Moduł 4. Zagrożenia czynnikami niebezpiecznymi i szkodliwymi w środowisku pracy i sposoby ograniczania ich wpływu

4.1. Podział czynników i ich ogólna charakterystyka

4.1.1. Czy wiesz, że...

• Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) określa, że 52% światowej populacji ludzi aż jedną trzecią dorosłego życia przebywa w pracy.

• Wykonywaniu pracy mogą towarzyszyć czynniki zagrażające bezpieczeństwu pracy. Dzielimy je na niebezpieczne, szkodliwe i uciążliwe. Powodują one, że codziennie na świecie 300 000 osób ulega wypadkom przy pracy, w tym:

  • 30 000 osób wypadkom ciężkim,

  • 600 osób wypadkom śmiertelnym.

4.1.2. Podział czynników występujących w środowisku pracy

W środowisku pracy mogą występować czynniki:

1. fizyczne:

   • mechaniczne,

   • prąd elektryczny,

   • hałas,

   • drgania mechaniczne,

   • promieniowanie optyczne ,

   • pola elektromagnetyczne,

   • pyły nietoksyczne,

   • obciążenia termiczne.

2. chemiczne:

   • toksyczne,

   • drażniące,

   • uczulające,

   • rakotwórcze,

   • mutagenne,

   • upośledzające funkcje rozrodcze.

3. biologiczne:

   • priony,

   • bakterie,

   • wirusy,

   • grzyby,

   • czynniki roślinne,

   • czynniki zwierzęce.

4. psychofizyczne:

   • obciążenie fizyczne:

     • statyczne,

     • dynamiczne, 

   • obciążenie psychiczne oraz stres.

Czynniki te mogą oddziaływać na pracownika w sposób negatywny bądź pozytywny.

Do czynników pozytywnych zalicza się np. promieniowanie optyczne.

4.1.3. Kryteria oceny zagrożeń czynnikami szkodliwymi

Podstawowymi kryteriami oceny zagrożeń czynnikami szkodliwymi są:

1. Parametry charakteryzujące negatywne oddziaływanie na człowieka, najwyższe dopuszczalne stężenie  lub najwyższe dopuszczalne natężenie czynnika szkodliwego w odniesieniu do 8-godzinnego dobowego czasu pracy, oddziaływującego na pracownika.

2. Czas narażenia (ekspozycji) na dany czynnik z uwzględnieniem działania ciągłego i przerywanego.

Pamiętaj, że w przypadku niektórych czynników, np. rakotwórczych, sama ich obecność stanowi zagrożenie dla zdrowia.

4.1.4. Zasady ochrony przed czynnikami szkodliwymi

Występowanie każdego z rodzajów czynników należy minimalizować lub eliminować w celu zwiększenia bezpieczeństwa pracy.

Chroniąc pracowników przed tymi czynnikami należy przestrzegać podstawowych zasad ochrony, do których należą:

• likwidacja czynników szkodliwych,

• monitorowanie wartości NDN lub NDS,

• zmniejszanie parametrów czynników wpływających negatywnie na człowieka,

• zmniejszenie czasu narażenia człowieka na oddziaływanie tych czynników.

4.1.5. Podsumowanie

Wiesz już, że w środowisku pracy mogą występować czynniki:

• fizyczne,

• chemiczne,

• biologiczne i 

• psychofizyczne.

Czynniki te mogą oddziaływać na pracownika w sposób negatywny bądź pozytywny.

Czynniki oddziałujące negatywnie na pracowników można podzielić na:

• niebezpieczne,

• szkodliwe,

• uciążliwe.

W lekcji dowiedziałeś się, że zagrożenie czynnikami niebezpiecznymi i szkodliwymi można mierzyć według następujących kryteriów:

• parametry - charakteryzują negatywne oddziaływanie danego czynnika na pracownika,

• czas narażenia - czas ekspozycji na dany czynnik z uwzględnieniem jego charakteru.

Pamiętaj, że chroniąc pracowników przed czynnikami szkodliwymi należy przestrzegać podstawowych zasad:

• likwidować czynniki szkodliwe,

• zmniejszać parametry czynników wpływających negatywnie na człowieka,

• zmniejszać czas narażenia człowieka na oddziaływanie tych czynników.

4.2. Czynniki mechaniczne

4.2.2. Zagrożenia mechaniczne

Zagrożenia mechaniczne to czynniki fizyczne, których przyczyną mogą być:

• przemieszczające się maszyny i transportowane przedmioty,

• ruchome elementy,

• ostre, wystające i chropowate elementy,

• elementy spadające,

• płyny pod ciśnieniem,

• powierzchnie śliskie i nierówne,

• ograniczone przestrzenie,

• położenie stanowiska pracy w odniesieniu do podłoża,

• czynniki termiczne.

Czynniki mechaniczne powodują:

• zgniecenia (zmiażdżenia),

• cięcia (odcięcia),

• wplątania,

• wciągnięcia lub pochwycenia przez maszyny,

• uderzenia,

• przekłucia lub przebicia,

• starcia lub otarcia,

• poślizgnięcia, potknięcia i upadki.

Zagrożenia te mogą występować:

• podczas normalnego funkcjonowania maszyn lub

• na skutek zakłóceń w ich normalnym funkcjonowaniu.

4.2.2. Zagrożenia mechaniczne cd.

Identyfikacji zagrożeń mechanicznych można dokonać na podstawie parametrów wpływających na ich powstawanie.

Do głównych parametrów mających wpływ na powstawanie zagrożeń można zaliczyć:

• usytuowanie strefy oddziaływania danego czynnika w stosunku do strefy pracy pracownika,

• energię wzajemnego oddziaływania danego czynnika,

• energię kinetyczną części maszyn,

• energię potencjalną części, które poruszają się pod wpływem siły ciężkości, elementów sprężystych i pod ciśnieniem płynów,

• rodzaj, kształt, gładkość powierzchni elementów, z którymi może zetknąć się pracownik,

• położenie względem siebie elementów mogących podczas poruszania się tworzyć strefę niebezpieczną.

4.2.3. Ocena ryzyka zawodowego

Aby zidentyfikować zagrożenie mechaniczne i dobrać odpowiednie środki ochronne, należy przeprowadzić ocenę ryzyka , która obejmuje:

• oszacowanie poziomu ryzyka związanego z czynnikami mechanicznymi,

• ocenę ryzyka związanego z zagrożeniami mechanicznymi,

• określenie środków służących do eliminowania zagrożeń mechanicznych lub uzyskania akceptowanego poziomu ryzyka.

