Zestaw 13
2. Charakterystyka poezji wczesnego baroku w Polsce.
„Pokój - szczęśliwość. Ale bojowanie/ - Byt nasz podniebny” - te słowa, zaczerpnięte Sonetu IV Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, w najlepszy sposób świadczą o narodzinach nowej epoki, krańcowo odmiennej od renesansu. Wskazują na dramatyczny rozdźwięk, jaki stał się udziałem schyłku odrodzenia.
Kryzys renesansowych dążeń do godzenia wartości ziemskich i wartości wiecznych, horyzontalnego i wertykalnego ruchu życia doprowadził do kolizji, rozbicia jedności. Uformowały się dwa opozycyjne nurty: poezja metafizyczna i poezja światowych rozkoszy.
Kolizje barokowego humanizmu w Polsce zarysowały się najpełniej we wczesnym okresie baroku, zanim umocniły się ośrodki władzy kontrreformacji.
Poza kończącą się formacją renesansu zrodziła się nowa poezja, szukająca wyzwolenia od strachu przed dynamiką uciekającego czasu przez pełne włączenie się w ruch czasu lub przez ucieczkę w miejsca bezruchu.
Poezja metafizyczna - wczesne utwory barokowe należą do nurtu poezji metafizycznej. Poezja ta rozważała w aspekcie mistycznym sens ludzkiego życia, wyrażała atmosferę sceptycyzmu i niepewności, charakterystyczną dla czasu kryzysu, który nastąpił po gwałtownym zmierzchu wielkich idei renesansu. Ten typ poezji krąży wokół odwiecznego pytania: „człowiek - cóż to jest?”. Odpowiedzi ubierają poeci w rozmaite środki literackie, nie unikają grozy i makabry, ich twórczość cechuje intelektualizm.
Do poetów metafizycznych polskiego baroku zaliczamy: Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, Sebastiana Grabowieckiego i Kaspra Twardowskiego.
Poezja „światowych rozkoszy” - można powiedzieć, ze jest to poezja optymistyczna, bo, owszem, zauważa, że dramat jednostki polega na szybkości przemijania, lecz przy tym głosi, że rozkosze ziemskie to dar od Boga, że należy z nich korzystać, śmierci na przykład przeciwstawić miłość. Są to utwory wyrafinowanego piękna, powstałe w odmiennym niż poezja metafizyczna nurcie radości czerpanej z otaczającego nas świata.
Czołowi przedstawiciele: Hieronim Morsztyn, Szymon Zimorowic.
Poezja ziemiańska - prezentuje stoicką zasadę umiaru, zarówno w gromadzeniu majątku, w ambicji gromadzenia urzędów, jak i umiaru w stroju i korzystania z rozkoszy świata oraz pochwały umiaru w dociekaniach ludzkiego rozumu. Literatura ta zajmuje opozycyjne stanowisko i wobec Sępa, który poszukiwał nowożytnej wiedzy o jednostce, i wobec ambicji poznawczych poezji mieszczańsko-plebejskiej, odkrywającej nowe horyzonty wiedzy społecznej. Odrzuca postawę użycia, modę wielkich dworów, chwali surowość przodków, ale szuka tu raczej wzorów moralno-obyczajowych niż rycersko-obywatelskich. Świat tej poezji oglądany jest z perspektywy dworu ziemiańskiego, dom ziemianina staje się miejscem ucieczki i zakreśla granice horyzontów. Poezja ta kreuje obraz życia w naturze, wspomaga marzenia o spokojnym, niezależnym życiu na wsi, gdzie można uciec od problemów świata doczesnego. Autorzy często dla kontrastu zestawianie innych propozycji życia niż te, na jakich opierały się żywoty ziemiańskie. Dowodzą tym samym wyższości życia ziemiańskiego nad dworskim, miejskim, żołnierskim. Przedstawiciel: Kasper Miaskowski.
