THỰC HÀNH

PHÂN TÍCH MẠCH DC-AC

TRƯỜNG CAO ĐẲNG CÔNG NGHIỆP 4

KHOA ĐIỆN TỬ – TỰ ĐỘNG HÓA

Biên soạn
ThS NGUYỄN CHƯƠNG ĐỈNH

Lưu hành nội bộ

200

4

HỆ TRUNG CẤP ĐIỆN TỬ

PHÂN TÍCH MẠCH DC – AC

3

LỜI NÓI ĐẦU

Phân tích mạch DC – AC là môn học cơ sở nhằm cung cấp cho các sinh viên
ngành Điện - Điện tử phương pháp phân tích tổng hợp mạch là cơ sở để thiết kế
hệ thống Điện - Điện tử.

Nhằm giúp sinh viên hiểu rõ thêm về lý thuyết, giáo trình thực hành Phân tích
mạch DC – AC hướng dẫn cho sinh viên sử dụng phầm mềm mô phỏng để giải
mạch và kiểm chứng các định luật đã học. Trong chương trình sử dụng phần
mềm Electronic Workbench 5.12 để mô phỏng mạch điện do tính chất trực quan
và dễ sử dụng. Sinh viên nên mô phỏng tất cả các bài tập có trong tập sách này và
các bài tập trong giáo trình lý thuyết để có thể nắm vững về phân tích mạch điện.

Giáo trình gồm 30 tiết, chia làm 6 bài

Bài 1. Chương trình Electronic Workbench
Bài 2. Khảo sát định luật Kichhoff.
Bài 3. Nguyên lý xếp chồng
Bài 4. Mạch tương đương Thevenin và Norton
Bài 5. Cộng hưởng trong mạch R – L – C
Bài 6. Kiểm tra

Mong rằng các sinh viên viên đạt nhiều kết quả sau quá trình thực hành

TP.HCM

năm 2004

ThS

Nguyễn Chương Đỉnh

PHÂN TÍCH MẠCH DC – AC

5

BÀI 1

CHƯƠNG TRÌNH

ELECTRONIC WORKBENCH

1.1. GIỚI THIỆU

Electronic Workbench là phần mềm mô phỏng mạch điện, đo đạc các mạch số và
tương tự của Hãng INTERACTIVE IMAGE TECHNOLOGIES. Đây là một
phần mềm trợ giúp thiết kế các mạch số và tương tự rất hoàn chỉnh, cho phép ta
thiết kế rồi thử với nhiều nguồn tín hiệu: nguồn sin, xung, … Và nhiều thiết bị
mô phỏng như oscilloscope, VOM, Bode Plotter, Logic Probe…

1.2. HƯỚNG DẪN SỬ DỤNG CHƯƠNG TRÌNH

1.2.1 Chạy chương trình

Khởi động chương trình Electronics Workbench bằng cách chọn Start ( Program
→ Electronics Workbench →Electronics Workbench .
Sau đó cửa sổ màn hình thiết kế của chương trình xuất hiện với đầy đủ các menu,
thanh công cụ hỗ trợ cho việc thiết kế và mô phỏng mạch điện

Hình 1.1

Các hộp chứa linh kiện

Nút công tắc thực hiện

mô phỏng

VÙNG VẼ SƠ ĐỒ

MẠCH ĐIỆN

6

THỰC HÀNH

1.2.2. Các bước mô phỏng mạch điện

Để lắp và thử một mạch điện, phải tiến hành các bước sau:

1. Lấy linh kiện từ vùng chứa linh kiện
2. Đặt linh kiện cần lấy vào đúng vị trí trong vùng làm việc
3. Đặt các giá trị linh kiện
4. Nối các linh kiện
5. Lấy các dụng cụ đo cần thiết và nối vào những điểm cần đo
6. Bật công tắc để mạch hoạt động

1.3. THỰC HÀNH

Trong phần thực hành chúng ta sẽ lắp ráp và đo thử một mạch đơn giản như sau

Hình 1.2

Tiến hành lắp ráp và thử mạch theo các bước shau

Bước 1. Khởi động chương trình Electronics Workbench bằng cách chọn
Start ( Program

→ Electronics Workbench →Electronics Workbench

Bước 2. Chọn và lấy các linh kiện vào màn hình làm việc.