Celem oceny jest:

• upewnienie się, czy zastosowano wystarczające środki ochronne,

• uzyskanie akceptowanego poziomu ryzyka,

• poinformowanie pracowników o poziomie pozostającego ryzyka wraz ze wskazaniami bhp.

Wyniki oceny stanowią podstawę planowania działań eliminujących lub ograniczających zagrożenia mechaniczne.

4.2.3. Ocena ryzyka zawodowego cd.1

Przygotowując ocenę ryzyka, należy określić prawdopodobieństwo wystąpienia szkody oraz jej ciężkość.

Prawdopodobieństwo wystąpienia szkody należy szacować jako:

1. małe, gdy:

   • zagrożenie występuje rzadko (rzadziej niż raz na 6 miesięcy),

   • możliwość wystąpienia zagrożenia jest mało prawdopodobna (rzadziej niż raz na rok),

   • można uniknąć szkody,

2. średnie (we wszystkich przypadkach pośrednich),

3. duże, gdy:

   • zagrożenie występuje codzienne (trwające ponad 2 godziny),

   • możliwość wystąpienia zagrożenia jest prawdopodobna (np. codziennie),

   • możliwość uniknięcia szkody jest bardzo ograniczona.

Ciężkość szkody należy szacować jako:

1. lekką, gdy następstwa urazu nie powodują nieobecności w pracy (np. lekkie skaleczenie),

2. średnią, gdy następstwa urazu są odwracalne (np. złamanie),

3. ciężką, gdy następstwa urazu są nieodwracalne (np. amputacja).

Na podstawie tych parametrów można określić poziom ryzyka w skali trzystopniowej.

4.2.3. Ocena ryzyka zawodowego cd.2

Podczas oceny ryzyka zawodowego należy zidentyfikować wszystkie sytuacje niebezpieczne, które mogą zaistnieć w pracy.

Analiza stanowiska pracy pod względem występowania zagrożeń mechanicznych obejmuje:

• warunki panujące w otoczeniu analizowanego stanowiska pracy,

• wyposażenie stanowiska pracy,

• lokalizację stanowiska i rozmieszczenie jego wyposażenia,

• czynności wykonywane przez pracownika i sposoby ich wykonywania,

• czas wykonywanych czynności na stanowisku pracy.

Identyfikacji zagrożeń występujących na danym stanowisku pracy dokonuje się na podstawie:

• źródeł czynników mechanicznych,

• wzajemnego usytuowania elementów wyposażenia stanowiska pracy i elementów otoczenia w sytuacji zagrożenia, podczas wykonywania pracy przez pracownika, przy prawidłowym bądź wadliwym funkcjonowaniu maszyn.

4.2.4. Eliminowanie źródeł zagrożeń mechanicznych

Rozwiązania konstrukcyjne maszyn powinny zapobiegać powstawaniu sytuacji niebezpiecznych dla zdrowia i życia pracowników.

Nieprawidłowe funkcjonowanie maszyn może doprowadzić do:

• pęknięć,

• złamań,

• nadmiernego odkształcenia,

• obluzowania oraz

• innych naruszeń konstrukcji elementów i zespołów maszyn.

Aby ochronić pracowników przed zagrożeniami mechanicznymi, należy:

• nie przekraczać dopuszczalnych wartości wytrzymałościowych materiałów,

• stosować urządzenia ochronne,

• oznakować elementy sterownicze w widocznym miejscu,

• ograniczać sytuacje niebezpieczne i nie stwarzać dodatkowych zagrożeń,

• unikać ostrych krawędzi,

• ograniczać masę lub prędkość elementów ruchomych,

• stosować odpowiednie materiały.

4.2.5. Ograniczenia narażenia pracowników na zagrożenia mechaniczne

W przypadku, gdy eliminacja zagrożeń mechanicznych nie jest możliwa, należy je ograniczyć przez:

• eliminowanie lub ograniczanie ingerencji pracownika w strefach niebezpiecznych,

• ograniczenie kontaktu pracownika z zagrożeniem.

Zapewnienie bezpieczeństwa pracownikowi jest możliwe poprzez:

• mechanizację i automatyzację maszyn,

• stosowanie systemów diagnozowania regulacjami,

• wydłużenie okresów międzynaprawczych,

• wydzielenie miejsca pracy dla pracownika i maszyny, w taki sposób, aby granice ich oddziaływania nie zachodziły na siebie,

• oddzielenie za pomocą przegrody lub osłony zasięgu granic naturalnego oddziaływania ruchów maszyny i pracownika.

Spójrz na ilustrację, aby poznać przykłady mechanizacji i automatyzacji urządzeń oraz sposobu wydzielania miejsca pracy dla pracownika i maszyny.

4.2.5. Ograniczenia narażenia pracowników na zagrożenia mechaniczne cd.

Zastosowanie osłon lub innych urządzeń ochronnych przy określonej maszynie powinno być dokonane na podstawie wyników oceny ryzyka.

Osłony stanowią materialną przegrodę między pracownikiem a niebezpiecznym czynnikiem mechanicznym.
Osłony mogą być:

• pełne oraz

• ażurowe, z otworami w różnych kształtach, których celem jest zmniejszenie ciężaru lub zapewnienie lepszego chłodzenia.

Inne urządzenia ochronne (np. odległościowe, oburęcznego sterowania) nie stanowią materialnej przegrody, nadzorującej i uniemożliwiającej dostęp do strefy niebezpiecznej.

Osłona może być podłączona z miejscem zainstalowania na dwa sposoby:

• na stałe, czyli nierozłącznie lub za pomocą połączeń rozłącznych , w sposób uniemożliwiający jej usunięcie lub otwarcie bez użycia narzędzi - osłona taka jest nazywana osłoną stałą,

• za pomocą elementów mechanicznych umożliwiających jej otwieranie bez użycia narzędzi - osłona taka jest nazwana osłoną ruchomą.

4.2.6. Podsumowanie

Zagrożenia mechaniczne to czynniki fizyczne, których przyczyną mogą być m.in.:

• przemieszczające się maszyny i transportowane przedmioty oraz ruchome elementy,

• elementy ostre, wystające, spadające,

• płyny pod ciśnieniem,

• śliskie i nierówne powierzchnie,

• ograniczone przestrzenie.

