PANSTWO I JEDNOSTKA W PERSPEKTYWIE
FILOZOFICZNO-HISTORYCZNEJ
Pastwo- to pojcie nieodcznie zwizane z istnieniem czowieka, a waciwie spoeczestw ludzkich. Czowiek jest istot spoeczn bowiem: w pocztkowym okresie nie jest zdolny do samodzielnego ycia, jego normalny rozwój zwizany jest z przekazywaniem przez innych ludzi wiadomoci i wzorów postpowania, czsto odczuwa potrzeb ycia razem z innymi ludmi, od których oczekuje pomocy, uznania i yczliwoci oraz dlatego, e wysoki poziom zaspokajania jego potrzeb moliwy jest tylko w wyniku wspódziaania i spoecznego podziau pracy oraz zada yciowych. Ludzie od zawsze dyli do ycia w grupie. Pocztkowo, bdc skupionymi na pewnym obszarze, tworzyli zbiorowoci. Wraz z upywem czasu w tych zbiorowociach wytwarzay si okrelone zachowania spoeczne i integracja ludzi stawaa si coraz wiksza- tworzyli tzw. spoecznoci- lokalne, regionalne, pastwowe. Spoecznoci pastwowe obejmoway ludzi zamieszkaych w granicach jednego pastwa, które to granice wyznaczay ramy dziaalnoci czonków takiej spoecznoci. Ale co oznacza pojcie pastwa? Wspóczesna definicja mówi, e pastwo to suwerenna organizacja polityczna spoeczestwa zamieszkujca terytorium o okrelonych granicach, do której przynaleno ma charakter sformalizowany. Pastwo to ( wg klasyka niemieckiej szkoy pozytywizmu prawniczego- G. Jellinka ) lud, terytorium i wadza. To organizacja polityczna, w obrbie której wystpuje stosunek wadztwa i podporzdkowania: organy pastwa s w stanie wadco zachowywa si wobec czonków grupy pastwowej, stwarzajc i utrzymujc okrelony ad spoeczny. Pastwo jest organizacj suwerenn, a jego suwerenny charakter przejawia si w dwojaki sposób. Suwerenno zewntrzna- to niezaleno pastwa od decyzji i woli innych pastw, suwerenno wewntrzna- to moliwo decydowania i dziaania niezalenego od si i nacisków powstajcych wewntrz granic tego pastwa.. Wspóczesne pastwo jest organizacj przymusow, gdy systematycznie posuguje si przymusem ( np. policja, prokuratura, sdy ) wobec wikszej liczby ludzi ni jakakolwiek inna organizacja, a ponadto czyni to na ogó na podstawie norm prawa stanowionego przez wasne organy. Pastwo jest równie organizacj terytorialn, to znaczy organizacj ludzi zwizanych z okrelonym terytorium, a samo powstanie pastwa wizao si cile z przejciem ludnoci do osiadego trybu ycia. Obecnie pastwo ma swoisty charakter spoeczny: jest organizacj przymusowo scalajc wszystkie osoby i grupy yjce na okrelonym terytorium, czyli powszechn wspólnot dla wszystkich swoich obywateli ( którzy s formalnie równi wobec prawa ), jednak nie takim samym stopniu reprezentuje interesy kadej grupy spoecznej- jako organizacja panowania politycznego realizuje interesy grup silniejszych. Ta dwoisto pastwa umoliwia mu czenie funkcji integracji caego spoeczestwa z funkcj ochrony panowania interesów grup silniejszych.
Forma pastwa ma trzy zakresy: ustrój terytorialny ( podzia na pastwa unitarne i federalne ), form rzdzenia ( czyli stosunki midzy gow pastwa, rzdem i parlamentem ) oraz styl rzdzenia ( czyli zasady i metody stosowane przez grupy rzdzce ). Pastwo jest organizacj, czyli grup, która ma statut organizacyjny, czyli konstytucj, która reguluje przede wszystkim ustrój pastwa, a ponad to podstawowe prawa obywateli oraz podstawy porzdku gospodarczego. Ustrój pastwa okrelany jest przez nastpujce elementy: 1. wskazanie suwerena, czyli podmiotu, od którego wywodzi si wszelka wadza w pastwie;2. wskazanie organów pastwa, ich upowanie i obowizków; 3. okrelenie relacji midzy organami pastwa. Ze wzgldu na form rzdzenia rozrónia si. monarchie ( gdzie gow pastwa jest król ) i republiki ( gdzie gow pastwa jest prezydent ), ze wzgldu na ustrój: pastwa totalitarne i demokratyczne. Jak pokazuje historia ustroje pastw i formy rzdzenia nie s niezmienne i na przestrzeni wieków, a nawet lat zmieniay si.
Pastwo jest instytucj bardzo star. Najstarsze pastwa, jak staroytny Egipt, Babilonia, Chiny czy Indie powstay kilka tysicy lat p.n.e. Samo pojcie pastwa i refleksja nad nim, jego istot, genez i zadaniami, a take nad moliwym jego najlepszym urzdzeniem powstao gdy zacza ksztatowa si myl polityczna- czyli okoo pitego wieku p.n.e. w staroytnej Grecji. Na temat pastwa wypowiadao si wielu filozofów- Platon w "Pastwie", Arystoteles w "Polityce", Niccolo Machiavelli w "Ksiciu", Spinoza w "Traktacie teologiczno- politycznym", Thomas Hobbes w "Lewiatanie", John Locke w "Dwóch traktatach o rzdzie", Monteskiusz w "O duchu praw", Jan Rousseau w "Umowie spoecznej", Georg Hegel w "Zasadach filozofii prawa", Karol Marks w "Kapitale", John Mill w "Eseju o wolnoci" i wielu innych.