Lấy điện trở: Nhấp chọn hộp công cụ Basic chứa các linh kiện thông thường như
điện trở tụ điện, cuộn dây…

Hình 1.3

Nhấp chọn linh kiện điện trở nhấp chuột và kéo nó vào màn hình thiết kế. Lưu ý
phải nhấn và giữ phím trái chuột kéo đến vị trí cần đặt rồi thả ra. Để xoay linh
kiện, phải chọn nó sau đó nhấn Ctrl + R.

Sau khi lấy hết các linh kiện ta có sơ đồ sắp xếp như hình sau

PHÂN TÍCH MẠCH DC – AC

7

Hình 1.4

Bước 3. Thay đổi giá trị của linh kiện.

Để thay đổi giá trị của linh kiện nhấp đúp vào nó. Nhấp đúp vào điện trở, hộp
thoại Resistor Properties xuất hiện, nhấp chọn thẻ Value nếu nó chưa được chọn.
Nhập vào giá trị mới cho điện trở trong khung Resistance (R) và chọn đơn vị
trong hộp danh sách kế bên. Nhấn OK để hoàn tất.

Hình 1.5

Chọn thẻ Label để nhập ký hiệu cho linh kiện ví dụ R1, R2,…

Hình 1.6

Bước 4. Tiến hành nối dây cho các linh kiện

8

THỰC HÀNH

Hình 1.7

Bước 5. Gắn các thiết bị đo vào mạch tương tự như phần gắn linh kiện. Ở
bài tập này chúng ta cần đo dòng, áp do đó dùng thiết bị Multimeter trong hộp
Instruments

Hình 1.8

Gắn thiết bị đo vào mạch, lưu ý để đo điện áp mắc Multimeter song song với
mạch cần đo và để đo dòng điện mắc Multimeter nối tiếp với mạch

Hình 1.9

Bước 6. Bật công tắc chạy mô phỏng.

Ta đọc được giá trị của điện áp trên R2 như hình 1.9.

Hình 1.10

Đo dòng điện trong mạch bằng cách mắc nối tiếp Multimeter vào mạch, và
chuyển Multimeter về thang đo dòng (A). Kết quả như hình 1.10.

Tiếp tục đo điện áp trên điện trở R1. Cuối cùng so sánh kết quả với lý thuyết.

PHÂN TÍCH MẠCH DC – AC

9

1.4. CÁC KÝ HIỆU LINH KIỆN TRONG ELECTRONIC WORKBENCH
1.4.1. Nguồn phụ thuộc

a. Nguồn áp phụ thuộc áp

(Voltage-Controlled Voltage Source)

b. Nguồn áp phụ thuộc dòng
(Current Controlled Voltage Source)

c. Nguồn dòng phụ thuộc áp
(Voltage-Controlled Current Source)

d. Nguồn dòng phụ thuộc dòng
(Current Controlled Current Source)

1.4.2. Các thiết bị đo

a. Đồng hồ đo vạn năng
Multimeter dùng để đo điện áp,
dòng điện, điện trở hay suy hao giữa
hai điểm của một mạch. Tuỳ đại
lượng cần đo là dòng, áp, điện trở
hay decibel mà ta chọn chức năng
tương ứng trên Multimeter. Ta cũng
có thể chọn tín hiệu cần đo là AC
hay DC bằng các nhấn nút tương
ứng (AC: ~ hay DC: –)

b.Nguồn phát sóng (function
generator)
Nguồn phát sóng tạo ra các dạng
sóng sin, vuông, tam giác. Ta có có
thể điều chỉnh được tần số, duty
cycle, biên độ và mức DC của tín
hiệu.

c. Oscilloscope
Oscilloscope được mô phỏng giống như một oscilloscope thực có hai kênh.

