1). Procesy wchodzące w skład sił wewnętrznych:
Geologiczne procesy wewnętrzne zachodzą dzięki energii pochodzącej z wnętrza skorupy ziemskiej. Przejawiają się w geologicznych procesach powstawania skał magmowych, metamorfizacji skał, ruchach skorupy ziemskiej. Oddziaływania endogeniczne zmieniają ukształtowanie powierzchni Ziemi głównie poprzez powolne, lecz długotrwałe ruchy skorupy, które prowadzą do powstawania zarówno wypukłych, jak i wklęsłych form rzeźby terenu.
Procesy górotwórcze:
Orogeneza, ruchy górotwórcze, górotwórczość, wielkoskalowe ruchy skorupy ziemskiej prowadzące do powstawania gór, stanowiące część cyklu orogenicznego.W efekcie orogenezy następuje sfałdowanie osadów w obrębie geosynklin oraz ich wypiętrzenie w postaci łańcuchów gór fałdowych, czemu towarzyszą powszechnie procesy magnetyzmu i metamorfizmu. Na „usztywnionych”, nie podlegających fałdowaniu fragmentach skorupy ziemskiej (tzw. Kratonach) orogeneza powoduje powstawanie pionowych przemieszczeń wzdłuż linii uskoków, tworzących często góry zrębowe. W historii Ziemi wyróżnia się 4 główne orogenezy: prekambryjską, kaledońską, hercyńską oraz alpejską. W każdej z nich wydziela się szereg raz górotwórczych o zwiększonym nasileniu ruchów górotwórczych, występujących tylko na niektórych obszarach Ziemi. Wyróżniamy 3 orogenezy:
Alpejską - potężne ruchy górotwórcze, zapoczątkowane w górnej kredzie, o największym nasileniu w trzeciorzędzie, trwające na niektórych obszarach (np. obszary około pacyficzne) do dziś. Wg innych poglądów do orogenezy alpejskiej zalicza się także ruchy górotwórcze, które odbywały się na przełomie triasu i jury oraz jury i kredy (kimeryjskie fazy orogeniczne). W wyniku orogenezy alpejskiej zostały sfałdowane i wypiętrzone masy skalne nagromadzone na pograniczach płyt litosfery, tworząc łańcuchy górskie zwane Alpidami.
Hercyńską - wielkie ruchy górotwórcze, które odbywały się w końcu ery paleozoicznej, w karbonie i permie. Orogeneza hercyńska składała się z kilku faz, które nie odbywały się na całej kuli ziemskiej jednocześnie. W wyniku orogenezy hercyńskiej powstały łańcuchy górskie Hercynidów. Fałdowaniu się gór towarzyszyły intensywne zjawiska magmowe. Powstały wtedy m.in. granity Karkonoszy, podgórza Sudeckiego i towarzyszące im złoża kruszcowe.
Kaledońską - ruchy górotwórcze trwające od końca kambru po dolny dewon, mające swoje największe nasilenie w sylurze. W wyniku fałdowań zostały wypiętrzone liczne pasma górskie tzw. Kaledonidy. Należą do nich m.in.: góry kaledońskie, skandynawskie, Grampian oraz północno-wschodnia część Appalachów, a także Sajany, Ałtaj i Alpy Australijskie. W Polsce wypiętrzona została część Gór Świętokrzyskich, objęta potem fałdowaniami orogenezy hercyńskiej.
Procesy lądotwórcze:
EPEJROGENEZA, ruchy lądotwórcze, bądź ruchy epejrogeniczne są to powolne ruchy wynoszące lub zanurzające w głąb litosfery znaczne fragmenty skorupy ziemskiej. Ruchom tego typu nie towarzyszą deformacje ani ładowania warstw skalnych. Ciągłemu procesowi wynoszenia, do momentu stopnienia lodowca, podlega Fennoskandia. Ruchy epejrogeniczne dają się tam mierzyć za pomocą instrumentów geodezyjnych, np. Wybrzeża Zatoki Botnickiej podnoszą się o ok. 1cm rocznie.