Wizja pastwa bya i jest wizj niezwykle rónorodn- odmienn dla kadego filozofa. Jedni yczyli sobie "wzmocnienia pastwa", inni przepowiadali jego "zniknicie"(jak K. Marks), jedni chcieli "cigle wicej pastwa"(jak J. Stalin), a inni "coraz mniej"(teoretycy liberalizmu) lub nie "chcieli go w ogóle"(M. Stirner i anarchici).
W zwizku z genez pastwa filozofowie podzielili si na dwa przeciwstawne obozy. Jedni uwaali, e pastwo jest wieczne, e istnie bdzie zawsze, a drudzy, e pastwo powstao kiedy w przeszoci i e kiedy przestanie istnie. Ci, którzy uwaali pastwo za wieczne, najczciej wizali je z natur czowieka, z tym, e czowiek jest istot spoeczn i nie moe y poza pastwem. Ci, którzy uznawali pastwo za wytwór historyczny, za rezultat rozwoju spoecznego ludzkoci, dawali róne wyjanienia przyczyn powstania pastwa: np. jako wyniku zawartej umowy spoecznej lub wyniku walki klas( wg K. Marksa).
Kady filozof inaczej odpowiada na pytanie o sens istnienia pastwa. Jednak przewaa pogld, e pastwo jest "dobrem" dla wszystkich i e cel jego istnienia jest utylitarny. W konsekwencji rónych pogldów na pastwo pojawio si pytanie: "jak dalece powinna siga wadza pastwa wobec jednostki?". I tu przedmiotem sporów ideowych i politycznych by wanie zakres ingerencji pastwa w ycie spoeczno- polityczne oraz w sfer wartoci, wierze religijnych i przekona kulturowych. Na tym gruncie spieray si trzy gówne koncepcje:1.liberalizmu, postulujca ograniczenie roli pastwa do minimum, 2. socjaldemokratyzmu i 3.konserwatyzmu, dopuszczajca gbsz interwencj pastwa we wszystkie sfery ycia. Jedni myliciele uwaali, e skoro jednostka poza pastwem i tak y nie moe, wobec tego wadza pastwowa jest nieograniczona, inni uwaali, e wadza pastwowa ma suy czowiekowi i jest wanie po to, eby zagwarantowa mu wolno i korzystanie z przysugujcych mu praw.
Poniewa kada doktryna bierze co z poprzedniej zatem przegldu teorii politycznych naleaoby dokona chronologicznie.
Pierwszym wybitnym twórc modelu pastwa idealnego by Platon (427-347p.n.e.). y on w Grecji demokratycznej, jednak jako czowiek wyksztacony wiedzia, e do tego ustroju dochodzono stopniowo. Wiedzia, e pocztkowo Grecy przejli form rzdów ludów podbitych- królestwo, nastpnie, gdy silna wadza królewska staa si zbyteczna wadz przejli moni( arystokracja) i wprowadzili ustrój zwany oligarchi( czyli "rzdami niewielu"), wiedzia, e nastpnie przedstawiciele arystokracji signli po jednowadztwo i zaprowadzili tyrani i, e dopiero po wielu reformach i zmianach wprowadzono demokracj. Jednak demokracja w czasach staroytnych bya ograniczona; prawa obywatelskie uzyskay szerokie rzesze ludzi, jednak do obywateli posiadajcych prawa nie zaliczano niewolników, kobiet i niektórych mczyzn. Ustrój demokratyczny jednak mia ogromne znaczenie dla ksztatowania si umysowoci Ateczyków. Udzia w sprawowaniu wadzy( bowiem kady obywatel mia prawo do podejmowania decyzji w sprawach pastwa i piastowania urzdów), uczestnictwo w zgromadzeniach, na których dyskutowano o wielu istotnych sprawach przyczyniao si do poszerzania horyzontów mylowych i potrzeb kulturalnych ludzi. Platon zna wic ustroje historyczne z poprzednich wieków( teoretycznie) i zalety i wady ustroju demokratycznego( z dowiadczenia). Wiedzia, e pomimo istnienia demokracji yciu przecitnego obywatela zagraaj liczne niebezpieczestwa.. By rozczarowany istniejcym stanem rzeczy. Usiowa stworzy wizj spoeczestwa w którym ludzie mogliby pokojowo wspóistnie, a kada jednostka za mogaby w peni rozwin swe zdolnoci. Chcia stworzy ide pastwa sprawiedliwego, zmierzajcego ku dobru. Chcia rozstrzygn, jak powinno wyglda pastwo idealne i zauway, e odpowied zaley od tego kto bdzie rzdzi tym spoeczestwem. Przyjmowa jednoczenie, e istnieje analogia midzy indywidualn osob a spoeczestwem, w którym ona yje. Tak wic pytanie o pastwo idealne potraktowa jako pytanie o idealno i doskonao czowieka. Czowiek doskonay za wg niego to czowiek, który postpuje sprawiedliwie. A wg platoskiej filozofii postpuje tak, gdy wszystkie trzy czci duszy ludzkiej( cz rozumna, popdliwa, podliwa) s zharmonizowane. Tak wic w idealnym pastwie równie powinna panowa harmonia pomidzy trzema stanami: wadców( którzy pastwem zarzdzaj), wojowników( którzy go broni) i pozostaych obywateli( którzy dostarczaj istotnych dla ycia rzeczy, jak np. poywienia czy schronienia). Klasy spoeczne stanowi odzwierciedlenie trzech czci duszy. Klasa wadców- klasa rzdzca, to mdrcy- filozofowie, którzy s doskonale wyksztaceni i zdobyli- dziki przewadze czci rozumnej w duszy- zdolno do wadania sod, czyli s zdolni do