Czynniki mechaniczne powodują:

• zgniecenia (zmiażdżenia),

• cięcia (odcięcia),

• wplątania,

• wciągnięcia lub pochwycenia przez maszyny,

• uderzenia,

• przekłucia lub przebicia,

• starcia lub otarcia,

• poślizgnięcia, potknięcia i upadki.

Aby zidentyfikować zagrożenie mechaniczne i dobrać odpowiednie środki ochronne, należy przeprowadzić ocenę ryzyka, która obejmuje:

• oszacowanie poziomu ryzyka,

• ocenę ryzyka,

• określenie środków służących do eliminowania zagrożeń.

Przed zagrożeniem mechanicznym powinny chronić przede wszystkim rozwiązania konstrukcyjne maszyn. Innym sposobem eliminacji zagrożeń jest zapobieganie niezamierzonemu kontaktowi pracownika z czynnikami mechanicznymi poprzez stosowanie urządzeń ochronnych tj. łańcuchowy mechanizm posuwu lub barierki ochronne.

4.3. Energia elektryczna

4.3.1. Czy wiesz, że…

Czy wiesz, że porażenie prądem elektrycznym uznawane jest za jeden z najczęstszych wypadków występujących podczas użytkowania urządzeń elektrycznych podłączonych do sieci elektrycznej niskiego napięcia?

W szczególności można tu wymienić tzw. urządzenia elektroenergetyczne (takie, które służą do wytwarzania, przesyłania, rozdziału i przetwarzania energii elektrycznej na inny rodzaj energii).
Do urządzeń tych zalicza się instalacje elektroenergetyczne, wszelkie maszyny (a właściwie ich wyposażenie elektryczne), a także powszechnie używane odbiorniki oświetleniowe, grzejne oraz elektronarzędzia.

4.3.2. Przyczyny porażenia prądem elektrycznym i jego skutki

Porażenie prądem elektrycznym polega na przepływie prądu rażeniowego przez ciało człowieka w chwili, gdy jednocześnie styka się on przynajmniej z dwoma punktami pozostającymi pod różnymi potencjałami elektrycznymi . Porażenie prądem może mieć szkodliwy wpływ na zdrowie, a nawet spowodować śmierć poszkodowanego.

Z fizycznego punktu widzenia porażenie jest możliwe tylko przy zamknięciu się obwodu elektrycznego, czyli utworzeniu drogi dla przepływu tego prądu.

Przyczyny wypadków porażenia prądem elektrycznym dzieli się na:

• techniczne

• organizacyjne i 

• ludzkie.

Rzadko można precyzyjne wyodrębnić jedną przyczynę powstania wypadku – zazwyczaj czynniki ludzkie i techniczne występują jednocześnie.

4.3.2. Przyczyny porażenia prądem elektrycznym i jego skutki cd.

Działanie prądu elektrycznego może być bezpośrednie lub pośrednie.

Porażenie wskutek bezpośredniego przepływu prądu rażeniowego może powodować:

• odczuwanie bólu fizycznego w momencie przepływu prądu,

• mimowolne skurcze mięśni poprzecznie prążkowanych (np. skurcz mięśni dłoni),

• zwolnienie lub zatrzymanie oddechu, połączone z zaburzeniami krążenia krwi,

• zaburzenia wzroku, słuchu i zmysłu równowagi,

• utratę przytomności,

• migotanie komór serca, co zazwyczaj prowadzi do śmierci poszkodowanego,

• oparzenia zarówno zewnętrznych części ciała (skóry), jak i narządów wewnętrznych.

4.3.3. Ochrona przed porażeniem prądem elektrycznym

Ze względu na możliwe skutki porażenia prądem, w każdym urządzeniu przetwarzającym energię elektryczną lub nią zasilanym należy stosować ochronę przeciwporażeniową.

4.3.3. Ochrona przed porażeniem prądem elektrycznym cd.

Zastosowanie ochrony podstawowej chroni pracownika przed kontaktem z częściami maszyny znajdującymi się pod napięciem elektrycznym.

W przypadku urządzeń pracujących w pomieszczeniach (strefach) ruchu elektrycznego, dostępnych jedynie dla uprawnionego personelu , środki te mogą nie być stosowane.

Ochronę dodatkową stosuje się razem z ochroną podstawową w celu niedopuszczenia do porażenia w wyniku kontaktu z dostępnymi częściami przewodzącymi  , które znalazły się pod niebezpiecznym napięciem .
W praktyce ochrona uniemożliwia przepływ prądu rażeniowego przez ciało człowieka lub ogranicza jego wartość.

4.3.4. Eksploatacja urządzeń elektrycznych

Względy bezpieczeństwa porażeniowego wymagają, aby przy doborze i stosowaniu środków ochrony każdorazowo uwzględniono rzeczywiste warunki, w jakich eksploatowane jest urządzenie.

Do decydujących kryteriów należą:

• sposób użytkowania urządzenia ,

• rodzaj wykonywanych czynności  oraz

• kwalifikacje personelu.

W przypadku urządzeń, które nie są obsługiwane przez osoby uprawnione , wymaga się zastosowania ostrzejszych środków ochronnych niż w miejscu dostępnym tylko dla wykwalifikowanego i upoważnionego personelu .

Utrzymywanie urządzeń w poprawnym stanie technicznym możliwe jest dzięki badaniom i pomiarom, w szczególności dotyczącym skuteczności ochrony przeciwporażeniowej.

4.3.5. Ocena ryzyka zawodowego związanego z porażeniem prądem elektrycznym

Na każdym stanowisku pracy, na którym występuje prąd elektryczny, powinna być przeprowadzona ocena ryzyka porażenia prądem pracownika.

Ocena powinna uwzględniać takie czynniki, jak:

• czas pracy w pobliżu urządzeń i instalacji elektrycznych,

• częstość dostępu do urządzeń elektrycznych,

• wielkość i rodzaj prądu,

• warunki środowiskowe na stanowisku pracy,

• zastosowane techniczne środki ochrony przed porażeniem prądem elektrycznym,

• kwalifikacje personelu,

• organizacja pracy itp.

4.3.6. Podsumowanie

Wiesz już, że porażenie prądem elektrycznym to przepływ prądu rażeniowego, który może prowadzić do śmierci poszkodowanego.

