Paul B. Baltes, Judith Gluck, Ute Kunzmann
Mądrość.
Jej struktura i funkcje w kierowaniu pomyślnym rozwojem w okresie całego życia.
W stronę pozytywnej psychologii optymalnego rozwoju
Doskonałości i optymalny rozwój - część obszaru zainteresowania w dziejach nauk humanistycznych i społecznych; poszukiwanie ich prawdziwych kryteriów.
Z nadejściem sekularyzacji i narodzinami biologii ewolucyjnej odpowiedzi na pytanie o doskonałość i optymalność coraz bardziej względne…
Doskonałość i optymalność: dylemat dla psychologii.
Nauki behawioralne rzadko podejmują kwestię absolutnej doskonałości czy optymalności. W naukach behawioralnych wraz ze wzrostem zainteresowania tolerancyjną koncepcją praw człowieka, świadomością różnic w kryteriach dobrego przystosowania (np. w podłożu kulturowym), rozwój tendencji do uwypuklania osobliwości i podkreślania znaczenia relatywności w decyzjach o tym, co dobre a co złe. (dobre i złe w sensie przystosowania)
Nie wszyscy jednak wykazywali niechęć do określania podstaw optymalności. Np. uczeni zajmujący się rozwojem moralnym i motywacją - m.in. Maslow, Kohlberg. Przyjmują oni mocne, aprioryczne założenia co do struktury i hierarchii wartości i motywacji.
cnoty wtórne - cechy lub procesy istotne w dążeniu do dowolnych celów (np. wytrwałość, sumienność, czy ugodowość, mierzone kwestionariuszowo) - nie oceniane w kategoriach moralnych i etycznych.
cnoty podstawowe - dyspozycje poznawcze i motywacyjne, które są określane nie tylko przez adaptacyjną przydatność w osiąganiu celów, lecz także przez ideę zgodności własnych dążeń ze stawaniem się i byciem dobrym człowiekiem -> powiązane z kwestią moralności.
Takie spojrzenie na cnoty sugeruje nam, że człowiek bierze pod uwagę tylko takie cele i drogi samorozwoju, jakie nie pogwałcą praw innych, a przy tym współtworzą warunki ich rozwoju.
Zainteresowanie psychologów - bardziej cnoty wtórne, niż pierwotne.
O psychologii pozytywnej
Rzecznicy psychologii pozytywnej twierdzą, że w XX wieku zbyt wielki nacisk kładziono na to, co dysfunkcjonalne, przez co zaniedbano poszukiwania optymalności i warunków doskonałości w perspektywie indywidualnej i zbiorowej.
Autorzy twierdzą jednak, że w radykalizmie tego stanowiska pomija się fundamentalny pozytywny rys wielu dziedzin psychologii, w tym psychologii rozwojowej - rozwój (wzrost) przesądza o tym, że dziedzina ta kojarzy się z propagowaniem „pozytywności” i „zorientowanej na doskonalenie ingerencji” w psychologiczne funkcjonowanie człowieka.
Pozytywną wymowę ma też teoria poczucia skuteczności Bandury, którego prace ukierunkowane są na poprawę i optymalne funkcjonowanie.
Zarzut, że w dotychczasowej psychologii brak elementów pozytywnych jest więc przesadzony i odwołuje się głównie do badań z zakresu psych. klinicznej, która zajmuje się dysfunkcjami.
Psychologia pozytywna - można ją rozumieć jako zainteresowanie głębszym zrozumieniem trzech źródeł dobrego życia:
- pozytywnych subiektywnych doświadczeń
- pożądanych cech indywidualnych
- cnót obywatelskich
Teoretyczno-praktyczny projekt zwiększania wartości ludzkiego zachowania.
Psychologia pozytywna i badanie mądrości
Psych. pozytywna - łączenie chęci zrozumienia tego, co pozytywne, z dążeniem do zrównoważenia i naprawianie braków w ludzkim zachowaniu.
Autorzy nadmieniają, że ich zainteresowanie mądrością narodziło się jako odpowiedź na jednostronne skupianie się w badaniach gerontologicznych z lat 60-tych i 70-tych na tym, co negatywne - tylko w nielicznych badaniach skupiano się na pozytywnych aspektach starości.