rzdzenia pastwem. Klasa wojowników, to grupa ludzi, u których dusza popdliwa bierze gór nad pozostaymi czciami. Klasa pozostaych obywateli to grupa ludzi, u których cz podliwa duszy przewaa nad innymi czciami. Wobec takiego podziau bardzo istotnym staje si wybór waciwego wadcy. Dlatego u Platona szczególnego znaczenia nabiera wychowanie. Poniewa wadza panujcego nie jest ograniczona w sposób ustrojowy, dobro pastwa zaley jedynie rozumnoci wadcy rozwinitej przez proces wychowania. Dlatego pastwo powinno zaj si wychowywaniem dzieci i modzie, a nastpnie podda je serii testów i egzaminów, by skierowa je do wykonywania zada, do których si najbardziej nadaj. Jednostki wybrane do penienia w przyszoci funkcji wadców zostaj poddane dalszemu, wszechstronnemu ksztaceniu zakoczonemu poznaniem filozofii, bowiem tylko ta nauka prowadzi do penej wiedzy o tym, co dobre- a wic po jej osigniciu dziaania tych jednostek mog by tylko dobre. Po zakoczeniu ksztacenia nastpuje tzw. egzamin praktyczny polegajcy na faktycznym sprawowaniu rzdów, ale na niszych szczeblach administracyjnych. W wieku 50 lat jednostki wybrane otrzymuj wadz absolutn w zawiadywaniu spoeczestwem. Platon zakada, e po tak dugiej i dokadnej "edukacji" rzdzcy bd zawsze podejmowa decyzje pozostajce w zgodnoci z interesem pastwa i suce dobru ogólnemu. Poniewa przedstawiciele obu wyszych stanów powinni swoje ycie cakowicie powici dla dobra wspólnoty, tak wic musz oni zrezygnowa z mylenia egoistycznego na rzecz mylenia o dobru wspólnym. Dlatego Platon postuluje zniesienie wasnoci prywatnej i wprowadzenie wspólnej wasnoci. Uwaa te, e pastwo powinno przewietla od witu do nocy i w najdrobniejszych szczegóach kontrolowa ycie obywateli.
Filozofia Platona prowadzi do antydemokratycznej, autorytarnej roli pastwa. Rzdzenie sprawowane jest w imieniu ludu, lecz nie przez lud. Rzdzcy lepiej wiedz ni sam lud, jakie prawo i polityka bdzie w ich najlepszym interesie. Na stray porzdku stoi bezwzgldne prawo, a jego wskazania skrupulatnie wypeniaj stosowne urzdy, onierze i penicy rol policji stranicy. Platon sdzi, e prawa i pastwa nie s po to, by jaki indywidualny czowiek by szczliwy, lecz by szczliwi byli wszyscy. Jego zdaniem nie kady moe bez ogranicze decydowa, co ma w yciu robi. Uwaa, e s ludzie gotowi korzysta ze swej wolnoci w sposób nieodpowiedzialny i, e ich swoboda moe przynie wicej szkód ogóowi ni im samym poytku. Platon y w okresie ateskiej demokracji i widzia, jak "rzdy ciemnego tumu" skazay na mier Sokratesa( jego nauczyciela i wybitnego filozofa). Widzia, jak "wadza ludu" uniemoliwia dziaanie ludziom zdolnym i rozsdnym, którzy wiedz jak zadba o sprawy pastwa. Tak wic uwaa, e oddanie rzdów w rce mdrej celowo dobranej grupy przyniesie poytek wszystkim. Platon uwaa, e rzdzenie jest umiejtnoci, a wic do sprawowania wadzy potrzeba zdolnoci i wiedzy, za selekcja dzieci i modziey doprowadzi do tego, e do rzdu trafi najzdolniejsi.
Teoria Platona jest teori do kontrowersyjn. Z jednej strony zawiera elementy, które zostay wykorzystane przez potomnych- np. tez, e pastwo powinno kontrolowa obywateli( i robi to obecnie poprzez np. rejestr urodze, wydawanie paszportów i dowodów osobistych), e w spoeczestwie niezbdny jest podzia pracy, z drugiej strony Platon nie uznaje, e ludzkie interesy mog si róni, e to co moe by dobre dla jednego nie musi by dobre dla drugiego. Dla Platona istniay absolutne wzorce tego, co dobre i byy one wspólne dla wszystkich, za król- filozof wiedzia, jakie one s.. Tak wic rzdzc zgodnie z nimi wadca nie narzuca swych wasnych, osobistych wzorców innym czonkom spoeczestwa, lecz kieruje ich zachowaniem w sposób, o którym wie, e jest suszny.
Obecnie na podstawie dowiadcze historycznych mona stwierdzi, e "wadza korumpuje, a wadza absolutna korumpuje absolutnie" i pomimo zabezpiecze, które przewidywa Platon, ludzie pozostan tylko ludmi i wykorzystujc swój wrodzony spryt znajd sposób na ominicie zabezpiecze i naduycie wadzy. Poza tym nowoczesne teorie utrzymuj, e nikt nie jest nieomylny, a wic bez sensu jest mie kogo, kto bdzie robi bdy za nas. Inne za teorie dwudziestego wieku stwierdzaj, e powinno pozwoli si ludziom na popenianie bdów bowiem wtedy maj oni szans dorosn. Platon proponuje ustrój podobny do totalitarnego- swojego rodzaju dyktatur, a dowiadczenie pokazuje, e jest to ustrój niszczycielski i niesprawiedliwy, nie zakadajcy równoci czowieka i prawa do jego wolnych wyborów. Wic jakkolwiek teoria Platona wywara duy wpyw na póniejsze teorie to nigdy nie zostaa wprowadzona w ycie w swej czystej postaci.