10

THỰC HÀNH

e. Bode Plotter
Bode Plotter dùng để vẽ biểu đồ Bode, thường là vẽ đáp ứng tần số của các
mạch lọc, mạch khuếc đại…

1.5. BÀI TẬP TỰ THỰC HÀNH

1.5.1 Tìm I

1

và I

2

ĐS: I

1

= 5A

I

2

= -3A

1.5.2. Tính dòng I trong hai trường hợp

a. R

ab

= R

bc

= R

ca

= 3

Ω

b. R

ab

= R

ca

= 30

Ω và R

bc

= 40

Ω

ĐS: a. 19A ; b. 3A

40

Ω

32

Ω

6

Ω

12

Ω

6

Ω

30

Ω

2

Ω

4

Ω

50V

15

Ω

I

1

I

2

Rab

Rbc

Rca

57V

5

Ω

2

Ω

I

PHÂN TÍCH MẠCH DC – AC

11

1.5.3. Tìm dòng điện trong các nhánh như hình sau









ĐS: I

1

= 0.02A, I

2

= 0.02A, I

3

= 0.01A

1.5.4 Tìm U







ĐS: U = -3V

1.5.5 Tìm áp U

0

ĐS: U

0

= 4V

10

Ω

40

Ω

20

Ω

0.03A

0.4V

1V

I

3

I

1

I

2

+

U

1

–

6

Ω

4

Ω

24

Ω

2

Ω

6

Ω

5 V

+

U

–

3

U

1

4A

6

Ω

2

U

0

U

0

1

Ω

2

Ω

+

–

PHÂN TÍCH MẠCH DC – AC

13

BÀI 2

KHẢO SÁT ĐỊNH LUẬT KICHHOFF

TRUYỀN CÔNG SUẤT QUA MẠNG MỘT CỬA

2.1. MỤC ĐÍCH

Sử dụng phần mềm Workbench để khảo sát hai định luật Kichhoff (K1 và K2) và
đặc tính truyền công suất cực đại qua mạng một cửa.

2.2. NỘI DUNG

Định luật Kichhoff bao gồm hai định luật K1 và K2

a. Định luật Kirchhoff về dòng điện (Kirchhoff current law)

Định luật Kirchhoff về dòng điện hay còn gọi là định luật Kirchhoff 1 (K1)

Phát biểu: Tổng đại số các dòng điện tại một nút bất kỳ thì bằng 0

∑

=

=

N

1

k

k

0

I

(N: số nhánh đi vào nút)

Trong đó quy ước: Dòng đi vào thì có dấu +, dòng đi ra thì có dấu –

Định luật K1 có thể phát biểu khác như sau: Tổng các dòng điện vào một nút
bằng tổng các dòng điện ra khỏi một nút.

b. Định luật Kirchhoff về điện áp (Kirchhoff voltage law)

Định luật Kirchhoff về điện áp hay còn gọi là định luật Kirchhoff 2 (K2)

Phát biểu: Tổng đại số các điện áp trên các phần tử dọc theo tất cả các nhánh
trên một vòng kín thì bằng 0.