Wyjątek - teoria Eriksona, w której kreatywność i mądrość były traktowane jako podstawowe zadania życiowe dorosłego człowieka.
Główny powód sformułowania psychologicznej teorii mądrości - próba zrozumienia tego, co pozytywne w rozwoju dorosłych i w starzeniu się; mądrość jako jedna z niewielu cech, które w opinii ludzi rozwijają się do późnej starości.
Badania nad treningiem poznawczym - zrozumienie roli deficytów praktycznych oraz ukrytych zdolności uczenia się (w sensie plastyczności) u ludzi w podeszłym wieku.
Wyniki: co najmniej do 80. roku życia wiele osób starszych posiada zaskakująco duże rezerwy poznawcze (plastyczność, zdolność uczenia się), choć zaobserwowano także spadek plastyczności w miarę starzenia się.
„Mądrość - konstrukt, umożliwiający określenie środków i celów prowadzących do dobrego, a nawet optymalnego życia we wszystkich jego etapach i we wszystkich kontekstach.”
…stąd próba wyodrębnienia twierdzeń, dotyczących środków i celów w życiu.
Mądrość jako temat naukowej dysputy o dobrym życiu
Ostatnio mądrość w centrum dyskursu interdyscyplinarnego - przedmiot zainteresowania antropologii kulturowej, politologii, pedagogiki, psychologii.
Autorzy przykładają dużą wagę do filozoficznego ujęcia mądrości - połączenie kategorii cnoty, wartości i umysłu.
Pojęcie mądrości wydaje się być uniwersalne kulturowo.
Psychologiczne teorie mądrości: od koncepcji intuicyjnych do teorii wyartykułowanych
Wielu uczonych ograniczyło swoje badania do intuicyjnych koncepcji na temat mądrości, badania empiryczne należą do rzadkości.
Koncepcje intuicyjne
k. intuicyjne - przekonania lub poznawcze reprezentacje zwykłych ludzi na temat mądrości.
Wysoki stopień zgodności co do głównych aspektów mądrości, nawet jeśli ludzie skupiają się na różnych jej aspektach i różnie nazywają składniki.
Składniki poznawcze: obejmują duże zdolności intelektualne, wiedzę i doświadczenie w kwestii ludzkiej kondycji, umiejętność wykorzystania wiedzy w teorii i praktyce.
Składnik drugi (nie nazwany konkretnie) - krytyczna ocena, oparta na wiedzy o świecie i o sobie samym, otwartość na nowe doświadczenia i zdolność uczenia się na błędach.
Składniki społeczno-emocjonalne - umiejętności społeczne: wrażliwość, troska o innych i umiejętność udzielania dobrych rad.
Składnik motywacyjny - dobre intencje; mądrość zmierza do optymalizacji korzyści własnych i innych ludzi.
W tą tradycję teoretyczną wpisuje się próba sformułowania pełnej teorii mądrości, podjęta przez Sternberga (1998).
Bardziej zbiór opisów, niż prace empiryczne, podkreślana duża rola „równowagi”. Zastosowanie intuicyjnej wiedzy w dążeniu do wspólnego dobra, osiąganego dzięki wyważeniu wielu różnych interesów, w tym interesu własnego i potrzeb innych ludzi.
Inny przykład intuicyjnej teorii mądrości - badanie Staudingera, Sowarki i in. (1997), wykorzystujące analizę czynnikową.
102 badanych oceniało stopień, w jakim każda ze 131 cech reprezentuje opis idealnie mądrej osoby. Uzyskano 4-wymiarową strukturę idealnie mądrej osoby. Wymiary te, zgodnie z wcześniejszymi badaniami, odnoszą się do:
a) wyjątkowej wiedzy prowadzącej do mądrości
b) wyjątkowej wiedzy, dotyczącej jej zastosowań
c) wyjątkowej wiedzy, dotyczącej zmian, jakim podlega życie zależnie od kontekstu i czasu
d) kompetencji w kontaktach z innymi ludźmi
Teorie wyartykułowane (systematyczne)
Skupiają się one na poznawczych i behawioralnych przejawach mądrości oraz na procesach zaangażowanych w łączenie poznania z zachowaniem.