Kolejnym mylicielem, którego teoria równie wzbudzia wiele kontrowersji by Niccolo Machiavelli 1469-1527). Nie zajmowa si on budow idealnego pastwa, lecz na podstawie obserwacji próbowa je analizowa. Chcia wskaza drog do trwaego i uporzdkowanego pastwa. Podstaw tego pastwa miaa by wzgldna cnotliwo i wola wadzy panujcego. Machiavelli opisuje przymioty wadcy, który zdolny jest uporzdkowa pastwo i utrzyma si u wadzy. Twierdzi, e w przypadkach koniecznych wadca musi by gotowy czyni zo. W interesie utrzymania wadzy wadca nie jest zobowizany by dobrym, lecz musi si takim wydawa, aby mie powaanie u ludu. Wadca powinien równie umie przystosowa si do zewntrznych okolicznoci posiada dzielno, by zwalczy przeciwiestwa losu. Machiavelli nie jest typowym filozofem politycznym, lecz mona go uzna za doradc w sprawach politycznych. Jest twórc znanej maksymy: "cel uwica rodki", on pierwszy mówi otwarcie o sposobie zdobycia i utrzymania wadzy. Dla niego najwaniejsza jest ojczyzna i " nade wszystko zwaa naley na to, aby zapewni jej przetrwanie i uratowa jej wolno". Wg Machiavellego polityka nie ma nic wspólnego z moralnoci, nie jest ani moralna, ani niemoralna. W polityce liczy si tylko skuteczno. Jego tezy miay du warto poznawcz dla póniejszych teoretyków polityki.
Wiek siedemnasty by epok duych przemian spoecznych. Przyniós rozbicie dawnej jednoci religijnej, przemiany ustrojowe i polityczne. Tote gównymi tematami siedemnastowiecznej dyskusji politycznej byy: absolutyzm wadzy pastwowej, prawo natury, racja stanu, suwerenno pastw.
Tym zaj si angielski filozof Thomas Hobbes(1588-1679). To filozof, który preferowa zo absolutnej wadzy ponad zo jakiejkolwiek innej wadzy. Stworzy on podstawy ideowe absolutyzmu. Teoria Hobbesa bya zwizana z ówczesn niestabiln sytuacj polityczn. Hobbes obawia si spoeczestwa chaosu i anarchii. Uwaa, e czowiek jest zwierzciem drapienym i wojowniczym i, e w naturze obowizuje zasada: "homo homini lupus"(czowiek czowiekowi wilkiem). Sdzi, e czowiek jest urodzonym egoist, e rzdz nim róne ,domagajce si zaspokojenia potrzeby i, e to pcha czowieka do walki o lepsz sytuacj, a nawet do pozbycia si rywali. Motywacj czowieka stanowi egoistyczne pragnienia, które wymagaj spenienia, jeeli ma by on szczliwym. Wobec tego ludzie powizani w due organizacje nie mog jednoczenie zaspokaja swoich potrzeb, gdy dochodzi do konfliktów na tle prób realizacji potrzeb jednych ludzi kosztem innych. W wyniku tego ycie staje si ustawiczn walk, w której wygrywa silniejszy. Dlatego zdaniem Hobbesa: "ycie w stanie natury jest samotnicze, ndzne okrutne i krótkie" .Jeeli ludzie chc przetrwa to powinni si zabezpieczy, czyli stworzy spoeczestwo i zakoczy "wojn wszystkich przeciw wszystkim", poprzez ustanowienie trwaych i uregulowanych zwizków midzy ludzkich. Hobbes uwaa, ludzie musz zrozumie, e aby przetrwa konflikty stanu natury i wspóy we wzgldnym bezpieczestwie powinni porzuci próby zaspokojenia swych egoistycznych impulsów i zrzec si wielu swoich pragnie na rzecz innych. Spoeczestwo jest wic zatem kompromisem, który ludzie zawieraj, umow kadego z kadym, na mocy, której ludzie godz si podporzdkowa prawom w równym stopniu obowizujcym wszystkich. Jednak by dopilnowa dotrzymania umowy i egzekwowania praw niezbdne jest silne pastwo. Pastwo za to tyle, co: "jedna osoba, która moe uy siy wszystkich ludzi i ich rodków, jak to bdzie uwaaa za korzystne dla ich pokoju i wspólnej obrony".