Poezja mieszczańsko-plebejska - mieszkańcy miast - lecz nie dworów i pałaców, a ludność miejska, rzemieślnicy i handlarze, także zaczęli rozwijać swój nurt literacki. Bohaterem tej poezji jest człowiek - jego miejsce w machinie społecznej, jego postawa wobec konfliktów i uroków miast oraz uniwersalne prawa ludzkie. Symbolem tej literatury jest syntetyczna postać plebejskiego bohatera, w konstrukcji podobna do znakomitych wzorów Sowizdrzała, ale prezentująca typową biografię polskiego uczonego plebejusza i konflikty polskiej współczesności. Wiersze przynależne do tego nurtu krążyły często anonimowo, twórcą, który pozostał w pamięci potomnych był Jan z Kiljan. W ramach literatury sowizdrzalskiej wykształciła się komedia rybałtowska, dając początek teatrowi popularnemu.
3. Inicjatywy prekursorów polskiego oświecenia.
W Polsce lat trzydziestych XVIII wieku można zaobserwować pewne ożywienie w życiu kulturalnym kraju; zacznie ono w pełni owocować dopiero po roku 1740, powodując postanie nowego typu instytucji naukowych i literackich oraz ośrodków dyspozycyjnych o charakterze oświeceniowym. Przemiany te miały związek z uformowaniem się pod koniec panowania Augusta II grupy magnatów, skupionej przeważnie wokół stronnictwa Czartoryskich, które stawiało sobie za cel wzmocnienie i modernizację władzy centralnej w Polsce. Ich przywódcą był Stanisław Poniatowski, ojciec przyszłego króla. Grupa ta stanowiła główny ośrodek tendencji reformatorskich, skupiała w swoich szeregach przedstawicieli oświeconej magnaterii i szlachty. Wśród najbardziej zasłużonych działaczy na czoło wysuwają się bracia Załuscy, Andrzej Stanisław i Józef Andrzej, Stanisław Leszczyński oraz Stanisław Konarski.
Jednymi z pierwszych propagatorów nowej filozofii byli bracia Załuscy. Józef Andrzej Załuski jest twórcą Programma litterarium - rozprawy zawierającej program rozwoju kultury humanistycznej doby oświecenia. W dziele zgłasza postulat i zamiar realizacji fundamentalnych prac w dziedzinie bibliografii.
Załuscy byli fundatorami biblioteki. Gromadzone tam całe życie cenne rękopisy i druki utworzyły podwaliny powołanej do życia biblioteki, ważnego ośrodka prac literackich i naukowych.
W pierwszej połowie XVIII wieku szkolnictwo w Polsce zdominowane było przez przestarzały model jezuicki. Młodzież uczono anachronicznymi metodami, polegającymi przede wszystkim na pamięciowym opanowywaniu wiedzy. Językiem wykładowym była wciąż łacina, a rozwijające się wówczas nauki ścisłe i przyrodnicze były w programach szkolnych nieraz całkowicie pomijane. Przełomową rolę w dziedzinie edukacji w Rzeczypospolitej odegrało Collegium Nobilium, pierwsza nowoczesna szkoła polska, założona w 1740 roku. Jej założycielem buł ksiądz ze zgromadzenia pijarów, pisarz, publicysta i działacz kultury, Stanisław Konarski. W Collegium wprowadzono zasady oświeceniowej pedagogiki, kładąc nacisk na nauki przyrodnicze, prawne, ekonomię, geografię, historię i języki nowożytne. Nowa była też metoda nauczania, oparta na logicznym myśleniu i łączeniu teorii z praktyką. W szkole Konarskiego nie było hańbiących ucznia kar cielesnych. Zadaniem Collegium było kształcenie świadomych obywateli oraz przygotowanie ich do życia publicznego. Główne dzieło polityczne Konarskiego o skutecznym rad sposobie zawierało krytykę liberum veto i miało ogromny wpływ na przebudowę parlamentaryzmu polskiego. W twórczości literackiej apelował o poprawność i czystość języka polskiego, czego przykładem jest dzieło O poprawie wad wymowy. Był prekursorem Komisji Edukacji Narodowej, przygotował ludzi i utorował drogę najważniejszym reformom politycznym społecznym. Król Stanisław August Poniatowski kazał na wybić na jego cześć medal honorowy z napisem SAPERE AUSO - „Temu, który odważył się być mądrym”.