Przyczyny wypadków porażenia prądem elektrycznym dzieli się na:

• techniczne,

• organizacyjne,

• ludzkie.

Ze względu na możliwe konsekwencje porażenia prądem należy stosować ochronę przeciwporażeniową, której celem jest zapobieganie porażeniu prądem . Ochronę dodatkową stosuje się w celu niedopuszczenia do porażenia w wyniku dotknięcia części przewodzących, które znalazły się pod napięciem .

W lekcji dowiedziałeś się także, że podstawowym warunkiem zapewnienia skutecznej ochrony przed porażeniem prądem jest przeprowadzanie okresowych badań i pomiarów wyposażenia elektrycznego . Potwierdzeniem, że zastosowane rozwiązania są wystarczające, jest pozytywny wynik oceny ryzyka porażenia prądem elektrycznym. Ocena powinna zostać przeprowadzona na każdym stanowisku pracy.

4.4. Hałas

4.4.1. Czy wiesz, że…

W 2007 roku Państwowa Inspekcja Pracy skontrolowała 697 zakładów, gdzie występował hałas. Na podstawie kontroli stwierdzono, że:

• 42% osób pracowało w narażeniu na hałas , w tym 34% osób w warunkach ekspozycji o wielkości powyżej najwyższego dopuszczalnego natężenia ,

• 5% pracodawców nie dokonało pomiarów hałasu,

• 3% osób pracujących w warunkach przekroczenia wartości progu hałasu nie uzyskało środków ochrony słuchu,

• w 11% zakładów 6% ocenianych stanowisk pracy nie miało udokumentowanej oceny ryzyka zawodowego ,

• w 23% przypadków lekarze nie otrzymali od pracodawców informacji o aktualnych wynikach badań i pomiarów hałasu na stanowiskach pracy,

• w 44% zakładów na 1/3 skontrolowanych stanowisk pracy, na których zostały przekroczone dopuszczalne wielkości natężenia hałasu brakowało oznaczenia informującego o niebezpieczeństwie i obowiązku stosowania ochronników słuchu.

Wśród skontrolowanych zakładów były zakłady odlewnicze oraz produkujące np. meble, betonowe wyroby budowlane, wyroby włókiennicze, artykuły spożywcze. Połowę stanowiły małe firmy zatrudniające do 49 pracowników.

4.4.2. Charakterystyka hałasu

Hałas to każdy niepożądany dźwięk, który może być uciążliwy bądź szkodliwy dla zdrowia lub zwiększać ryzyko wypadku przy pracy .

Parametrem używanym do opisu hałasu w środowisku pracy jest poziom dźwięku A (poziom hałasu), wyrażony w decybelach [db].

Podstawowymi parametrami są też: częstotliwość i ciśnienie akustyczne.

Częstotliwość dźwięku to wysokość odbieranego dźwięku, która wyrażana jest w Hertzach [Hz]. Częstotliwość dźwięków słyszalnych przez człowieka mieści się w zakresie od 16 Hz do 16 kHz . Jest to tzw. hałas słyszalny.

Ciśnienie akustyczne to niewielkie zmiany ciśnienia powietrza, w którym rozprzestrzenia się dźwięk. Jednostką ciśnienia dźwięków akustycznych są Pascale [Pa]. Ciśnienie dźwięków cichych słyszanych przez człowieka wynosi 0,00002 Pa, a dźwięków głośnych, powodujących ból uszu - 60 Pa.

4.4.2. Charakterystyka hałasu cd.1

Wśród parametrów charakteryzujących hałas w środowisku pracy są:

• poziom ekspozycji na hałas,

• maksymalny poziom dźwięku A oraz

• szczytowy poziom dźwięku C .

Poziom ekspozycji na hałas określa zmieniające się w czasie szkodliwe oddziaływanie hałasu na słuch. Zależy od równoważnego poziomu dźwięku A i obliczany jest w odniesieniu do 8-godzinnego dnia lub tygodnia pracy. Służy do oszacowania skutków oddziaływania hałasu, którego poziom zmienia się w czasie.

4.4.2. Charakterystyka hałasu cd.2

Dopuszczalne wartości poziomu ekspozycji na hałas, maksymalnego poziomu dźwięku A oraz szczytowego poziomu dźwięku C zostały szczegółowo określone w odpowiednich przepisach .

4.4.3. Rodzaje hałasu

Hałas może być klasyfikowany według różnych kryteriów. W zależności od:

1. Częstotliwości dźwięków odbieralnych przez słuch - wyróżnia się hałas:

   • infradźwiękowy,

   • słyszalny i 

   • ultradźwiękowy.

2. Czasu - wyróżnia się hałas:

   • ustalony,

   • nieustalony i 

   • impulsowy .

3. Przyczyny powstania - wyróżnia się hałas:

   • aerodynamiczny i 

   • mechaniczny .

4. Środowiska, w którym powstaje - wyróżnia się hałas:

   • przemysłowy,

   • komunalny i 

   • komunikacyjny.

Pamiętaj, że każdy hałas bardziej lub mniej szkodliwie wpływa na pracownika podczas pracy .

4.4.4. Źródła hałasu

Źródłem hałasu w środowisku pracy są przede wszystkim maszyny. Wpływ na emitowany przez nie hałas mogą mieć następujące czynniki:

• mechaniczne, np. drgania, uderzenia, tarcie,

• elektryczne, np. magnetyczne, łuk elektryczny,

• technologiczne, np. procesy skrawania i przecinania, zmiana spójności materiałów, procesy pękania,

• aero- i hydrodynamiczne,

• inne, np. procesy spalania, zjawiska chemiczne i termiczne, wybuchy, fale uderzeniowe.

Różne typy maszyn mogą emitować hałasy o różnych częstotliwościach, a tym samym o różnym stopniu zagrożenia dla słuchu.

Maszyny powodujące hałas powinny mieć wykonane badania emisji hałasu , a ich wyniki powinny być umieszczone w tzw. paszporcie maszyny . Każda hałaśliwa maszyna powinna być także odpowiednio oznakowana.

