Zdzisław Augustynek - „Trzy realizmy”
Artykuł Augustynka stawia sobie za zadanie sprecyzowanie trzech rodzajów ontologicznego realizmu oraz zbadanie związków, które pomiędzy nimi zachodzą. Każdy z tych realizmów uznaje istnienie pewnego rodzaju przedmiotów, wśród których można dokonać następujących podziałów:
podział na przedmioty abstrakcyjne (abstrakty) i przedmioty konkretne (konkrety):
Dany przedmiot jest przedmiotem abstrakcyjnym, kiedy można go zakwalifikować do bądź do zbiorów dystrybutywnych, bądź do własności (jest wtedy charakteryzowany odpowiednio przez: teorię zbiorów Zermela-Fraenkla, teorię własności Żabskiego).
Dany przedmiot jest przedmiotem konkretnym zawsze, gdy nie jest przedmiotem abstrakcyjnym (nie istnieje wyczerpująca definicja przedmiotów konkretnych, trzeba scharakteryzować je przez negację).
Problem w tym, że różni ludzie mogą różne przedmioty kwalifikować do klasy konkretów (np. skrajny realista pojęciowy tu właśnie umieściłby swoje idee).
podział na przedmioty oddziaływujące (kauzalne, dynamiczne) i nieoddziaływujące (akauzalne, adynamiczne):
Dany przedmiot jest przedmiotem oddziaływującym, gdy spełnia przynajmniej jeden z dwóch warunków: sam jest kauzalnie powiązany z innym przedmiotem lub co najmniej dwie z jego części właściwych są kauzalnie ze sobą powiązane.
Dany przedmiot jest przedmiotem nieoddziaływującym zawsze, gdy nie jest przedmiotem oddziaływującym.
Powiązanie kauzalne zostało w artykule utożsamione z oddziaływaniem fizycznym, którego cztery typy się wyróżnia: oddziaływanie grawitacyjne, elektromagnetyczne, słabe oraz jądrowe (dla ścisłości należy zaliczyć tu również wszelkie inne, ewentualne oddziaływania fizyczne, które nie zostały do tej pory odkryte).
podział na przedmioty obserwowalne i nieobserwowalne:
Dany przedmiot jest przedmiotem obserwowalnym, gdy ze względu na obowiązujące prawa nauki możliwe jest dokonanie jego obserwacji.
Dany przedmiot jest nieobserwowalny, gdy nie jest przedmiotem obserwowalnym.
Przez obserwację rozumie Augustynek planowe postrzeganie za pomocą receptorów człowieka (zmysłów). Tak rozumiana (standardowo) obserwacja jest pośrednia (obejmuje użycie przyrządów wzmacniających istniejące receptory) lub bezpośrednia (nie obejmuje ich użycia). Niektórzy uznają detekcję za rodzaj obserwacji, z czym Augustynek się nie zgadza.
Powyższe podziały można ze sobą krzyżować, uzyskując osiem kategorii przedmiotów:
przedmioty konkretne, oddziaływujące, obserwowalne
przedmioty konkretne, nieoddziaływujące, obserwowalne
przedmioty konkretne, oddziaływujące, nieobserwowalne
przedmioty konkretne, nieoddziaływujące, nieobserwowalne
przedmioty abstrakcyjne, oddziaływujące, obserwowalne
przedmioty abstrakcyjne, nieoddziaływujące, obserwowalne
przedmioty abstrakcyjne, oddziaływujące, nieobserwowalne
przedmioty abstrakcyjne, nieoddziaływujące, nieobserwowalne
Wziąć należy jednak pod uwagę następujące zasady:
przedmioty abstrakcyjne nie mogą być jednocześnie przedmiotami oddziaływującymi,
na mocy czego nie mogą istnieć przedmioty należące do kategorii 5) i 7).
przedmioty obserwowalne nie mogą być jednocześnie przedmiotami nieoddziaływującymi,
na mocy czego nie mogą istnieć przedmioty należące do kategorii 2) i 6).
przedmioty abstrakcyjne nie mogą być jednocześnie przedmiotami obserwowalnymi,
na mocy czego nie mogą istnieć przedmioty należące do kategorii 5) i 6).
Pozostają więc cztery kategorie przedmiotów:
przedmioty konkretne, oddziaływujące, obserwowalne
przedmioty konkretne, oddziaływujące, nieobserwowalne
przedmioty konkretne, nieoddziaływujące, nieobserwowalne
przedmioty abstrakcyjne, nieoddziaływujące, nieobserwowalne
Stanowisko uznające istnienie przedmiotów konkretnych, oddziaływujących i obserwowalnych nazywa się realizmem klasycznym (antyidealizmem).
Stanowisko uznające istnienie przedmiotów konkretnych, oddziaływujących i nieobserwowalnych nazywa się realizmem teoretycznym (antyinstrumentalizmem).
Stanowisko uznające istnienie przedmiotów konkretnych, nieoddziaływujących i nieobserwowalnych nazywa się realizmem pojęciowym (antynominalizmem).
Stanowiskami uznającymi istnienie przedmiotów abstrakcyjnych, nieoddziaływujących i nieobserwowalnych są ontologiczny dualizm i spirytualizm, które nie zostały tu omówione.
Realizm klasyczny (antyidealizm) głosi istnienie przedmiotów konkretnych, oddziaływujących i obserwowalnych - to postawa nie tylko niektórych filozofów, ale i wszystkich ludzi, którzy nie filozofują. Realiści klasyczni odwołują się do kryterium doświadczenia.
Realizm teoretyczny (antyinstrumentalistyczny) głosi istnienie przedmiotów konkretnych, oddziałujących i nieobserwowalnych, których uznanie wynika z założenia oddziaływań fizycznych pomiędzy przedmiotem obserwowalnym a nieobserwowalnym (mikroobiektem lub niektórymi typami makroobiektów i megaobiektów - polami fizycznymi). Obserwacji podlega tutaj przedmiot obserwowalny, który jest „śladem”, jego istnienie lub zachowanie ma zostać wyjaśnione (realizm teoretyczny odwołuje się więc do kryterium eksplanacyjnego). Obserwacja jest zatem konieczna, ale nie wystarczająca. Za tezą realizmu teoretycznego przemawiają: zasada przyczynowości i uniwersalne prawa fizyki.
Realizm pojęciowy (antynominalistyczny) głosi istnienie przedmiotów abstrakcyjnych, nieoddziałujących i nieobserwowalnych, a więc takich, do których należy zaliczyć zbiory (w sensie dystrybutywnym) i własności.
Między tymi trzema realizmami zachodzą następujące związki:
Realizm teoretyczny implikuje realizm klasyczny. Jeśli istnieją przedmioty konkretne i nieobserwowalne, to istnieją także konkrety obserwowalne (kryterium realizmu teoretycznego jest w końcu obserwacja pewnych przedmiotów; poza tym przedmioty obserwowalne z założenia składają się z nieobserwowalnych). Podobnie: zaaprobowanie idealizmu implikuje instrumentalizm.
Realizm pojęciowy implikuje realizm klasyczny. Jeśli istnieją abstrakty, to istnieją i konkrety obserwowalne (wszak arystotelizm głosi, że abstrakty są ufundowane w konkretach obserwowalnych).
Realizm pojęciowy implikuje realizm teoretyczny. Jeśli istnieją abstrakty, to istnieją i konkrety nieobserwowalne (arystotelizm - abstrakty są ufundowane także w konkretach nieobserwowalnych).
ONTOLOGIA