Główny cel tych teorii:
- rozwijanie teoretycznych modeli mądrości
- wyprowadzanie hipotez, które mogłyby być empirycznie weryfikowane
Prace dotyczące systematycznych teorii można podzielić na trzy grupy:
Konceptualizacja miłości:
a) jako cechy osobistej lub dyspozycji osobowościowej
b) w neo-Piagetowskiej tradycji myślenia postformalnego i dialektycznego
c) jako systemu eksperckiego, zajmującego się sensem i sposobem życia
Berliński Projekt Mądrości: mądrość jako znawstwo w dziedzinie podstawowej pragmatyki życiowej
Treściowy zakres mądrości
Mądrość jako znawstwo w zakresie sensu i sposobu życia.
Potraktowanie mądrości jako znawstwa oznacza, że większość ludzi nie jest mądra.
Behawioralne przejawy mądrości można uporządkować na „skali mądrości”.
Mądrość jest raczej wytworem kultury.
Znawstwo odnosi się do „podstawowej pragmatyki życiowej” - wiedzy o istocie ludzkiej kondycji, sposobach planowania, kierowania i pojmowania dobrego życia.
Do p.p.ż. należy:
wiedza i praktyczna znajomość warunków, zróżnicowania, zmian ontogenetycznych i historycznego charakteru ludzkiego rozwoju
głębokie rozumienie życiowych obowiązków i celów
wiedza i praktyczna znajomość wpływu czynników społecznych i sytuacyjnych na ludzkie życie
wiedza i praktyczna znajomość skończoności ludzkiego życia oraz naturalnych ograniczeń ludzkiej wiedzy
W dziedzinie p.p.ż. problemy z natury rzeczy są źle zdefiniowane, nie istnieją też wyraźnie określone „optymalne” rozwiązania.
Przesłanki mądrości
5 ogólnych kwestii, dotyczących ontogenetycznego rozwoju mądrości:
Mądrość nabywa się w toku długiego i intensywnego procesu uczenia się i ćwiczenia. Wymaga to silnego dążenia do doskonałości oraz wspierającego otoczenia.
Mądrość jest zjawiskiem złożonym i wieloaspektowym.
Jej przesłanki muszą mieć różną naturę (wymaga zestrojenia czynników poznawczych, osobowych, społecznych, interpersonalnych i duchowych).
Osiąga punkt szczytowy względnie późno w okresie dorosłości.
Istota przewodnictwa mentorów, sprzyjających indywidualnym przejawom mądrości.
3 dziedziny (obejmujące warunki i procesy ontogenetyczne) determinujące rozwój mądrości jednostki (każda obejmuje też czynniki i procesy wewn. i zewn.):
Doświadczane okoliczności, sprzyjające rozwojowi mądrości (m.in. wiek, wykształcenie, znajomość dzieł literackich)
Czynniki związane ze znawstwem (doświadczenie życiowe, terminowanie u mistrza, itp.)
Czynniki związane z osobą (kreatywność, otwartość na doświadczenie, inteligencja)
Różne kombinacje powyższych dziedzin mogą prowadzić do podobnych rezultatów; nie istnieje więc jedna „optymalna” ścieżka, lecz wiele różnych dróg nabywania mądrości.
Kategoria mądrości odnosi się do przymiotów, które mogą posiąść tylko nieliczni. (v__v!)
Berliński Paradygmat Mądrości
Na paradygmat pomiaru mądrości składają się 3 podstawowe elementy:
a) badani czytają trudne problemy życiowe fikcyjnych osób
b) prosi się ich, aby głośno myśleli o tych problemach; nagrywa się to i spisuje
c) protokoły ocenia zespół sędziów, kierując się pięcioma kryteriami (ocena była uznawana za bliską mądrej tylko wtedy, gdy otrzymywała wysokie oceny przez wzgląd na wszystkie pięć kryteriów)
5 kryteriów oceny przejawów mądrości
Bogata deklaratywna (faktograficzna) wiedza, dot. podstawowej pragmatyki życiowej
Bogata proceduralna wiedza, dot. podst. pragmatyki życiowej → strategie, heurystyki
Wiedza kontekstualna, zdobyta w trakcie życia → wątki i konteksty: edukacja, rodzina, praca, itd.