4.4.5. Wpływ hałasu na pracownika i jego skutki

Negatywne oddziaływanie hałasu może mieć:

1. Bezpośredni wpływ na słuch - może wystąpić nieodwracalna utrata słuchu spowodowana ekspozycją na hałas. Całkowita utrata słuchu następuje zazwyczaj stopniowo i bezobjawowo. Często jest niezauważalna, do momentu wystąpienia bardzo poważnych uszkodzeń narządu słuchu.

2. Pozasłuchowy wpływ na cały organizm - może wystąpić reakcja na inne zmysły i narządy człowieka, np. obniżenie odporności organizmu, zmęczenie, senność, dyskomfort, zmienne stany emocjonalne, zaburzenia równowagi. Ekspozycja na hałas może prowadzić również do choroby ciśnieniowej, wrzodowej, nerwic itp.

Skutki oddziaływania hałasu na człowieka zależą od jego poziomu i czasu narażenia . Na ilustracji widzisz skalę poziomu hałasu słyszalnego. Najedź myszką na poszczególne wartości, aby dowiedzieć się, do czego prowadzi ich przekroczenie.

4.4.6. Ocena ryzyka zawodowego w związku z hałasem

 Ocena ryzyka zawodowego wiąże się z pomiarem i oceną wielkości charakteryzujących hałas w środowisku pracy. W ocenie tej kolejność podejmowanych działań powinna być następująca:

• określenie wartości dopuszczalnych parametrów charakteryzujących hałas w odniesieniu do danego typu stanowiska ,

• zmierzenie wartości parametrów charakteryzujących hałas,

• określenie krotności przekroczenia wielkości charakteryzujących hałas,

• określenie ryzyka: małe, średnie, duże,

• określenie dopuszczalności ryzyka: dopuszczalne lub niedopuszczalne.

Jeżeli ryzyko jest duże i niedopuszczalne, należy jak najszybciej podjąć działania w celu jego ograniczenia.

4.4.7. Sposoby ograniczania hałasu

Metody ograniczania hałasu i ryzyka zawodowego można podzielić na trzy grupy:

1. Eliminacja lub ograniczanie źródeł hałasu.

2. Zastosowanie środków ochrony zbiorowej i/lub zmiana organizacji pracy.

3. Zastosowanie środków ochrony indywidualnej.

Pierwsza z metod uznawana jest za najskuteczniejszą i polega na stosowaniu jak najcichszych środków pracy. W przypadku planowanego zakupu maszyn i urządzeń, należy zwrócić uwagę na poziomy wytwarzanego przez nie hałasu . W przypadku maszyn i urządzeń stosowanych od dłuższego czasu, ograniczanie źródeł hałasu polega na prawidłowym ich użytkowaniu i konserwacji, np. właściwym smarowaniu, wymianie zużytych części, pracy przy mniejszych obciążeniach maszyny.

4.4.7. Sposoby ograniczania hałasu cd.1

Jeżeli nie ma możliwości ograniczenia źródeł hałasu, należy zastosować środki ochrony zbiorowej - podjąć odpowiednie działania organizacyjne lub odizolować źródła hałasu na drodze jego propagacji.
Skuteczne odizolowanie źródła hałasu polega na:

• zastosowaniu specjalnych obudów i ekranów dźwiękochłonno-izolacyjnych oraz amortyzatorów uniemożliwiających przenoszenie się hałasu przez podłoże,

• zgrupowanie maszyn głośnych w jednym, odizolowanym pomieszczeniu,

• umieszczaniu stanowisk pracy w cichych pomieszczeniach, np. kabinach dźwiękochłonno-izolacyjnych,

• wprowadzeniu rotacji pracowników na stanowiskach lub wprowadzeniu przemienności pracy dla pracowników narażonych na hałas.

4.4.7. Sposoby ograniczania hałasu cd.2

Jeśli ograniczenie źródeł hałasu i zastosowanie środków ochrony zbiorowej nie przyniosło rezultatu, należy zastosować środki ochrony indywidualnej, tj. ochronniki słuchu.

Stosując ochronniki słuchu, należy przestrzegać przede wszystkim następujących zasad:

• ochronniki muszą być dobrane akustycznie do poziomu hałasu panującego na stanowisku pracy tak, aby nie powodowały dalszego pogarszania się słuchu pracownika,

• podczas doboru ochronników należy uwzględnić cechy indywidualne pracownika (np. kształt i wielkość głowy), inne niż hałas warunki środowiska pracy (np. zapylenie, wilgotność) oraz współpracę z innymi środkami ochrony indywidualnej (np. okularami, hełmami ochronnymi),

• ochronniki sluchu muszą być właściwie przechowywane i konserwowane, aby z czasem nie utraciły swoich właściwości ochronnych.

4.4.8. Obowiązki pracodawcy i pracownika w związku z ochroną przed hałasem

Zgodnie z przepisami pracodawca ma obowiązek przeciwdziałać niepożądanym skutkom oddziaływania hałasu na pracowników w środowisku pracy.

W tym celu powinien:

• zapewnić stosowanie procesów technologicznych i maszyn niepowodujących nadmiernego hałasu lub rozwiązań obniżających jego poziom,

• systematycznie zlecać wykonanie pomiarów hałasu, analizować ich wyniki i oceniać ryzyko zawodowe związane z hałasem,

• na stanowiskach, na których hałas przekracza dopuszczalne normy:

1. ustalić przyczyny przekroczeń,

2. zapewnić pracownikom ochronniki słuchu,

3. ograniczyć czas ekspozycji,

4. oznakować strefy zagrożone hałasem oraz ograniczyć do nich dostęp,

5. przeprowadzić szkolenia pracowników oraz dostarczyć niezbędnych informacji na temat hałasu i jego oddziaływania,

6. zapewnić pracownikom okresowe badania lekarskie.

4.4.8. Obowiązki pracodawcy i pracownika w związku z ochrona przed hałasem cd.

Obowiązkiem pracownika w procesie ochrony przed zagrożeniami wynikającymi z nadmiernej ekspozycji na hałas są następujące działania:

• współpraca przy ocenie stopnia zagrożenia,

• stosowanie zbiorowych i indywidualnych środków ochrony przed hałasem,

• informowanie pracodawcy o uszkodzeniu tych środków lub trudnościach z ich używaniem.

Pamiętaj!
Lepiej przeciwdziałać niż leczyć! Skutki, do jakich może doprowadzić praca w hałasie mogą być nieodwracalne. Dlatego warto podjąć wszelkie możliwe działania by do ich wystąpienia nie dopuścić.