Wraz z powstaniem pastwa ustaa naturalna wolno ludzi, rozpoczli oni ycie spoeczne, pojawio si prawo i wasno, a take nowe reguy ochrony ycia i gospodarki. Wg Hobbes'a jedynym sposobem zapewnienia spokoju jest odpowiednie prawo, które musi by wsparte autorytetem i si. Wniosek jest taki, e porzdek w pastwie moe zapewni tylko wadza absolutna. aby zatem mie spoeczestwo spokojne niezbdne jest aby rzdzcy mia nad nim cakowit kontrol. Hobbes zakada, e monarcha bdzie pracowa dla dobra spoeczestwa, poniewa "król jest tylko tak bogaty jak jego kraj". Sdzi take, e mdry wadca nigdy nie bdzie tyranem, e zawsze zostawi swoim poddanym pewien margines swobody, pozwoli im bogaci si, organizowa ycie rodzinne, umoliwi zdobywanie wiedzy oraz poprze poyteczn aktywno w subie pastwowej. Hobbes uwaa ,e "zobowizanie poddanych w stosunku do suwerena trwa tak dugo i nie duej ni trwa moc, dziki której jest on zdolny ich ochrania". Oznacza to, e posuszestwo koczy si wtym momencie, w którym wadca przestaje by zdolny do realizacji podstawowego celu dla którego zostaa zawarta umowa, a mianowicie dla zapewnienia bezpieczestwa swych poddanych. W innych okolicznociach aden z poddanych nie moe zawrze adnej nowej umowy ani zbuntowa si przeciw monarsze. Monarcha ma wadz absolutn i w rezultacie tego mniejszo posiadajca inne przekonania musi albo podporzdkowa si dyktatowi panujcego albo zostanie zniszczona. W pastwie Hobbes'a kady obywatel ( niezalenie jak zachowuje si obywatel) ma obowizek postepowa sprawiedliwie czyli wg praw wspólnoty. Wadca stanowi prawo ale sam jest ponad nim.
Caa teoria Hobbes'a jest oparta na okrelonej analizie natury ludzkiej i wysnutych z niej wnioskami. Wedle Hobbes'a ludzie s zasadniczo motywowani przez ch zaspokojenia swoich potrzeb. Pisa on : "albowiem prawa natury ( takie jak sprawiedliwo, suszno, skromno, miosierdzie) (...) i przestrzeganie ich przez ludzi z wasnej woli (...) to rzeczy przeciwne naszym przyrodzonym uczuciom, które skaniaj nas do stronniczoci, pychy, zemsty i rzeczy temu podobnych". Jego polityczna filozofia jest filozofi "pokoju za wszelk cen". Uwaa, e próbujc unikn zych skutków konfliktów naley podda si zu tyrani i odda wolno w zamian za bezpieczestwo. Hobbes nie traktowa jednak swej teorii jako prawdy ostatecznej. Uwaa, e jest ona hipotez, która wydaje si bardzo prawdopodobna, lecz wymaga gbszego potwierdzenia.
Kolejny filozof John Locke ( 1632- 1704) pokaza, e mona poczy istnienie prawa i porzdku z brakiem tyranii. Jego dziea zostay uznane za klasyczny wykad liberalizmu politycznego, a on sam za zwolennika demokracji, pokojowego rozwoju spoeczestw i rzecznika praw czowieka. Punktem wyjcia koncepcji politycznej Locke'a bya analiza przed pastwowego stanu naturalnego. W przeciwiestwie do Hobbes'a uwaa, e stan naturalny by okresem, którym ludzie yli w wolnoci i równoci. Ludzie yjcy w naturze nie byli jeszcze zdemoralizowani i chtnie podporzdkowywali si prawu natury - w zasadzie, e "nikomu nie wolno szkodzi yciu, zdrowiu, wolnoci oraz wasnoci kogo innego". Prawo natury wg Locke'a byo zwizane z istnieniem czowieka, który otrzymywa je przy urodzeniu. Poniewa Locke zdawa sobie spraw z tego, e ludzie mog ama to prawo uwaa e osoba poszkodowana ma prawo do ukarania przestpcy. Gdyby nie to, e mogy powsta trudnoci w wymierzaniu kary tym którzy ami prawo czowiek nie miaby powodu do opuszczenia stanu natury i stworzenia spoeczestwa. Stworzenie spoeczestwa nastpuje w drodze umowy spoecznej polegajcej na stworzeniu instytucji w celu naprawy niedoskonaoci ycia spoeczestwa niezorganizowanego. Umowa spoeczna skada si z dwóch aktów: stworzenia spoeczestwa, a nastpnie rzdu czyli pastwa. Dawao to moliwo wypowiedzenia posuszestwa wadcy i równoczenie dalsze istnienie spoeczestwa. Locke podkrela, e prawo a nie sia jest podstaw rzdzenia. Ustrój w którym rzdzi prawo to demokracja, w której prawo tworz stosownie wybrani przedstawicie ludu i wszyscy mog si z nim zapozna. Locke uwaa jednak e istniej pewne obszary dziaania ludzkiego, które nie podlegaj wadzy rzdy - to tzw. prawa których rzd nie moe zabroni - prawo do swobodnego wypowiadania swych pogldów, do praktyk religijnych, a przede wszystkim do posiadania wasnoci prywatnej. Locke uwaa, e "wszyscy ludzie s z natury równi" - w tym sensie, e posiadaj prawa wczeniejsze od tych które nadao im spoeczestwo (a skoro nie zostay im one przez nie nadane to równie nie mog by im przez nie odebrane). Wanym elementem demokratycznym w teorii Locke'a jest jego postawa wobec rzdu. Ludzie oddaj wadz tym, których do tego upowaniaj, a wic rzdzcy jest odpowiedzialny przed ludmi. Locke uwaa, e "celem rzdu jest tworzenie prawa dla regulacji i ochrony wasnoci oraz dla obrony wspólnoty przed agresj zewntrzn, wszystko to za - jedynie dla dobra publicznego". Aby uchroni ludzi przed koncentracj wadzy w jednym rku Locke uzna, e wadza powinna by podzielona na trzy czci ( wykonawcz, prawodawcz i federacyjn ) z których kada kontrolowaa by pozostae. Zadanie wadzy federacyjnej byoby negocjowanie i utrzymywanie stosunków z pastwami obcymi, wadzy ustawodawczej - stanowienie prawa a wadzy wykonawczej - rzdzenie i sdzenie. Wg Locke'a najwysz powinna by wadza ustawodawcza. Locke pokaza, e ludzie mog wspóy przyjanie ze sob bez podporzdkowywania si wadcy absolutnemu. Zauway, e w teorii Hobbes'a ludzie oddajc swe prawa absolutnemu suwerenowi przestawali by bardziej bezpieczni i stawali si przedmiotem igraszek i kaprysów monarchy, po prostu wymienili jedn form chaosu na drug.