Relatywizm wartości i tolerancja → uznanie indywidualnych i kulturowych różnic w zakresie wartości
Świadomość braku pewności i radzenie sobie z nim → wiedza o ludzkich ograniczeniach w zakresie przetwarzania informacji, a także o niskiej przewidywalności zdarzeń i ich następstw
/3-5 - metakryteria/
Wyniki...
Wiek życia a mądrość
Osoby badane w różnym wieku reprezentować mogą nie tyle różne etapy życia, co różne kohorty (pokolenia) poddane oddziaływaniu odmiennych zjawisk związanych z czasem historycznym.
Uzyskane wyniki sugerują, że poziom mądrości rośnie wyraźnie w okresie dorastania i wczesnej dorosłości (15-25 rok życia), pozostaje względnie stały w okresie średniej dorosłości i wczesnej starości (25-75 rok życia). Szczyt przypada na 6 i 7 dekadę życia. Poziom zachowań znamionujących mądrość obniża się po 75 roku życia.
Podstawowe funkcje poznawcze, takie jak szybkość przetwarzania informacji, zaczynają słabnąć znacznie wcześniej, niż mądrość - stąd utrzymanie stałego poziomu mądrości mimo słabnięcia z wiekiem podstawowych funkcji poznawczych jest najlepszym możliwym do osiągnięcia wynikiem.
Stałość poziomu mądrości w okresie dorosłości i starości popiera tezę, że wiek jest koniecznym, ale niewystarczającym warunkiem wzrostu poziomu zachowań znamionujących mądrość. (do tego musi współdziałać ze sobą szereg czynników oraz procesów wewn. i zewn.)
Rola doświadczenia zawodowego
Badano grupę psychologów klinicznych, czyli osoby, których praktyka zawodowa wymusza częste rozwiązywanie trudnych problemów życiowych oraz grupę profesjonalistów z innych dziedzin, których zawody nie wymagają radzenia sobie z trudnymi problemami, ocierającymi się o sens i sposób życia.
Psychologowie uzyskali wyższy poziom mądrości.
Nie osiągnęli jednak poziomu eksperckiego - na skali 7-punktowej jedynie 3,8.
Wyższy poziom wskaźnika mądrości u psych. klinicznych może być nie tylko efektem doświadczenia związanego z pracę; ludzie wykonujący ten zawód mogą stanowić grupę wyselekcjonowaną pod względem cech osobowości, motywacji i zdolności intelektualnych.
...mimo wszystko jednak najsilniejszym pojedynczym predyktorem jest specjalizacja zawodowa - odpowiada za 15% wariancji w poziomie zachowań, znamionujących mądrość.
Zachowanie osób uznanych za mądre
Sprawdzano, czy procedura nie jest obarczona zafałszowaniem - czy psychologowie nie uzyskali wyższych wyników, ponieważ zadania testujące mądrość ułożone były przez ich kolegów po fachu.
Przeprowadzono badania, porównujące zachowanie psych. klinicznych z zachowaniem osób uznanych za mądre, niezależnie od wypracowanej przez Baltesa i in. definicji mądrości.
Okazało się, że osoby nominowane wypadły co najmniej tak dobrze, jak psychologowie kliniczni.
Predyktory mądrości
Mądrość oznacza zestrojenie wielu sfer funkcjonowania człowieka - integracja zdolności intelektualnych, dyspozycji osobowościowych i cech reprezentujących styk inteligencji i osobowości.
10 spośród 33 analizowanych wskaźników okazało się istotnymi predyktorami mądrości. Te 10 predyktorów odpowiada łącznie za 40% wariancji w poziomie mądrości. Jednak żaden pojedynczy predyktor nie wyjaśnia więcej niż 18% wariancji.