4.4.9. Podsumowanie

Do oceny poziomu hałasu i ryzyka zawodowego służą następujące wielkości:

• poziom ekspozycji na hałas,

• maksymalny poziom dźwięku A,

• szczytowy poziom dźwięku C.

Dopuszczalne wartości tych parametrów są różne dla poszczególnych grup pracowników: młodocianych, kobiet w ciąży i pozostałych pracowników .

Praca hałasie może wpływać negatywnie:

• bezpośrednio na narząd słuchu - nadmierna ekspozycja na hałas może powodować utratę słuchu,

• pośrednio na cały organizm - hałas może powodować choroby układu krwionośnego, nerwowego lub pokarmowego.

Eliminacji lub ograniczaniu ryzyka związanego ze szkodliwym oddziaływaniem hałasu na organizm ludzki służy kilka metod. Zastosowanie ich w hałaśliwych procesach pracy jest obowiązkiem pracodawcy. Pracownik musi współpracować z pracodawcą w zakresie ochrony przed hałasem i stosować się do wszelkich jego poleceń.

4.5. Drgania mechaniczne

4.5.1. Czy wiesz, że...

Drgania mechaniczne to ruch cząstek ośrodka stałego względem ich położenia równowagi pod wpływem dostarczonej do układu energii. Najczęściej drgania mechaniczne wytwarzane są przez narzędzia, maszyny i urządzenia, których elementy poruszają się w czasie ich działania, np. wirnik silnika elektrycznego, koło samochodu, tłok silnika spalinowego, bijak młota pneumatycznego itp.

Drgania mechaniczne przenoszone do organizmu człowieka poprzez bezpośredni kontakt z drgającym źródłem mogą wywierać ujemny wpływ na zdrowie. Zmiany chorobowe związane z działaniem drgań mechanicznych są nieodwracalne.

W Polsce liczba stwierdzanych co roku przypadków choroby zawodowej wywołanej drganiami mechanicznymi (zespół wibracyjny) przekracza 200.

Zespół wibracyjny znajduje się na siódmej pozycji listy chorób zawodowych i stanowi prawie 3% wszystkich chorób zawodowych.

4.5.2. Czynniki wpływające na reakcję człowieka na drgania mechaniczne

Na stanowiskach pracy stopień narażenia organizmu człowieka na drgania zależy przede wszystkim od:

• miejsca (części ciała) wnikania drgań do organizmu,

• wielkości charakteryzujących drgania, w tym amplitudy (której miarą jest m.in. przyspieszenie drgań) oraz widma (zawartość składowych drgań o różnych częstotliwościach),

• kierunku rozchodzenia się drgań w organizmie,

• czasu narażenia,

• sposobu obsługi maszyn lub narzędzi (postawa przyjmowana podczas pracy, siły nacisku i zacisku wywierane na narzędzie),

• warunków klimatycznych otoczenia (duża wilgotność i niska temperatura zwiększają działanie drgań),

• indywidualnych cech pracownika (wiek, płeć, cechy dziedziczne, stan zdrowia, przyjmowanie leków, palenie tytoniu itp.).

4.5.3. Źródła drgań

Prawidłowa identyfikacja źródeł drgań mechanicznych to pierwszy krok do eliminacji lub ograniczenia ich szkodliwego działania.

Drgania miejscowe to takie, które są przenoszone przez kończyny górne.

Drgania mechaniczne wytwarza na rękojeściach i uchwytach większość narzędzi mechanicznych i maszyn. Do takich maszyn należą:

• ręczne narzędzia udarowe o napędzie pneumatycznym, spalinowym, hydraulicznym lub elektrycznym (np. młoty, ubijaki, nitowniki, klucze udarowe),

• ręczne narzędzia obrotowe o napędzie elektrycznym, pneumatycznym lub spalinowym (np. wiertarki, szlifierki, piły łańcuchowe).

Źródłami drgań miejscowych mogą być także:

• dźwignie sterujące maszyn i pojazdów obsługiwane rękami,

• elementy technologiczne (np. obrabiane elementy trzymane w dłoniach lub prowadzone ręką przy procesach szlifowania, gładzenia, polerowania itp.).

4.5.3. Źródła drgań cd.

Nie zawsze na stanowisku pracy działa na pracownika tylko jeden rodzaj drgań. Często drganiom miejscowym towarzyszą drgania ogólne.

Drgania ogólne to drgania działające na całe ciało pracownika. Przenoszone są do organizmu przez: stopy, pośladki, plecy, boki.

Takie drgania są wytwarzane przez:

• podłogi hal fabrycznych i innych budynków oraz podesty, pomosty itp., wprawione w drgania przez eksploatowane w nich (lub poza nimi) maszyny i urządzenia stacjonarne i przenośne lub też przez ruch uliczny czy kolejowy,

• platformy drgające,

• siedziska i podłogi środków transportu ,

• siedziska i podłogi maszyn budowlanych .

4.5.4. Skutki drgań

Najbardziej charakterystyczne zaburzenia będące wynikiem działania drgań przenoszonych przez kończyny górne dotyczą:

• zmian w układzie krążenia,

• zmian w układzie nerwowym, w tym upośledzenia czucia dotyku,

• zmian w układzie kostno-stawowym.

Wystąpienie wszystkich tych zmian nazywane jest zespołem wibracyjnym.

Najbardziej rozpowszechniona jest jego postać naczyniowa, tzw. "choroba białych palców" . Charakteryzuje się napadowymi zaburzeniami krążenia krwi w palcach rąk. Występują wtedy skurcze naczyń krwionośnych, objawiające się bladnięciem opuszków palców.

Zmiany nerwowe powodują zaburzenia czucia dotyku, czucia drgań i temperatury.
Objawiają się drętwieniem i mrowieniem palców.

Zaburzenia w układzie kostno-stawowym polegają m.in. na zniekształceniach szpar stawowych, zwapnieniu torebek stawowych, zmianach okostnej i zmianach w utkaniu kostnym.

4.5.4. Skutki drgań cd.1

Negatywne skutki ekspozycji na drgania ogólne dotyczą przede wszystkim:

• układu kostnego, w tym zespołu bólowego kręgosłupa,

• narządów wewnętrznych.

Zespół bólowy kręgosłupa, będący następstwem zmian chorobowych, został uznany w niektórych krajach (np. w Belgii i Niemczech) za chorobę zawodową.

