach tytułu: D ux Mazouie et dominus

Plocensis. Nie maleje rola arengi, która wystąpiła aż w 6 dokumentach n a 8 zacho­

wanych w całości. Pozwala to stwierdzić, że ow a form uła odgrywała poważną rolę

w kancelarii Bolesława III. Lista świadków w dyplomach księcia płockiego traktowa­
n a była jako ważny, choć nie jedyny środek uwierzytelniania dokumentów. Świadków

łączono z różnymi sprawami, ale prześledzenie tego zjawiska jest trudne ze względu

10 1

NKMaz., nr 246, 260, 267, 306, 307, 309.

1 0 2

Ibid.., nr 296.

1 0 3

Ibid.., nr 255.

1 0 4

Ibid.., nr 306, 307, 309.

10 5

Ibid.., nr 306.

1 0 6

Ibid.., nr 267.

1 0 7

Ibid.., nr 255.

1 0 8

Ibid.., nr 246.

1 0 9

Ibid.., nr 260.

1 1 0

Ibid.,, nr 260.

111

Ibid., nr 246, 306, 307, 309.

1 1 2

Ibid.,, nr 255, 260, 296.

11 3

Ibid.,, nr 267.

1 1 4

Ibid.,, nr 267, 306, 307, 309.

115

Ibid.,, nr 260.

1 1 6

Ibid.,, nr 246, 255, 296.

14

Janusz Grabowski

n a fragmentarycznie zachowany materiał. Hierarchiczny zapis testatorów widocz­

ny jest tylko wśród najwyższych dygnitarzy książęcych.

Dyktat

D y k t a t k a n c e l a r y j n y . Przebadanie dyktatu u trudn ia fakt, że zachowało

się bardzo niewiele dokum entów B olesław a III. Z lat 1341-1351 znam y zaledwie

8 dokum entów zachow anych w całości, w tym 1 dokum ent, którego Bolesław je st

tylko współwystawcą w raz z Siemowitem II ks. wiskim i Siemowitem III ks. czerskim.

Form uła skrypcyjna, która m ogłaby ułatwić ustalenie kancelaryjności dokum en­

tów, nie w ystąpiła an i razu. F orm uła datum p er m anus w ystąpiła tylko trzykrotnie.
D aw ali j ą Im isław, kanclerz książęcy, Mikołaj notariusz i Jasiek, były sk arbn ik

B olesław a III. Pomimo tych b ra k ó w m ożna ze znacznym prawdopodobieństwem

ustalić udział kancelarii płockiej w sporządzeniu dokum entów, a nawet, opierając
się n a w ynikach analizy form ularza, podać hipotetycznie ich redaktora.

D y k t a t I m i s ł a w a . Podobieństwo form uł w yk azu ją 2 dokum enty B olesła­

w a z 1350 r.117 d la różnych odbiorców, z których je d en p o siad a form ułę datum

p er manus Im isław a kanclerza książęcego. Form uła ta, wypleciona w datację,

brzm i następująco: p e r m anus Imislai nostri cancelarii et prepositi s. Michaelis118.

W drugim dokum encie Im isław występuje n a liście testatorów119. W o b u dyplo­

m ach jest identyczna inwokacja: In nom in e Domini amen. Podobieństwo w yk azu ją

korroboracje, które zostały opatrzone identycznym incipitem Ut autem hec dona-

cio. Form uły św iadk ów w ystąpiły po korroboracji. W o b u dokum entach rok

oznaczono su b anno Domini, datę dzienną określono w g kalendarza chrześcijań­
skiego, a datę roczną zapisano za pom ocą liter. M ożna przypuszczać, że dyktato­

rem tych dokum entów był Im isław W roński, kanclerz B olesław a III oraz kanonik

katedralny płocki i prepozyt w kolegiacie św. M ichała w P łock u 120.