Inteligencja i osobowość z osobna wyjaśniają niewielką część wariancji specyficznej, podczas gdy cechy łączące int. i osob. - 15%.
Najwyższe korelacje ze wskaźnikiem mądrości uzyskały style poznawcze i kreatywność.
Spośród stylów poznawczych największą moc predykcyjną miały styl osądzający (skłonność do oceniania i porównywanie) oraz styl progresywny (gotowość do wychodzenia poza istniejące reguły i tolerancja dwuznaczności).
Mądrość jest czymś więcej niż kombinacją zdolności adaptacyjnych oraz cech związanych ze standardowymi miarami osobowości, inteligencji i cech łączących osobowość i inteligencję.
Badania nad optymalizacją: aktywizowanie wiedzy związanej z mądrością
Dwa rodzaje badań:
Współdziałające umysły: społeczny aspekt mądrości.
Zadania diagnozujące mądrość w warunkach różniących się stopniem współdziałania i społecznego wsparcia.
Wyniki sugerują, że interakcja społeczna, rzeczywista lub wyobrażona, może sprzyjać zachowaniom, znamionującym mądrość (szczególnie warunki dialogu zewnętrznego plus dodatkowy czas na zastanowienie się, oraz dialog wewnętrzny).
Starsi uczestnicy bardziej korzystali na rzeczywistej interakcji niż młodsi.
Badania z zastosowaniem ingerencji: aktywizowanie skryptów umysłowych, związanych z mądrością za pomocą technik pamięciowych.
Uczenie badanych stosowania Metody Loci.
Ingerencja doprowadziła do znacznej poprawy pod względem relatywizmu wartości i wiedzy kontekstualnej.
Większość naszej wiedzy, stanowiącej o mądrości jest dostępna, ale na ogół pozostaje rozproszona dopóki jako koordynujące wskazówki nie zostaną użyte reprezentacje umysłoe lub skrypty, takie jak pojęcie mądrości.
Mądrość jako metaheurystyka służąca dążeniu do życia rozumnego i dobrego
„Mądrość jako metaheurystyka, która aktywizuje i organizuje wiedzę na temat podstawowej pragmatyki życiowej w służbie optymalizowania integracji umysłu i cnót.”
znajdowanie rozwiązań w sytuacji ograniczonych zasobów.
problemy wymagające mądrości to takie, które wymagają posłużenia się heurystykami
mądrzy ludzie dysponują bardziej szczegółowym, elastycznym i skutecznym systemem heurystyk; osiągają lepsze wyniki przy mniejszej liczbie wskazówek
dobór strategii radzenia sobie z problemami z zakresu podst. pragmatyki życiowej
Transpozycja metakryteriów na heurystyk - np. metakryterium relatywizmu wartości i tolerancji mogłoby zostać przeniesione na taką heurystykę, jak liczenie się z opiniami innych, nieuleganie emocjom, lub strategie zmiany perspektywy.
Nie liczy się duża liczba informacji, ale bardziej mała liczba optymalnych wskazówek.
wiązanie - łączenie umysłu i cnót w dążeniu do doskonałości
Mądrość a psychologiczne teorie motywacji i wartości
Psychologiczne teorie wartości
1A. Teoria wartości Miltona Rokeacha (1973)
Dwa typy wartości: instrumentalne (jakie środki prowadzą do pożądanych celów, np. uczciwość, odwaga, skromność) i ostateczne (odnoszą się do samych celów, np. zbawienie, pokój na świecie)
Oba powyższe dzielimy na takie, które dot. naszego dobrostanu oraz takie, które dot. dobrostanu innych.