Zaburzenia w czynnościach narządów wewnętrznych są głównie wynikiem pobudzenia poszczególnych narządów do drgań rezonansowych. Najczęściej zmiany te wpływają na upośledzenie czynności układu pokarmowego (głównie żołądka i przełyku). Negatywne działanie drgań obejmuje także zaburzenia w narządach rozrodczych, narządach klatki piersiowej, narządzie przedsionkowo-ślimakowym i narządach jamy nosowo-gardłowej.

4.5.4. Skutki drgań cd.2

Drgania mechaniczne wpływają negatywnie nie tylko na zdrowie pracownika, ale także na jakość wykonywanej pracy i jej bezpieczeństwo.
Te negatywne skutki to:

• zakłócenie koordynacji ruchów,

• wydłużenie czasu reakcji wzrokowej,

• wydłużenie czasu reakcji ruchowej,

• nadmierne zmęczenie.

Negatywny wpływ drgań mechanicznych na zdrowie pracowników oraz jakość i bezpieczeństwo pracy ma z kolei niekorzystne przełożenie na skutki społeczno-ekonomiczne.

4.5.5. Wartości dopuszczalne drgań mechanicznych

W Polsce, aby zapewnić minimalną ochronę zdrowia pracowników narażonych na drgania, ustalone zostały wartości dopuszczalne przyspieszenia drgań (NDN).

Porównanie zmierzonych na stanowisku pracy wartości przyspieszenia drgań z wartościami dopuszczalnymi pozwala ocenić narażenie pracownika i określić w jego przypadku ryzyko utraty zdrowia.

Obowiązujące wartości NDN drgań mechanicznych podane zostały w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 10 października 2005 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy .

4.5.6. Ograniczenie ryzyka zawodowego związanego z ekspozycją na drgania

W przypadku drgań mechanicznych metody techniczne ograniczania ryzyka obejmują:

• zmniejszanie wibroaktywności źródeł (np. układy wibroizolujące w siedziskach lub rękojeściach narzędzi, układy aktywnej redukcji drgań),

• minimalizowanie drgań na drodze ich propagacji (np. okładziny wibroizolujące na rękojeściach, maty na drgających podłożach),

• środki ochrony indywidualnej (np. rękawice antywibracyjne),

• automatyzację procesów technologicznych (np. zdalne sterowanie maszyn),

• dbałość o stan techniczny maszyn i urządzeń (m.in. konserwacja i remonty).

4.5.6. Ograniczenie ryzyka zawodowego związanego z ekspozycją na drgania cd.

Ryzyko związane z drganiami mechanicznymi można ograniczać także przy pomocy metod organizacyjno-administracyjnych, takich jak:

• skracanie czasu narażenia na drgania w ciągu zmiany roboczej,

• wydzielenie specjalnych pomieszczeń do odpoczynku,

• przesuwanie do pracy na innych stanowiskach osób szczególnie wrażliwych na działanie drgań,

• szkolenie pracowników w zakresie występujących zagrożeń wywołanych ekspozycją na drgania oraz w zakresie obsługi maszyn i narzędzi.

Ważna jest również odpowiednia profilaktyka medyczna. Ponieważ różni ludzie mają różną wrażliwość na drgania, przy podejmowaniu pracy związanej z narażeniem na ich działanie konieczne jest przeprowadzenie badań lekarskich . Osoby szczególnie wrażliwe nie powinny pracować np. jako operatorzy młotów wibracyjnych itp.

Okresowe kontrole lekarskie mogą wykryć wczesne etapy zespołu wibracyjnego i przyczynić się do zatrzymania jego dalszego rozwoju.

4.5.7. Środki ochrony indywidualnej - jeden ze środków technicznych obniżania ryzyka zawodowego

Najbardziej powszechnym środkiem ochrony indywidualnej przed skutkami drgań są rękawice antywibracyjne. Mają one niewielką skuteczność w ograniczaniu transmisji drgań o małych częstotliwościach (od 30–50 Hz) do organizmu człowieka. Jednakże ograniczają one znacznie, nawet o 60%, drgania o częstotliwościach wyższych, mające znaczny wpływ na pojawienie się i rozwój postaci naczyniowo-nerwowej zespołu wibracyjnego, która wśród rejestrowanych przypadków tego zespołu występuje najczęściej.

Stosowanie rękawic antywibracyjnych nie tylko ogranicza drgania transmitowane z narzędzi do rąk operatora, ale też zabezpiecza ręce przed niską temperaturą i wilgocią, które to czynniki potęgują skutki działania drgań, przyspieszając rozwój zespołu wibracyjnego. Rękawice nie powinny jednak utrudniać bezpiecznej obsługi narzędzia.

4.5.8. Podsumowanie

Drgania mechaniczne wytwarzane są przez narzędzia, maszyny i urządzenia, których elementy poruszają się w czasie ich działania. Przenoszone do organizmu człowieka poprzez bezpośredni kontakt z drgającym źródłem mogą wywierać ujemny wpływ na zdrowie.

Drgania dzielimy na:

• miejscowe - przenoszone przez ręce,

• ogólne - przenoszone przez całe ciało, głównie plecy, boki, pośladki, stopy.

Drgania miejscowe mogą wywołać zmiany chorobowe określone mianem zespołu wibracyjnego. Obejmuje on zmiany w układzie nerwowym, krwionośnym oraz kostno-stawowym w obrębie rąk.
Drgania ogólne mogą wywoływać zespół bólowy kręgosłupa oraz upośledzenie działania narządów wewnętrznych.

W Polsce, aby zapewnić minimalną ochronę zdrowia pracowników narażonych na drgania, ustalone zostały wartości dopuszczalne przyspieszenia drgań (NDN). W celu ograniczenia ryzyka związanego z działaniem drgań stosuje się także:

• metody techniczne, m.in. środki ochrony indywidualnej, takie jak rękawice antywibracyjne,

• metody organizacyjno-administracyjne, np. organizację pracy skracającą czas narażenia na drgania,

• profilaktykę lekarską.

4.6. Pole elektromagnetyczne

4.6.1. Czy wiesz, że...

Każde urządzenie zasilane energią elektryczną jest źródłem pól elektromagnetycznych, nazywanych również promieniowaniem elektromagnetycznym lub niejonizującym.