D y k t a t M i k o ł a j a . Jeden dokum ent Bolesław a III został opatrzony form ułą

datum p er manus M ikołaja notariusza książęcego w następującym brzm ieniu: per

manus Nicolai notarii nostre curie121. Dyplom ten różni się od dw óch w sp om n ia­

nych dokum entów książęcych z 1350 r., których redaktorem mógł być kanclerz

Im isław 122. W dokum encie tym wystąpiła archaiczna inwokacja In nomine Domini,

Sancte et Individue Trinitatis amen, z n a n a wcześniej m.in. z dokum entu ojca

Bolesław a, księcia W a c ła w a dla klasztoru św. W ojciecha w P łock u 123. A renga

„typu religijnego" oraz prom ulgacja: noverint igitur tam presen s hominum etas,

quam in Christo futura posteritas zostały dobrane praw dopodobnie ze względu n a

odbiorcę dokum entu, klasztor św. Marii M agdaleny pod Płockiem. Z a pochodze­

117 Ibid., n r 306, 307.
118 Ibid., n r 307.
119 Ibid., n r 306.
120 J. Nowowiejski,

Płock. Monografia historyczna,

wyd. 2, Płock 1930, s. 44; T. Żebrowski,

Zarys

dziejów diecezji płockiej.

Płock 1976, s. 38-39.

121 NKMaz., n r 309.
122 Ibid., n r 306, 307.
123 Ibid., n r 197.

KANCELARIA I DOKUMENTY KSIĘCIA PŁOCKIEGO BOLESŁAWA III

15

niem dokum entu z kancelarii wystawcy przem awiają: korroboracja o incipicie

Ut ergo horum omnium nostra donacio, zbliżona do spotykanych w in. doku m en ­

tach książęcych124, umieszczenie form uły św iadk ów po korroboracji, oznaczenie

roku su b cumo Domini oraz określenie daty dziennej w g kalendarza chrześcijań­

skiego. N a liście testatorów wystąpił kanclerz książęcy Imisław. Rekapitulując
należy stwierdzić, że dokum ent B olesław a W ań k ow ica z 14 VII 1351 r. został

praw dopodobnie zredagow any w kancelarii książęcej przez M ikołaja notariusza

Bolesław a III, chciaż nie m ożna z c ałą pewnością wykluczyć w pływ u skryptorium

sióstr norbertanek płockich n a dyktat tego dokum entu.

Dyktat kancelarii książęcej bliżej nie określony

D o dyktatu kancelarii książęcej należy również zaliczyć d w a dokumenty,

których odbiorcam i byli Wojciech i Mikołaj zw. Nagórka oraz Elżbieta G edym inów-
n a 125. Rozpoczyna je w sp óln a inw okacja In nomine Domini amen. Arengi są

znacznie rozbudow ane i zredagowane w sp osób nieszablonowy. W o b u doku m en ­

tach nie w ystąpiła prom ulgacja. W korroboracji użyto identycznego zwrotu: p re-

sente litteras scribi. D aty roczne zostały określone w g kalendarza chrześcijańskie­

go, a listy św iadk ów zamieszczono n a końcu dyplomów. W jed nym z tych d o k u ­

m entów w ystąpiła form uła d a tu m p er m anus w następującym brzm ieniu: Datum

p er manus Jaskonis nostri tunc thesaurarii et aliis nostris curiensihus Jidedignis126.

Podobna form uła datum p er manus nie w ystąpiła dotychczas w żadnym ze

znanych dokum entów książąt mazowieckich i może w skazywać n a osobę u pow aż­

nioną do wręczenia dyplom u odbiorcy a nie n a jego redaktora127.

Dyktat odbiorcy

Dokum ent z 30 IX 1341 r., w którym Bolesław przyrzeka, że po śmierci Ja n a

króla czeskiego złoży hołd jego synowi Karolowi lu b jego następcom , został

zredagowany w kancelarii odbiorcy128. S pisany jest bow iem wedle tego sam ego

formularza, co dokum ent B olesław a księcia legnickiego z 1 X 1341 r. oraz Ja n a

ks. ścinawskiego z 2 października tego sam ego r o k u 129. W e wszystkich trzech

dokum entach nie wystąpiła: inwokacja, aren ga i lista św iadk ów 130. Intytulacje

rozpoczyna bezpośrednio zaim ek osobow y nos. Użyta w tych dokum entach pro­

m ulgacja jest prawie identyczna:

124 Ibid., nr 306, 307.
125 Ibid., nr 267, 296.
126 Ibid., nr 267; Jasiek — były skarbnik książęcy — nie jest znany z Innych dokumentów
Bolesława III.
127 Zdaniem E. Suchodolskiej,

Kancelarie...,

s. 148-149, formuła

datum per manus

była używana

przede wszystkim przez urzędnika prowadzącego sprawę, który mógł, ale nie musiał być
dyktatorem 1

tngrossatorem

dokumentu.

128 NKMaz., n r 246.

129 Lehns undBesitzurkundem...,

nr 15, 32.

130 B rak Inwokacji, arengi i formuły świadków należy do typowych cech aktu o mocy doczesnej,

zob. E. Suchodolska,

Kancelarie...,

s. 113.

16

Janusz Grabowski

recognoscimus pro nobis et nostris

heredibus tenore presencium

ac succesoribus universis

30 I X 1341

tenore presencium recognoscimus

universis pro nobis et nostris here­
dibus

1 X 1 3 4 1

recognoscimus pro nobis et nostris

heredibus

2 X 1341

Także korroboracje są albo identyczne albo bard zo zbliżone do siebie.

harum nostrarum testimonio litterarum,

su b testimonio presencium littera-

quibus nostrum sigillum duximus

rum, quibus nostrum sigillum

appendendum

in maiorem evidenciam duximus

30 I X 1341; 1 X 1341

appendendum

2 X 1 3 4 1

Także daty dzienne w e wspom nianych dokum entach zostały określone wedle

kalendarza chrześcijańskiego. W obec tak istotnych podobieństw należy uznać, że

dokum ent Bolesław a III z 30 IX 1341 r. został sporządzony, podobnie ja k d o k u ­

menty książąt śląskich, w kancelarii Luksem burgów . Prawdopodobnie w asalom

narzucano formę zobowiązania i spisano dokumenty w g tego samego form ularza131.

Do dyktatu odbiorcy należy również zaliczyć dokum ent B olesław a III z 8 XI

1341 r., w którym książę zawiera układ graniczny z Zakonem Krzyżackim132. Posia­

da on podobny dyktat ja k dokum enty Siem owita II i wielkiego m istrza Ludolfa

Koeniga z tej samej daty133 Wszystkie łączy w spóln a inwokacja: In nomine Domini

amen, arenga: Ut maior fid e s gestis adhibeatur negociis, expedit, ut conscriptione

litterarum, que veritatis continet testimonium, lucide roborentur oraz prom ulgacja:

Eapropter noverint presentes et posteri, presencium noticiam habituri.

Intytulacje rozpoczyna przysłówek quod, poprzedzający zaim ek osobowy. Kor­

roboracje w ykazują między so b ą duże podobieństwo. Oto one: In quorum omnium

(testimonium) et certitudinemjirmiorempresentes dedimus appensione sigilli nostri

roboratas — dokum ent Bolesław a III. In quorum omnium testimonium et certitudi­

nem firmiorem presentes dedimus appensione sigilli nostri roboratas — dokum ent

wielkiego mistrza. In quorum omnium testimonium et certitudinem firmiorem sigilla

nostra et filioli nostri, domini Boleslai ducis M azovie et domini Plocensis, qui

omnibus prescriptis presencialiter affuit et ipsa una nobiscum approbavit, p resen -
tibus sunt appensum — dokum ent Siem owita II. W datacji użyto tego sam ego

zwrotu Datum et actum. Rok oznaczono anno Domini a datę dzienną określono w g

kalendarza chrześcijańskiego. W e wszystkich dokum entach lista św iadk ów zosta­

ła zamieszczona po datacji. M ożna więc wnioskować, iż dokum ent Bolesław a III

131 Zbiór dokumentów..., s. 44.
132 NKMaz., nr 260.
133 Ibid., nr 259 a, 259 b.

KANCELARIA I DOKUMENTY KSIĘCIA PŁOCKIEGO BOLESŁAWA Ul

17

z 8 X I 1343 r. wystawiony w Bratianie d la wielkiego mistrza Ludolfa Koeniga

został sporządzony w kancelarii krzyżackiej, chociaż nie m ożna wykluczyć w pły­

w u strony mazowieckiej n a ostateczną wersję dy plo m u 134.