Instrumentalne skupione na własnej osobie - wartości kompetencyjne (ambicja, wykształcenie, niezależność),
Instrumentalne, skupione na dobrostanie innych - wartości moralne (bycie pomocnym)
Ostateczne, dot. własnej osoby - wartości osobiste (szacunek dla samego siebie, wolność)
Ostateczne, dot. innych - wartości społeczne (równość, pokój na świecie)
Podsumowując - wg Rokeacha wartości reprezentują osobiście i społecznie pożądane wersje indywidualnych potrzeb i społecznych wymagań.
|
skierowane na siebie |
skierowane na innych |
instrumentalne |
kompetencyjne |
moralne |
ostateczne |
osobiste |
społeczne |
1B. Schwartz i in. - teoria wartości osobistych
wartości należą do 10 kategorii (władza, osiągnięcia, hedonizm, stymulacja,...)
wynikają one z trzech warunków prztrwania: (a) biologicznych potrzeb jednostki, (b) wymagań skoordynowanych interakcji społecznych, ( c) potrzeb przeżycia i dobrostanu grup
te 10 wartości jako dwa dwubiegunowe wymiary
- otwartość na zmianę ↔ zachowawczość
- wzmacnianie poczucia własnej wartości ↔ transcendencja poza „Ja”
Ani Rokeach, ani Schwartz, nie skupiają się jednak na poszukiwaniu równowagi między wartościami służącymi „Ja” i służącymi innym (Rokeach, mimo że zauważał tą dymensję, to jednak interesował go przede wszystkim podział na cele instrumentalne i ostateczne).
Rozróżnienie na wartości skupione na „Ja” i skupione na innych jako najbardziej podstawowy podział w klasyfikacjach odwołujących się do pojęcia mądrości.
Prace na temat kompetencji moralnej - Piaget, Kohlberg.
wartości służebne wobec innych
ideały rozwojowe
Badania w ramach psychologii humanistycznej
pojęcia, odnoszące się do „Ja”
hierarchia potrzeb Maslowa, które to potrzeby wskazują na poziom przystosowania psychologicznego - od słabego do dobrego
teorie te koncentrują się na rozwoju celów i dyspozycji, służących własnej osobie
Metaperspektywa pojęcia mądrości integruje bardziej ograniczone ujęcia, rozwijane we wcześniejszych badaniach nad moralnością i ludzką motywacją.
Spojrzenie z perspektywy mądrości na wartości osobiste i pozytywny rozwój w okresie całego życia.
Mądrość jako orientacja na wspólne dobro.
Mądrość to pojęcie intra- (wiedza wykorzystywana dla umacniania indywidualnego dobrostanu, np. urządzenie życia zgodnie z własnymi ideałami) i interpersonalne (wykorzystanie wiedzy dla dobra innych - np. udzielanie rad).
= dostępność i stosowanie wiedzy na temat pomyślnego rozwoju własnej osoby oraz innych.
Mądrość jako integrująca, całościowa i wyważona wiedza
funkcja integrująca - całość i ważenie poszczególnych jej części; istotą mądrości jest równowaga
w tym nurcie - Sternberg: mądrość to nie tylko równowaga między różnymi wewnętrznymi systemami funkcjonowania, ale także równowaga między osobą i jej otoczeniem
...czyli, zbierając wszystko do kupy:
mądrość: realizowanie rozwoju własnego i dbanie o dobrostan innych, przy czym dążenie wyważone i skoordynowane - nie jednostronna koncentracja na rozwijaniu tylko własnego lub tylko cudzego potencjału
Sugestie dla przyszłych badań...
jak dotąd, niewiele badań na temat związku mądrości z wartościami osobistymi - czy mądrość zmienia coś w systemie wartości wobec własnej osoby i wobec innych?
jakie wartości korzystne dla „Ja” i dla innych wyznaje mądry człowiek?
czy ludzie różniący się poziomem mądrości różnią się także typem wartości służebnych własnej osobie i wobec innych?
być może mądrość wzmacnia wartości wyższe...
czy mądrzejsi ludzie szczególnie efektywnie stosują wartości służebne zarówno wobec własnej osoby, jak i wobec innych?
czy mądrzy ludzie, którzy dają pierwszeństwo wartościom związanym z samorealizacją, mają większe szanse na zrealizowanie swoich możliwości?
jak mądrość wpływa na decyzje, zachowania i reakcje emocjonalne ludzi stających wobec konfliktu między wartościami służebnymi wobec własnej osoby i wobec innych?
...i w tej oto atmosferze niepewności i napięcia przychodzi nam się rozstać... T__T