Filozofia Locke'a pooya podwaliny pod wspóczesne systemy demokratyczne, jednak nie zostaa zaakceptowana w caoci. Teoretycy demokracji którzy zajmowali si t kwesti w czasach póniejszych ustalili, e czowiek nie moe mie absolutnej wolnoci przeciw pastwu oraz e jego pojcie rzdów wikszoci moe przyj form tyranii w stosunku do mniejszoci. Mimo tej krytyki idee Locke'a wywary duy wpyw np. na twórców republiki amerykaskiej i francuskiej.
Owiecenie przynioso postp refleksji prawniczej. Myl tej epoki wywara gboki wpyw na koncepcj organizacji pastwa. W filozofii pastwa sformuowano wane jej zasady: 1. teorie umowy spoecznej - wadza to umowa midzy ludem a rzdzcymi, 2.suweremno ludu - wadza w pastwie naley do ludu, 3. podzia wadzy - wadza podzielona na przeciwstawne sobie dajce si kontrolowa organy, 4. danie demokratycznego udziau wszystkich we wadzy.
W owieceniu duy wpyw na myl filozoficzn pastwa i prawa wywar Charles de Montesquieu (1689-1755). Monteskiusz zyska wpyw gównie dziki przeniesieniu owieceniowego dorobku mylowego w dziedzin porzdku spoecznego oraz podstaw prawa. Dokona on systematyki i oceny znanych mu ustrojów politycznych i zauway, e istniej trzy formy pastwa: 1. despocja (której zasada jest strach), 2. monarchia (która odwouje si do honoru) i 3. republika - arystokracja lub demokracja (która opiera si na cnocie i skromnoci, a wic jest do rzadko spotykan form. Monteskiusz uwaa, e forma pastwa jest dobra kiedy moe gwarantowa wolno. A wolnoci suy ograniczenie wadzy poprzez jej podzia na: prawodawcz (stanowic prawa), wykonawcz (wykonujc je) i sdownicz. Monteskiusz dokona sformuowania klasycznych zasad liberalizmu. W jego doktrynie tkwi wiele elementów o walorach nieprzemijajcych i ogólnoludzkich, a mianowicie koncepcja wolnoci jako warunku rozwoju i postpu, gboki humanitaryzm, idea równouprawnienia i wspóistnienia narodów i ich prawa do decydowania o swoim losie. Nadal popularn jest myl zaczerpnita z jego dziea pt. "O duch praw"- e pastwo " winno jest wszystkim obywatelom zabezpieczony byt, ywno, przyzwoite odzienie i rodzaj ycia, który nie byby przeciwny zdrowiu".
Jednym z najbardziej reprezentatywnych nurtów myli polityczno-prawnej z nastpnego, czyli dziewitnastego wieku by liberalizm. I wanie liberalizmem, a waciwie liberalizmem demokratycznym zaj si John Mill(1806-1873). Mill stanowi ostatnie pokolenie wielkich teoretyków liberalizmu. Interesowa si problematyk spoeczn, rol i miejscem jednostki w zbiorowoci ludzkiej. Punktem wyjcia systemu Milla by indywidualizm, celem jego rozwaa byo zapewnienie wolnoci, pojtej jako indywidualna odrbno jednostki. Uwaa, e droga do wolnoci prowadzi nieuniknienie od wolnoci sumienia i opinii. Wg niego prawa do wolnoci sumienia i goszenia pogldów nale do praw tkwicych w naturze czowieka i nie mona go ich pozbawia. Mill sdzi, e wolno ogranicza zarówno system despotyczny, jak i system w którym rzdy sprawuje wikszo. Wg niego bardziej niebezpieczna od absolutyzmu jest tyrania wikszoci nad mniejszociami. Zgadza si z tym, e jednym z podstawowych elementów demokracji jest zagwarantowanie ludziom prawa do zachowywania si tak, jak sobie tego ycz, ale obawia si ,e rzdy wikszoci mog stworzy taki rodzaj tyranii, który uniemoliwi rozwój zachowa jednostkowych. Uwaa, e we waciwie funkcjonujcym spoeczestwie jednostka powinna móc zarówno liczy na ochron ze strony prawa przed ograniczajcymi j opiniami spoeczestwa, jak i móc dziaa w sposób nieskrpowany. W zakresie wolnoci dziaania Mill wyraa pogld mówicy, e czyni mona wszystko, byleby nie szkodzi innym. Mill uwaa,e najwysz wartoci jest nieskrpowany rozwój osobowoci, a taki rozwój moe istnie tylko wówczas, gdy jednostka podejmuje samodzielne decyzje o sobie samej. Mill pisa: "ochrona przed tyrani urzdnika nie wystarcza; potrzebna jest take ochrona przed tyrani panujcej opinii i nastroju; przed skonnoci spoeczestwa do narzucania za pomoc innych rodków ni kary prawne swoich wasnych idei i praktyk jako regu postpowania tym, którzy si z nimi nie godz; do krpowania rozwoju lub, jeli mona zapobiegania powstaniu jakiejkolwiek indywidualnoci nie stosujcej si do jego zwyczajów oraz do przymuszania charakterów, aby ksztatoway si na jego mod. Istnieje granica uprawnionego naruszania niezalenoci jednostki przez opini ogóu i znalezienie tej granicy oraz utrzymanie