Dokum ent z 13 VII 1343 r., potwierdzający zawarcie pokoju kaliskiego, został

sporządzony, w g Ew y Suchodolskiej, w kancelarii krzyżackiej135. Posiada podo­

b n y dyktat do innych dokum entów traktatowych, zawieranych przez książąt

mazowieckich z Zakonem Krzyżackim136. Dokum ent został wystawiony w Rawie,

leżącej w dzielnicy Siemowita II ks. wiskiego, który był współwystawcą tego dyplomu.

Zdaniem Ew y Suchodolskiej czystopis mógł być spisany przez pracow nika k a n ­

celarii Siemowita II137. P i s m o . Autor postanowił pom inąć analizę pism a, gdyż

dokum enty oryginalne każdorazowo pisane są inną ręką i nie m ogą stanowić

wystarczającej podstaw y dla ogólnych wniosków.

Pieczęcie

Z okresu pan ow an ia B olesław a III pochodzą dwie jego pieczęcie herbowe:

sekretna i sygnetowa. Pieczęć sekretna, wyciśnięta w wosku czerwonym138 i b ezb ar­

w n y m 139, zachow ała się w czterech egzemplarzach. Stefan Krzysztof Kuczyński

opisał j ą następująco: „SECRETUM . BO LESLAI. D V C IS M A ZO V IE — napis m a -

ju s k u łą w otoku w podwójnej obwódce perełkowej, litery C R w ligaturze, końco­

we E poza otokiem n a d tarczą. W polu pieczęci n a d tarczą orzeł bez korony

zwrócony w prawo, n a skrzydłach zarys przepaski. Pole w okół tarczy ukośne

kratkowane" 14°.

W kancelarii B olesław a pieczęć sekretna zastępowała praw dopodobnie rolę

pieczęci większej, skoro naw et dokum enty najwyższej wagi, ja k przyrzeczenie

h ołd u następcy króla czeskiego, czy potwierdzenie pokoju kaliskiego, zostało

uwierzytelnione sekretem książęcym 141. Przy dyplomie 21 X 1341 r., wystawio­

nym d la Elżbiety Gedyminówny, pieczęć sekretna nosi odcisk contras ig illum142.

Zdaniem Stefana K. Kuczyńskiego contrasigükim. stosow ano zwykle n a pieczę­

ciach większych, a wyjątek od zasad y zróżnicowania kompetencji prawnych

konkretnych pieczęci może świadczyć o niedostatecznym utrw aleniu się tej z a s a ­

dy w kancelarii płockiej143. J ed n ak ze względu n a niekompletnie zachowany
materiał dyplomatyczny trudno z całym prawdopodobieństwem wykluczyć istnie­

nie pieczęci większej Bolesław a III.

134 E. Suchodolska, Regesty..., n r 163, 164.
135 Ibid., n r 161; zob. uwagi S. Szczura, op. cit., s. 31, który uważa, że w dyspozycji tego

dokumentu skorzystano z wzoru polskiego dokumentu gwarancyjnego, który został zredagowany
prawdopodobnie w kancelarii królewskiej.

136 E. Suchodolska, Kancelarie..., s. 112-113.
137 Taż, Regesty, n r 161.
138 S. K. Kuczyński, Pieczęcie, s. 315.

Ibid.