∑

=

vòng

k

0

U

2.3. THỰC HÀNH

2.3.1. Khảo sát định luật Kichhoff

Bước 1. Khảo sát mạch với chiều dòng điện và chiều vòng kín quy ước như hình
2.1

1

Ω

2

Ω

2

Ω

4V

2V

I

1

I

2

I

3

I

II

Hình 2.1

+ U

2

–

+

U

3

–

–

U

1

+

14

THỰC HÀNH

Bước 1. Dùng Multimeter đo các dòng điện trong mạch, lưu ý chiều dòng điện

Hình 2.2

Dòng điện I

1

I

2

I

3

Kết quả

Bước 2. Kiểm chứng định luật K1 tại nút 1

Bước 3. Dùng Multimeter đo các điện áp trong vòng I, lưu ý chiều vòng kín

Hình 2.3

Điện áp

U

1

U

2

U

3

Kết quả

Bước 2. Kiểm chứng định luật K2 trong vòng I

Bước 2. Tương tự, kiểm chứng định luật K2 trong vòng II

2.3.2. Truyền công suất qua mạng một cửa

Bước 1. Cho mạch điện như hình

Hình 2.4

PHÂN TÍCH MẠCH DC – AC

15

Bước 2. Thay đổi giá trị của RL từ 1

Ω đến 20Ω. Với mỗi giá trị RL, dùng

Multimeter đo dòng điện trong mạch và tính công suất tiêu thụ trên RL

Hình 2.5

R

L

1

Ω 20Ω

I

P

Vẽ biểu đồ công suất P theo R

L

Bước 3. Lập lại bước 2 với giá trị nguồn bằng 20V

R

L

1

Ω 20Ω

I

P

Bước 4. Cho biết giá trị của R

L

mà tại đó công suất tiêu thụ trên R

L

đạt cực đại

Bước 5. Kiểm chứng lại bằng lý thuyết theo lý thuyết.

2.4. BÀI TẬP TỰ THỰC HÀNH

2.4.1 Kiểm chứng định luật Kichhoff trong mạch sau

12

Ω

3

Ω

4

Ω

12

Ω

4

Ω

+

Uo

–

4Ix

Ix

6A

R1

16

THỰC HÀNH

2.4.2 Tìm R

L

trong mạch sau để công suất tiêu thụ trên R

L

là cực đại.

15

Ω

R

L

5

Ω

10 V

PHÂN TÍCH MẠCH DC – AC

17

BÀI 3

NGUYÊN LÝ XẾP CHỒNG

3.1. MỤC ĐÍCH

Dùng phần mềm Electronic Workbench kiểm chứng nguyên lý xếp chồng của
mạch điện.

3.2. NỘI DUNG

Trong một mạch có nhiều nguồn độc lập, đáp ứng (dòng, áp) do nhiều nguồn gây
ra bằng tổng các đáp ứng do từng nguồn gây ra khi cho các nguồn khác bằng 0

Nguồn áp = 0 : ngắn mạch
Nguồn dòng = 0: hở mạch

Như vậy, một mạch bất kỳ có N nguồn kích thích độc lập. Một đáp ứng X

k

sẽ

được tính

∑

=

•

•

=

N

1

i

i

k

X

X

(3.8)

i

X

•

đáp ứng của mạch khi kích thích là F

i

các kích thích khác cho bằng 0

Đáp ứng tạo bởi nhiều nguồn kích thích tác động đồng thời thì bằng tổng các
đáp ứng tạo bởi mỗi nguồn kích thích tác động riêng rẽ.

3.3. THỰC HÀNH

Cho mạch như hình 3.1. Tìm I bằng phương pháp xếp chồng









Bước 1: Mắc mạch như hình, dùng Multimeter đo dòng I

Hình 3.2

4

Ω

2

Ω

Hình 3.1

6A

18V

I

18

THỰC HÀNH

Kết quả

I =

Bước 2. Xét trường hợp nguồn 18 V, cho nguồn 6A = 0

Hình 3.3

Kết quả

I

1

=

Bước 3. Xét trường hợp nguồn 6A, cho nguồn 18V = 0

Hình 3.4

Kết quả

I

2

=

Bước 4. Kiểm chứng nguyên lý xếp chồng

So sánh I và I

1

+ I

2

3.4. CÁC BÀI TẬP TỰ THỰC HÀNH

3.4.1. Cho mạch như hình 3.5. Tìm V bằng phương pháp xếp chồng

1

Ω

1

Ω

6A

12V

+

V

–

2I

1

Hình 3.5

I

1

PHÂN TÍCH MẠCH DC – AC

19

3.4.2. Tìm các dòng I

1

, I

2

, I

3

, I

4

, bằng phương pháp xếp chồng

5V

1A

2

Ω

3

Ω

3

Ω

2

Ω

Hình 3.6

I

1

I

2

I

3

I

4

PHÂN TÍCH MẠCH DC – AC

21

BÀI 4

MẠCH TƯƠNG ĐƯƠNG

THEVENIN VÀ NORTON

4.1. MỤC ĐÍCH

Dùng phần mềm Electronic Workbench để xác định sơ đồ tương đương Thevenin
– Norton của mạch điện.