Procesy wulkaniczne:
Wulkan to miejsce na powierzchni Ziemi, w którym wydobywają się (lub wydobywały się) z głębi Ziemi produkty wulkaniczne (erupcja). Wulkany występują jako pojedyncze wzniesienia lub tworzą górskie kompleksy wulkaniczne. Wulkan ma kanał, którym dopływają z głębi Ziemi na powierzchnię produkty erupcji (lawa, materiały piroklastyczne, gazy wulkaniczne): lejkowato rozszerzony wylot kanału nosi nazwę krateru wulkanicznego. Kształt i rozmiary wulkanu zależą od ilości i jakości wyrzucanych materiałów, a także od sposobu ich wydobywania się. Rozróżnia się:
a)wulkany eksplozywne, wyrzucające gwałtownie gazy i sypkie materiały wulkaniczne (gł. Popioły) bez wylewu lawy. Wulkany te (zw. Też tufowymi) mają kształt stożka oraz rozległy i głęboki krater
b)wulkany wylewne (lawowe) dostarczają tylko ciekłej lawy, która wydostaje się z krateru bez większej eksplozji: kształt takiego wulkanu zależy od charakteru lawy
- przy wydobywaniu się lawy o małej lepkości (zasadowej) powstają wulkany tarczowe, które tworzą płaskie góry o łagodnie (do 8 stopni) nachylonych stokach ( do największych w. tarczowych należy Mauna Loa na Hawajach)
- przy wydobywaniu się lawy lepkiej (kwaśnej) następuje jej upiętrzenie, powstają tzw. Kopuły lawowe (np. Lassen Peak w Ameryce płn.)
c) w przypadku wulkanów mieszanych (stratowulkanów) erupcje gazów i materiałów piroklastycznych występują na przemian lub jednocześnie z wylewami lawy. Wulkany takie mają kształt stożka, są zbudowane z naprzemianległych warstw tufów i pokryw lub potoków lessowych. W partiach szczytowych powstają często zagłębienia zwane kalderami.
Erupcja jest to wybuch wulkanu, wydobywanie się na powierzchnię Ziemi produktów wulkanicznych: lawy, materiałów piroklastycznych (bomb i popiołów wulkanicznych, lapilli) oraz gazów i par. Erupcje centralne są związane z jednym punktem na powierzchni Ziemi stanowiącym centrum wybuchu wulkanu: produktem ich może być lawina (erupcje wylewne, lawowe), materiały piroklastyczne (eksplozywne) lub lawa i materiały piroklastyczne (mieszane). Erupcjom tego typu towarzyszy powstawanie stożka wulkanicznego. Erupcje linearne zachodzą wzdłuż szczelin, niekiedy na znacznej długości. Ich produktem jest głownie lawa, zazwyczaj wydobywająca się spokojnie, bez wybuchów. W wyniku erupcji linearnych, bardzo rozpowszechnionych w ubiegłych latach geologicznych, powstały rozległe pokrywy lawowe, np. na Dekanie, w Patagonii. Erupcje podmorskie odbywają się na dnie mórz i oceanów. Stopniowe narastanie materiału wulkanicznego prowadzi do tworzenia się wysp wulkanicznych. Natomiast lawa jest magmą wydobywającą się na powierzchnię Ziemi podczas erupcji wulkanów i oddająca do atmosfery swe składniki lotne (np. parę wodną, dwutlenek węgla). Temperatura wydobywającej się lawy wynosi 1000-1400 st., temp. Krzepnięcia 600-700st. Lawy bogate w krzemionkę (kwaśne) mają dużą lepkość, łatwo płyną, tworzą długie (do 50km) potoki oraz pokrywy lawowe, zajmujące niekiedy obszary o powierzchni setek tysięcy km2 (np. w Patagonii, na Islandii). Lawy poduszkowe (gł. Bazaltowe), zakrzepłe w postaci brył o kształcie spłaszczonych bochnów, powstają wskutek erupcji podmorskich pod wpływem gwałtownego stygnięcia pod wodą. Produktami krzepnięcia lawy są skały wylewne. Materiały piroklastyczne są to materiały wyrzucane na powierzchnię Ziemi podczas wybuchu wulkanu. Powstają wskutek rozpylenia ciekłej lawy lub rozkruszenia skał wyrwanych z podłoża wulkanu czy też z części dawnego stożka wulkanicznego. Do materiałów piroklastycznych należą bomby wulkaniczne, lapilli, piaski i popioły wulkaniczne. Skały okruchowe powstałe z materiałów piroklastycznych noszą nazwę skał piroklastycznych. Zalicza się do nich m.in. brekcje wulkaniczne, aglomeraty, tufy.