jej wbrew wszelkim zakusom jest równie koniecznym warunkiem naleytego ukadu stosunków midzyludzkich co ochrona przed politycznym despotyzmem.". Mill sdzi, e kady sam winien decydowa o swoim yciu, lecz dotyczy to tylko osób dojrzaych i rozumnych. Pisa: "jedynym celem usprawiedliwiajcym ograniczenie przez ludzko, (...) swobody dziaania jakiegokolwiek czowieka jest samoobrona, e jedynym celem, dla osignicia którego ma si prawo sprawowa wadz nad czonkiem cywilizowanej spoecznoci wbrew jego woli, jest zapobieenie krzywdzie innych. Jego wasne dobro, fizyczne lub moralne, nie jest wystarczajcym usprawiedliwieniem. Nie mona go zmusi do uczynienia czego, poniewa tak bdzie dla niego lepiej, poniewa to go uszczliwi, poniewa zdaniem innych osób bdzie to mdrym lub nawet susznym postpkiem. S to wane powody, by go napomina(....) lecz nie, by go zmusza lub kara w razie, gdyby nas nie sucha. Aby to ostatnie byo usprawiedliwione, postpowanie od którego chcemy go odwie, musi zmierza do wyrzdzenia krzywdy komu innemu. Kady jest odpowiedzialny przed spoeczestwem jedynie za t cz swego postpowania, która dotyczy innych. W tej czci, która dotyczy wycznie jego samego, jest absolutnie niezaleny; ma suwerenn wadz nad sob, nad swoim ciaem i umysem.". W zakresie sprawowania wadzy Mill wyznawa pogld Sokratesa, e decydowa o sprawach publicznych winni ludzie kompetentni, ale wsuchujcy si w gos ludu.
Mill'a mona uzna za filozofa uzupeniajcego doktryn demokracji. Uzupeni on teori Locke'a o zagwarantowanie ochrony mniejszoci przed tyrani wikszoci. Uzasadnienie ograniczenia wadzy wikszoci próbowa uzasadni racjami utylitarystycznymi. Uwaa, e wkraczanie w sprawy osobiste na dusz met moe okaza si szkodliwe dla spoeczestwa demokratycznego. Sdzi, e kiedy uprawnienia wikszoci stan si tak wszechmocne, e stan si ródem niepisanych praw, to zostanie zahamowany rozwój zarówno jednostkowej inicjatywy, jak i dojrzaoci obywatelskiej. Caa filozofia Mill'a skupia si na zapewnieniu czowiekowi wolnoci i szczcia.
Kolejnym filozofem dziewitnastego wieku, który wywar ogromny wpyw na ksztatowanie si ustrojów politycznych w rzeczywistoci by Karol Marks(1818-1883). Nauka Marksa jest prawowitym spadkobierc tego najlepszego co stworzya ludzko dziewitnastego wieku w postaci filozofii niemieckiej, angielskiej ekonomii politycznej i socjalizmu francuskiego. Polityczna filozofia Marksa zawiera tezy odrbne elementy: metafizyk, w której usiuje dowie, e wydarzenia polityczne, spoeczne i ekonomiczne winny by rozumiane w kategoriach ogólnych praw historii; teori ekonomiczn, w której przedstawia obron socjalizmu jako przeciwstawnego kapitalizmowi i etyk, w której podkrela, e wartoci ludzkie stoj w opozycji do wartoci rzekomo istniejcych w dobrach materialnych. Marks pozostawa pod wpywem najwaniejszego filozofa niemieckiego dziewitnastego stulecia- G. Hegla. Tak wic doktryna polityczna Marksa moe by zrozumiana tylko w wietle heglowskiej metafizyki. Marks wierzy, e Hegel odkry ogólne prawa historii, zwane dialektyk, uwaa jednak, e zrobi z nich nie naukowy, lecz metafizyczny uytek. Dla Hegla dialektyka to proces logiczny, kroczcy od tezy do antytezy oraz do syntezy zawierajcej je obie. Jest to proces realny skutkujcy w dzianiu si wiata. Wszelka zmiana, szczególnie historyczna, odbywa si zgodnie z prawem dialektyki: powstaje teza, wytwarza swe przeciwiestwo( sw antytez), rodzi si konflikt midzy nimi, którego rozwizanie przynosi synteza zawierajca zarówno tez, jak antytez. Hegel uwaa, histori mona najlepiej zrozumie, obserwujc rozwój narodów w wietle dialektyki. Gdy naród si rozwija, wytwarza dla siebie przeciwiestwo. Przeciwstawny naród mona uwaa za jego antytez. W kocu dochodzi do konfliktu midzy nimi i z tej walki wyania si jaka nowa kultura, o wyszym poziomie zorganizowania ni obie kultury poprzednie. czy ona w sobie to, co w obu byo najbardziej wartociowe. Hegel wierzy, e proces ten prowadzi do doskonaoci, a kres lub cel rozwoju esencjalnej natury kadego pastwa to to , co zwie on ide albo ide absolutn. Marks sdzi, e powodem dla którego zmieniaj si narody , jest to, e klasy w ich obrbie zaczynaj przeciwstawia si sobie. Dziejów wiata nie powinno wic rozpatrywa jako historii rywalizacji pastw, lecz jako historii walki klas. Wg Marksa historyczne pastwa niewolnicze wyoniy dwie