4.2. NỘI DUNG

Định lý Thevenin: Một mạng một cửa bất kỳ có thể thay thế tương đương bởi
một mạch gồm có một nguồn áp có giá trị bằng điện áp hở mạch mắc nối tiếp với
một trở kháng Z

TĐ

Định lý Norton: Một mạng một cửa bất kỳ có thể thay thế tương đương bởi một
mạch gồm có một nguồn dòng có giá trị bằng dòng điện trên cửa khi ngắn mạch
mắc nối tiếp với một trở kháng Z

TĐ

Trở kháng Z

TĐ

chính là trở kháng nhìn vào hai cực của mạng một cửa khi cho các

nguồn độc lập bằng 0.

Nguồn áp = 0 : ngắn mạch
Nguồn dòng = 0: hở mạch

Để tính trở kháng Z

TĐ

ta có thể dùng các cách sau

Cách 1: Triệt tiêu tất cả các nguồn độc lập trong mạng một cửa A

Mạch điện

A

B

Ė = Ů

hm

Z

TĐ

A

B

⇔

Hình 3.1 Mạch tương đương Thevenvin

Mạch điện

A

B

J = İ

nm

Z

TĐ

A

B

⇔

Hình 3.2. Mạch tương đương Norton

22

THỰC HÀNH

Kích thích ở cửa A, B một nguồn áp như hình 3.18a (giá trị Ė

t

có thể chọn tuỳ ý,

ví dụ Ė

t

= 1V). Xác định dòng İ

t

chảy vào mạch từ nguồn Ė

t

. Suy ra Z

TĐ

=

t

t

I

E

•

•

.

Cũng có thể kích thích ở cửa A, B một nguồn dòng

t

J

•

như hình 3.18b (giá trị

t

J

•

có thể chọn tuỳ ý, ví dụ

t

J

•

= 1A). Xác định điện áp Ů

t

, từ đó suy ra Z

TĐ

=

t

t

J

U

•

•

.

Cách 2: Lần lượt hở mạch và ngắn mạch hai cực A, B để xác định điện áp Ů

hm

và dòng điện İ

nm

. Từ đó suy ra

Z

TĐ

=

nm

hm

I

U

•

•

Cách 3. Trường hợp mạch không chứa nguồn phụ thuộc nào ta tính Z

TĐ

bằng các

triệt tiêu tất cả các nguồn độc lập trong mạch, sau đó tính Z

TĐ

nhìn vào hai cực

A, B bằng các phép biến đổi tương đương

4.3. THỰC HÀNH

Cho mạch như hình vẽ, kiểm chứng sơ đồ tương đương Thevenin và Norton









Bước 1. Mắc mạch đo U

AB

và dòng I

L

, lưu ý để đo áp ta mắc máy đo song song

với tải và để đo dòng ta mắc máy đo nối tiếp với tải

Mạng một cửa

(Triệt tiêu tất cả

các nguồn độc

lập)

Mạng một cửa

(Triệt tiêu tất cả

các nguồn độc

lập)

Ė

t

J

t

A

A

B

B

İ

t

+
Ů

t

–

Z

TĐ

=

t

t

I

E

•

•

Z

TĐ

=

t

t

J

U

•

•

Hình 3.3

(a)

(b)

6

Ω

3

Ω

2

Ω

1

Ω

2A

1A

12V

A B

I

Hình 3.4

R

L

PHÂN TÍCH MẠCH DC – AC

23

Hình 3.5

Hình 3.6

Kết quả

U

AB

=

I

L

=

Bước 2. Hở mạch R

L

đo U

hm

Hình 3.7

Kết quả

U

hm

=

Bước 3. Ngắn mạch R

L

đo I

nm

Hình 3.8

Kết quả

I

nm

=

24

THỰC HÀNH

Bước 4. Cho tất các nguồn độc lập bằng 0 (ngắn mạch nguồn áp hở mạch nguồn
dòng), dùng multimeter ở thang đo

Ω để đo Z

TĐ

Hình 3.9

Kết quả

Z

TĐ

=

Bước 5. Kiểm chứng mạch tương đương Thevenin

Xây dựng mạch tương tương Thevenin và gắn thêm điện trở tải, dùng Multimeter
đo dòng và áp trên tải.