Procesy glebotwórcze:
PROCES GLEBOTWÓRCZY ( proces pedogenetyczny) , zespół zjawisk powodujących powstanie i rozwój gleby, zachodzących na powierzchni litosfery pod wpływem czynników abiotycznych: klimatycznych, ukształtowania powierzchni, i biotycznych tj. organizmów żywych. Pierwszym etapem procesu glebotwórczego jest powstanie substratu (tworzywa) glebowego w wyniku takich procesów jak: wietrzenie skał, procesy aluwialne, deluwialne i eoliczne, gromadzenie się osadów polodowcowych, a także substancji organicznej w postaci torfów, namułów (osadów rzecznych lub spływających po stokach) i gytii (skała macierzysta). W drugim etapie następuje przeobrażenie substaru glebowego w utwór częściowo ożywiony przy udziale organizmów żywych, gł. Drobnoustrojów, które wzbogacają go w próchnicę, witaminy, enzymy, hormony itp. Uwarunkowany określonymi czynnikami glebotwórczymi proces glebotwórczy prowadzi w efekcie do ukształtowania się określonego typu gleby. Występujące na obszarze Polski gleby kształtowane najczęściej są przez procesy: przemywania (płowienia), bielicowania, brunatnienia i murszenia,
5.Trzęsienia Ziemi
TRZĘSIENIE ZIEMI to naturalny, krótki i gwałtowny wstrząs (lub ich seria) gruntu, powstały pod powierzchnią Ziemi (ognisko trzęsienia ziemi) i rozchodzący się w postaci fal sejsmicznych od ośrodka - epicentrum, znajdującego się na powierzchni, gdzie drgania się najsilniejsze. W zależności od siły obserwuje się drgania przedmiotów lub przy silniejszy wstrząsach pękanie ścian, niszczenie budynków, powstanie szczelin w ziemi, zapadanie się terenu. Przy określeniu siły trzęsienia używa się skali magnitud (skala Richtera), gdzie wartość 8,8 stopnia jest przeszło 10 tys. Razy większa niż energia bomby atomowej zrzuconej na Hiroszimę. Trzęsienia Ziemi są rejestrowane na stacjach sejsmologicznych przy pomocy sejsmografu. Występują bardzo często, ok. 8-10tys. Rocznie, przypuszcza się nawet, że do 40 tys., gdyż nie wszystkie wstrząsy są rejestrowane z braku stacji pomiarowych (dna oceanów, tereny bezludne). Oblicza się, że silne trzęsienie ziemi, tzw. Światowe (rejestrowane przez wiele stacji na świecie) powstają co 52 dni na lądzie i 28 dni na dnach oceanów, ale nie wszystkie z nich wywołują katastrofy. Ze względu na głębokość ogniska wyróżnia się trzęsienia ziemi: płytkie (do 50km), średnio głębokie (50-300km) i głębokie (300-700km), natomiast ze względu na genezę:
- tektoniczne, stanowiące ok. 90% wszystkich trzęsień ziemi, zachodzące na terenie związanych z występowaniem młodych ruchów górotwórczych.
- wulkaniczne, powstałe w wyniku wdzierania się magmy w warstwy skalne i rozprężenia się gazów.
2) Szczegółowy podział procesów denudacyjnych:
Procesy stokowe, ruchy masowe, działalność niszcząca deszczu spłukiwanie.
3)Formy powstające w wyniku akumulacyjnej działalności wód fluwioglacjalnych:
a) sandry - powstają na przedpolu lądolodu, po zewnętrznej stronie wału moreny czołowej, z materiału niesionego przez rzeki wypływające spod lodowca. Tworzą wielkie, nieznacznie nachylone stożki, których wierzchołkiem jest brama lodowcowa.
b) ozy - powstają w szczelinach i kanałach lądolodu dzięki akumulacji materiału niesionego przez wody lodowcowe.
c) kemy - formu terenu w obszarach młodo glacjalnych, powstające w trakcie cofania się lądolodu z terenów nizinnych, na skutek osadzania w szczelinach topniejącego lodowca materiału przenoszonego przez potoki roztopowe.