140 Ibid.
141 Ibid., s. 316.
142 W arszawa, AGAD, dok. perg., nr 542.
143 S. K. Kuczyński, Pieczęcie, s. 42.

18

Janusz Grabowski

Pieczęć sygnetowa, wyciśnięta w w osk u zielonym, zn an a jest tylko z jednego

odcisku, występującego ja k o contrasigillum pieczęci sekretnej przy wspom nianym

dokum encie z 21 X 1349 r .144 W e d łu g opisu Stefana K. Kuczyńskiego: „Napis

m a ju sk u lą w otoku nieczytelny. W polu pieczęci orzeł bez korony zwrócony

w prawo. O bw ód ka po wewnętrznej stronie n a p isu ”145. Występowanie contrasigil­

lum (pieczęci odwrocia) przy tym dyplomie podyktowane jest praw dopodobnie jego

w agą, a jest to oddanie Elżbiecie Gedym inównie kasztelanii wyszogrodzkiej w d o ­

żywotnie posiadan ie146. Zdaniem Stefana K. Kuczyńskiego rozmiary pieczęci oraz

sposób jej zastosow ania w skazują, że jest to sygnet książęcy, a stanowi on

najdawniejszy znany zabytek tego typu w śród zachowanych pieczęci książąt

m azowieckich147. W arto także zwrócić uwagę, że kiedy książęta czerscy Siem o-

wit III i Kazimierz I pieczętowali się skrzydlatym smokiem, książę Bolesław w p ro ­

wadził n a sw oją pieczęć sekretną i sygnetową nie koronowanego o rła 148. Stefan

K. Kuczyński uw aża, że wizerunek orła pojaw ia się n a pieczęciach Bolesław a III

ja k o godło dzielnicy płockiej i m a także związek z recepcją orla w ram ach całej

dynastii Piastów 149. Sposoby przywieszenia pieczęci przy dokum entach B olesła­

w a III były różne: n a p ask u pergam inow ym 150 i n a sznurach z fioletowego, a m a ­

rantowego i czerwonego je d w a b iu 151.

Organizacja kancelarii, personel i uposażenie

pracowników kancelaryjnych

Nie w iadom o dokładnie, kiedy Bolesław III zorganizował sw oją kancelarię, czy

zaraz po śmierci ojca w 1337

/1338 r., czy dopiero n a początku lat czterdziestych;

pierwszy bow iem zachow any dokum ent tego księcia, pochodzący z 30 IX 1341 r.,

został zredagow any i spisany w kancelarii czeskiej152. D w a kolejne dokum enty
Bolesław a z 1343 r. dla Z a k o n u Krzyżackiego pochodzą również z kancelarii
odbiorcy153. Pierwszym dokum entem , sporządzonym w kancelarii książęcej, je st

nadanie w si Lubow idz dla braci W ojciecha i M ikołaja zw. Nagórka z 9 X 1345 r .154

D okum ent ten posiada niespotykaną wcześniej w kancelariach mazowieckich
formułę dataln ą w brzm ieniu: Datum autem p er m anus Jaskonis nostri tunc

thesaurarii et aliis nostris curiensibus. Jasiek, były sk arbn ik książęcy, nie jest

znan y z innych dokum entów Bolesław a III i — ja k wcześniej wykazaliśm y —

form uła ta może w skazyw ać n a urzędnika prowadzącego sprawę, odpowiedzial­

nego również za wręczenie dyplom u odbiorcy. W iadom o bowiem , że prócz szefów

144 W arszawa, AGAD, dok. perg., nr 542.
145 S. K. Kuczyński, Pieczęcie,

s.

317.

146 Ibid.
147 Ibid.
148 Ibid., s. 162.
149 Ibid., s. 163.
150 NKMaz., nr 25.
151 Ibid., nr 246, 296, 306.
152 Ibid., nr 246.
153 Ibid., nr 255.
154 Ibid., nr 267.

KANCELARIA I DOKUMENTY KSIĘCIA PŁOCKIEGO BOLESŁAWA III

19

kancelarii i pisarzy, w kancelarii książęcej pracow ał tzw. średni personel, który

był zaangażow any w służbie dyplomatycznej, administracyjnej oraz poborze p o ­

datków. Zdaniem S tan isław a K urasia byli to sekretarze i aktywniejsi notariusze,

którzy w cale nie pisywali zwyczajnych dokum entów albo jedynie w yjątkow o155.