Kết quả

U

AB

=

I

L

=

So sánh với giá trị đo ở bước 1

Bước 6. Kiểm chứng mạch tương đương Norton

Xây dựng mạch tương tương Thevenin và gắn thêm điện trở tải, dùng Multimeter
đo dòng và áp trên tải.







Kết quả

U

AB

=

I

L

=

So sánh với giá trị đo ở bước 1

Hình 3.10

R

L

U

hm

Z

TĐ

Hình 3.11

J = I

hm

Z

TĐ

R

L

PHÂN TÍCH MẠCH DC – AC

25

Bước 7. Nhận xét quan hệ giữa U

hm

,I

nm

và Z

TĐ

4.4. BÀI TẬP TỰ THỰC HÀNH

4.4.1 Tìm mạch tương đương Thevenin của mạch hình 3.12





ĐS: E = 10V, R

0

= 3

Ω

4.4.2. Tính R để công suất tiêu thụ trên nó là cực đại. Tìm công suất đó








ĐS: R = 1

Ω, P = 900W

18A

18V

2

Ω

12

Ω

1

Ω

6

Ω

A

B

Hình 3.12

8V

1A

6V

4

Ω

R

12

Ω

3

Ω

Hình 3.13

PHÂN TÍCH MẠCH DC – AC

27

BÀI 5

CỘNG HƯỞNG TRONG

MẠCH R – L – C

5.1. MỤC ĐÍCH
Sử dụng phần mềm Workbench để khảo sát đặc tính công hưởng của mạch
R–L–C nối tiếp bằng cách đo nhiều lần các giá trị điện áp ứng với các tần số
khác nhau, từ đó xác định được điểm cộng hưởng của mạch

5.2. NỘI DUNG

Cộng hưởng là chế độ tại đó các thành phần điện kháng hay điện nạp sẽ triệt tiêu.
Ở chế độ này dòng và áp sẽ cùng pha. Trong mạch R – L – C nối tiếp, khi xảy ra
hiện tượng cộng hưởng, áp trên cuộn cảm và trên tụ điện sẽ bằng nhau về độ lớn,
nhưng nghịch pha nhau, và điện áp trên điện trở R sẽ cực đại.

5.3. THỰC HÀNH

Bước 1. Mắc mạch R–L–C nối tiếp với L = 318 mH và C = 4

µH

Hình 5.1

Bước 2. Cho R = 560

Ω. Nguồn cung cấp cho mạch được lấy từ máy phát sóng

sin biên độ 10V. Thay đổi tần số của nguồn từ 10Hz đến 10KHz (lấy khoảng 20
giá trị). Ứng với mỗi giá trị tần số, lần lượt đo điện áp trên điện trở R (hình 5.2),
trên cuộn cảm L (hình 5.3) và trên tụ điện C(hình 5.4).

Hình 5.2. Đo U

R

28

THỰC HÀNH

Hình 5.3. Đo U

L

Hình 5.4. Đo U

C

Lập bảng số liệu đo được (chú ý xác định giá trị tần số ứng với giá trị cực đại
điện áp trên điện trở)

Tần số nguồn (f) 10Hz 10KHz
U

R

U

L

U

C

Bước 3. Cho R = 47

Ω. Lặp lại các phép đo trên

Tần số nguồn (f) 10Hz 10KHz
U

R

U

L

U

C

Bước 4. Vẽ các đặc tuyến U

R

, U

L

U

C

phụ thuộc vào tần số ứng với hai giá trị

điện trở trên

Bước 5. Cho biết tần số cộng hưởng của nhánh

Bước 6. Tại tần số công hưởng vẽ dùng Oscilloscope vẽ dạng sóng U

R

, U

L

U

C

PHÂN TÍCH MẠCH DC – AC

29

Hình 5.5

Bước 7. Tính tần số cộng hưởng theo lý thuyết. So sánh

5.4. BÀI TẬP TỰ THỰC HÀNH

Tương tự như trên hãy khảo sát cộng hưởng dòng điện trên mạch R – L – C mắc
song song.

·

›

¶