4) Pradoliny i ich związek ze stadiami zlodowaceń w Polsce:
PRADOLINA to szeroka dolina utworzona w plejstocenie podczas dłuższego postoju lądolodu, w wyniku erozyjnej działalności rzek płynących wzdłuż jego krawędzi. Pradoliny występują na niżu polsko-niemieckim: wskazują spadek ze wschodu ku zachodowi, gromadziły się w nich wody z topniejącego lądolodu i rzek płynących z południa (z Karpat, Sudetów), zatrzymywane przez lądolód; ich nadmiar przelewał się przez działy wodne ku zachodowi, do M. Północnego. Wg wielu badaczy na przebieg pradolin wpłynęły przedlodowcowe formy erozyjne lub formy tektoniczne. Dużą rolę w powstaniu pradolin odegrała erozja termiczna (erozja na obszarach zmarzliny, polegająca na rozmywaniu osadów przez wodę powstałą z topniejącego lodu stanowiącego spoiwo tych osadów). Pradoliny ciągną się przez setki km, np. Pradolina Warcińsko-Odrzańska, Pradolina Warszawsko-Berllińska, Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka.
5) Ozonosfera i jej znaczenie dla życia na Ziemi:
W atmosferze ziemskiej na wysokości od 10 do 50km występuje warstwa o podwyższonej koncentracji ozonu (O3) - ozonosfera. Maksymalne stężenie ozonu utrzymuje się na wys.ok. 23km. Ozonosfera pochłania bardzo szkodliwe dla wszystkich żywych organizmów promieniowanie ultrafioletowe (UV) o długości fali poniżej 390nm. Niszczenie warstwy ozonowej prowadzi do zmniejszenia się efektywności pochłaniania promieni UV, w wyniku czego organizmy narażone są na zwiększone promieniowanie UV.
Nadmiar promieni UV może doprowadzić do zakłócenia równowagi całych ekosystemów. Promieniowanie UV przenika przez wodę do kilku metrów w głąb (w przypadku wód czystych nawet do kilkunastu metrów). Powoduje to zamieranie szczególnie wrażliwych organizmów roślinnych i zwierzęcych tworzących plankton. Konsekwencje tego są widoczne w następnych ogniwach łańcucha troficznego. Zmniejszy się więc występowanie ryb żywiących się planktonem oraz ryb drapieżnych. Promieniowanie UV wpływa również niekorzystnie na rośliny. Wśród roślin, które wykazują reakcje na promieniowanie UV, ponad 2/3 gatunków jest na nie wrażliwe. Należy Orzy tym zaznaczyć, że są to głównie gatunki roślin uprawnych i przemysłowych.
Zwiększenie się natężenia promieniowania UV na Ziemi odbije się z pewnością na gospodarce człowieka. Zmniejszenie liczebności populacji ryb na skutek zaniku planktonu doprowadzi do znacznie mniejszych połowów na określonym terenie. Ucierpi więc rybactwo i rybołówstwo. W wyniku niszczenia przez promieniowanie UV chlorofilu roślin uprawnych (np. zbóż) zmniejszą się plony, a więc ucierpi rolnictwo.
Promieniowanie UV może jednak negatywnie wpływać bezpośrednio na ludzi. Poprzez wytwarzanie pigmentów w skórze, człowiek tylko w niewielkim stopniu jest zdolny do obrony. Nadmierne promieniowanie UV może osłabiać u ludzi system immunologiczny i tym samym zmniejszać odporność na infekcje i choroby. Wśród chorób tych najgoźniejsze są z pewnością choroby nowotworowe, a w szczególności nowotwory skóry (np. czerniak). Ponadto promieniowanie UV powoduje podrażnienie spojówek, a przez to występowanie licznych chorób oczu, głównie zaćmy. Promieniowanie UV powoduje także przyspieszenie procesów starzenia się skóry.
6) 5 zasad funkcjonowania ekosystemów:
EKOSYSTEM - fragment biosystemu stanowiący funkcjonalną całość, w którym zachodzi wymiana energii i materii między biocenozą a biotopem. Zasady: przemiana energii i materii w ekosystemie - materia nieustannie krąży, energia tylko przepływa przez ekosystem. Piramida biomasy (producenci, konsumenci 1-rzędu, II, III, IV), pierwiastki krążą w przyrodzie.
EKOSYSTEM jest to biocenoza (naturalny zespół organizmów złożony z populacji wszystkich gatunków zasiedlających ten sam teren wchodzących ze sobą we wzajemne zależności) wraz z nieożywionym środowiskiem. Prawidłowe funkcjonowanie ekosystemu cechuje równowaga pomiędzy czynnikami abiotycznymi i biotycznymi. Czynniki abiotyczne to składniki chemiczne i fizyczne wody, a biotyczne to producenci, konsumenci i destruenci. Prawidłowe funkcjonowanie zbiornika wodnego powoduje tlen.