Pierwszym poświadczonym źródłowo kanclerzem Bolesław a III był Im isław W ro ń ­

ski h e rbu Prawdzie, występujący w latach 1 35 0 -1 3 5 1 156. Prócz działalności

kancelaryjnej, sw oją uw agę skupił n a funkcji prepozyta w kolegiacie św. M ichała

w Płocku i doradcy księcia157. Świadczy o tym jego pozycja w testacji. Im isław

występuje zawsze n a pierwszoplanowym miejscu n a liście świadków, ustępując tylko

Dadźbogowi wojewodzie płockiem u i Sławcowi kasztelanowi wiskiem u. W 1357 r.

były kanclerz B olesław a III, został w ybrany b p e m płockim 158. Kolejno pośw iad­

czonym źródłowo pracownikiem kancelarii Bolesław a III był notariusz Mikołaj,

który opatrzył form ułą p e r m anus dokum ent z 1351 r. d la norbertanek płoc­

k ich 159. Prawdopodobnie prócz kanclerza (Im isława) i notariusza (M ikołaja) dzia­

łalnością kancelaryjną zajm owały się również inne osoby. Ich udział w pracach

nie jest jednak poświadczony źródłowo. Niewiele też wiadomo o uposażeniu pracow­

ników kancelarii B olesław a III, z wyjątkiem kanclerza Im isława, który by ł k an o ­

nikiem katedralnym płockim i prepozytem w kolegiacie św. M ichała w P łock u 160.

Z dokum entu Kazimierza Wielkiego z 1365 r. wynika, że n a uposażenie prepozyta

w kolegiacie św. M ich ała sk ładało się 5 wsi: Drwały, Kruszewo, Suchodół, G rodnia

i Szew ce161. Zdaniem Czesław a Deptuły kapituła kolegiaty św. M ichała stanowiła

część dw oru książęcego a członkami jej zostawali kapelani książęcy, zachow ujący

i po nominacji poprzednie stanow isk a162. Także funkcjonująca przy kolegiacie
szkoła (druga po katedralnej w Płocku) b y ła instytucją nastaw ion ą n a kształcenie

przyszłej kadry dla potrzeb dw o ru i kancelarii książęcej163.

155 S. Kuraś,

Przywileje prawa niemieckiego miast i wsi małopolskich

XTV-XV

w.,

W rocław 1971,

s. 25.
156 K. Niesiecki,

Herbarz polski,

t. 5, Lipsk 1840, s. 282. Informację o przynależności Imisława

do rodu Prawdzlców zawdzięczam Kazimierzowi Pacuskiemu.
157 A. Radzimiński,

Kapituła katedralna płocka w

X IV

i pot.

X V

w.,

Toruń 1987, s. 309-310

(Biblioteka IMK, mps pracy doktorskiej).
158 J. Nowowiejski,

Płock...,

s. 44; T. Żebrowski,

Zarys...,

s. 38-39.

159 NKMaz., n r 309.
160 A. Radzimiński,

Kapituła...,

s. 272-273, kanonicy katedralni płoccy kumulowali zwykłą

kanonię z prepozyturą kolegiacką św. Michała, gdyż na siedmiu znanych prepozytów kolegiaty

w okresie od połowy XIV w. do połowy X V w. aż sześciu piastowało również zwykłą kanonię
w kapitule. W arto także dodać za tym autorem, że ze wspomnianych sześciu kanoników

1 prepozytów św. M ichała aż czterech pracowało w kancelarii książąt mazowieckich.
161

Zbiór dokumentów.

.., n r 36; Dokument ten potwierdza później Siemowlt IV na prośbę Henryka

swego kanclerza 1 zarazem prepozyta w kolegiacie św. Michała, zob.

Zbiór dokumentów...,

nr 51

oraz J. Nowowiejski,

Płock...,

s. 555.

162 Cz. Deptuła,

Zagadnienia początków koleqiaiu św. Michała w Płocku,

„Notatki Płockie”, 1959,

n r 13-14, s. 39-40.
163 Ibid.