przeciwnoci - rzdzcych z jednej strony i pozbawionych wolnoci z drugiej. Z walki tych przeciwiestw zrodzia si synteza - powstao pastwo feudalne. Feudalizm rozpad si na dwie opozycyjne siy: panów i poddanych. Z syntezy jako z ich walki powsta kapitalizm. Ten za rozpad si na zatrudniajcych i zatrudnionych. Nowym spoeczestwem powinien by marksowski socjalizm. Marks twierdzi, e kade nowe spoeczestwo jest etycznie nadrzdne wzgldem poprzedniego. I to wanie byo doskona propagand marksizmu, poniewa pozwolio wierzy wielu ludziom e pracuj dla wiata lepszego od czegokolwiek co wczeniej istniao. Marks uwaa, e w spoeczestwie kady naley do pewnej grupy spoeczno ekonomicznej zwanej klas. Sdzi, wszelkie stosunki klasowe s niezalene od woli ludzi i faktycznie s okrelane przez panujcy system ekonomiczny. Midzy klasami rodz si napicia, które w kocu doprowadz do rewolucji która doprowadzi do spoeczestwa bezklasowego - socjalizmu, w którym nie istnieje wyzysk robotnika. Marks uwaa swoje prawo za naukowe poniewa przy wyjanianiu zdarze odwoywa si do rozwaa materialistycznych takich jak czynniki ekonomiczne. Doktryna Marksa chciaa pokaza, e spoeczestwo kapitalistyczne czeka nieuchronny rozpad bowiem kapitalizm powoduje powstanie etycznie nieakceptowanych stosunków midzyludzkich. Wedle Marksa pastwo i prawa to zjawiska historyczne i s one rezultatem okrelonego stadium rozwoju spoecznego i stanowi instrument panowania jednej klasy nad innymi klasami. Tak wic cech pastwa opartego na wyzysku jest istnienie publicznej wadzy, która jest oddzielona od mas ludowych i któr sprawuj specjalne siy, takie jak np.: wojsko, aparat biurokracji, policja. Pastwo to zatem równie machina kierownicza dysponujca wasnym aparatem przymusu. Marks twierdzi, e pastwo dziaajce w obronie istniejcego ustroju ekonomicznego, który wyraa interesy klasy panujcej, tworzy równie prawo odzwierciedlajcej wol tej klasy. Pastwo utrwala stosunki ekonomiczne i sprzyja ich dalszemu rozwojowi. Wg niego pastwo to organ abstrakcyjny, pasoytniczy lokujcy si fikcyjnie poza i ponad spoeczestwem cywilnym i dopiero wskutek rewolucji nastpi zniesienie pastwa. Marks stworzy teori typów i form pastwa, które zwaszcza po drugiej wojnie wiatowej bya intensywnie wcielana do praktyki politycznej i nauk spoecznych.
Temat pastwa i jednostki oraz wzajemnych relacji midzy nimi podejmowano od czasów uksztatowania myli filozoficznej. Cay zakres rozwaa zwizanych z tymi zagadnieniami naley do tzw. teorii politycznej. Teoria polityczna to dziedzina zajmujca si opisywaniem minionych i wspóczesnych instytucji spoecznych. ich ocen oraz prób ulepszenia. Obecnie dzieli si j na klasyczn, która daje rady jak osign spoeczestwo idealne i wspóczesn, która koncentruje si na tzw. analizie filozoficzne, czyli rozjanianiu znacze i poj uywanych w dyskusjach politycznych.
Filozofi polityczn mona klasyfikowa wedle tego, jak odpowiada na pytanie: kto i jak powinien rzdzi. Odpowied na to pytanie jest trudna do znalezienia i nigdy nie jest jednoznaczna. Platon uwaa e powinna rzdzi wyksztacona elita, Hobbes e wybrany wadca, natomiast Mill, Locke i Marks opowiadali si za rzdami wikszoci. Myl polityczna ma to do siebie e kady kolejny teoretyk czerpa z dorobku poprzednich, odrzucajc i krytykujc lub popierajc wybrane tezy.
Ze wzgldu na obszerno tematu ograniczyam si do zaprezentowania myli polityczno-prawnej na temat pastwa i jednostki najbardziej charakterystycznych i najbardziej znanych filozofów i mylicieli minionych stuleci. Okres wspóczesny tj. upadek komunizmu i tworzenie si wspóczesnych demokracji w Europie rodkowej mógby by przedmiotem osobnej i bardziej obszernej monografii. Takie podejcie do pracy wybraam ze wzgldu na to, i pogldy filozofów minionych epok mona obecnie zweryfikowa i oceni, a to co dzieje si wspóczenie wymaga jednak jeszcze dystansu czasowego aby móc w peni sensownie wypowiedzie si na ten temat.
BIBLIOGRAFIA:
H. Kinder, W. Hilgemann "Atlas historii œwiata"
P. Kunzmann, F. Burkard "Atlas filozofii"
A. Kwiatek, M. Worwg "Podró po historii filozofii"
W. Mackiewicz "Filozofia wspóczesna w zarysie"
H. Olszewski "Historia doktryn politycznych i prawnych"
A. Podsiad "Sownik terminów i poj filozoficznych"
R. Popkin, A. Stroll "Filozofia"
W. Tatarkiewicz "Historia filozofii"
N. Warburton "Filozofia od podstaw"