Na ilustracji widzisz grupy urządzeń wytwarzających pola elektromagnetyczne. Najedź na nie myszką, aby zobaczyć przykłady urządzeń. Informacje na temat różnych źródeł pól elektromagnetycznych znajdziesz również na tej stronie internetowej.

4.6.3. Zagrożenia związane z oddziaływaniem pól elektromagnetycznych

Pola elektromagnetyczne, występujące w otoczeniu wytwarzających je urządzeń (tzw. pierwotnych źródeł pól) lub biernych odbiorników energii elektromagnetycznej (tj. metalowych konstrukcji tworzących tzw. wtórne źródła pól), powodują głównie:

• przepływ wewnątrz ciała prądów elektrycznych (przykład zobaczysz po najechaniu na ilustrację), które mogą zakłócić naturalne procesy elektrofizjologiczne organizmu,

• ogrzewanie tkanek na powierzchni lub wewnątrz ciała, które może spowodować przegrzanie eksponowanych części ciała.

W przypadku występowania ekspozycji na pola elektromagnetyczne o dużych natężeniach, skutki wymienionych oddziaływań mogą być niebezpieczne dla zdrowia i życia pracownika.

Prądy zaindukowane w konstrukcjach metalowych w pobliżu anten nadawczych lub linii elektroenergetycznych wysokiego napięcia mogą być na tyle duże, aby:

• wywołać wyładowanie iskrowe, inicjujące wybuch lub pożar,

• były odczuwalne przez pracownika jako mikrorażenie, co jest szczególnie niebezpieczne, kiedy wykonuje on precyzyjną pracę lub pracę na wysokości, ponieważ może spowodować zagrożenie dla niego lub osób przebywających w pobliżu.

4.6.3. Zagrożenia związane z oddziaływaniem pól elektromagnetycznych cd.1

Pola elektromagnetyczne w otoczeniu pierwotnych i wtórnych źródeł pól, na skutek indukowania prądów i napięć elektrycznych w eksponowanych obiektach, mogą powodować:

• zakłócenia pracy automatycznych urządzeń sterujących,

• detonacje urządzeń elektrowybuchowych (detonatorów),

• pożary lub eksplozje materiałów łatwopalnych lub wybuchowych,

• zakłócenia w pracy elektronicznych implantów medycznych (np. elektrostymulatorów serca) oraz niekorzystne oddziaływanie na wszczepy mechaniczne z materiałów przewodzących  ,

• gwałtowne przyciągnięcie przedmiotów wykonanych z materiałów ferromagnetycznych do źródła pola magnetostatycznego,

• uszkodzenie magnetycznych nośników informacji (np. kart magnetycznych).

Dlatego w pobliżu miejsc, gdzie mogą oddziaływać pola elektromagnetyczne, szczególnie powinni uważać pracownicy z implantami medycznymi.

4.6.3. Zagrożenia związane z oddziaływaniem pól elektromagnetycznych cd.2

Źródłem pól elektromagnetycznych często spotykanych w miejscu pracy mogą być monitory. Występujące często zakłócenia obrazu na ekranie monitorów z lampą kineskopową są spowodowane właśnie przez oddziaływanie pola magnetycznego, którego źródłem jest najczęściej instalacja zasilająca. Monitory ciekłokrystaliczne nie są podatne na tego rodzaju zakłócenia.

Pola wywołujące to zjawisko nie stanowią zagrożenia dla pracowników. Również pola wytwarzane przez sprzęt komputerowy nie stanowią zagrożenia, ponieważ są wielokrotnie słabsze niż dopuszczalne dla ekspozycji ogółu ludności i pracowników. Potwierdzeniem tego, że wokół monitora występują jedynie słabe pola, jest oznakowanie go symbolem TCO. Więcej o symbolu TCO dowiesz się z ilustracji.

4.6.4. Lokalizacja stanowisk pracy przy źródłach pól

Wiele urządzeń wytwarza stosunkowo silne, skupione pola elektromagnetyczne, które mogą być zagrożeniem w przypadku niewłaściwego zlokalizowania stanowiska pracownika tuż przy nich. Są to:

• przewody zasilające elektrody urządzeń spawalniczych,

• elektryczne urządzenia grzejne w przemyśle lub gastronomii,

• nieekranowane silniki elektryczne,

• aktywne urządzenia systemów antykradzieżowych,

• anteny radiowo-telewizyjne i w mniejszym stopniu stacje bazowe telefonii komórkowej.

Prace wymagające przebywania bezpośrednio przy antenach radiowo-telewizyjnych i stacjach bazowych telefonii komórkowych lub przy innych źródłach silnych pól powinny być wykonywane po wyłączeniu zasilania źródła pola lub w ubiorach ochronnych.

4.6.5. Ocena ryzyka zawodowego w przypadku ekspozycji na pola elektromagnetyczne

System oceny ryzyka zawodowego  oparty został na dwóch parametrach:

• natężeniach pól występujących na stanowisku pracownika,

• wskaźniku ekspozycji pracownika W, obliczanym na podstawie czasu ekspozycji pracownika w ciągu zmiany roboczej i natężeń pól na stanowisku pracownika.

Ryzyko zawodowe związane z ekspozycją na pole elektromagnetyczne szacuje się na podstawie następujących kryteriów:

• ryzyko jest duże - gdy występuje przekroczenie dozwolonych prawem warunków ekspozycji - stanowisko pracy znajduje się w polach o natężeniach przekraczających poziom ekspozycji zabronionej lub wskaźnik ekspozycji W>1,

• ryzyko jest średnie - gdy stanowisko pracy znajduje się w polach o natężeniach mniejszych niż poziom ekspozycji zabronionej, a większych niż dozwolona dla przebywania wszystkich grup pracowniczych oraz wartość wskaźnika ekspozycji W<1,

• ryzyko jest małe - gdy stanowisko pracy znajduje się w polach, w których dozwolone jest przebywanie wszystkich grup pracowniczych, łącznie z kobietami w ciąży oraz pracownikami młodocianymi (W<1).

4.6.5. Ocena ryzyka zawodowego w przypadku ekspozycji na pola elektromagnetyczne cd.

Dodatkowymi przepisami ustalono, że kobiety w ciąży i pracownicy młodociani nie mogą być zatrudniani w warunkach narażenia na pola elektromagnetyczne .

Z tego powodu dla tych grup pracowniczych skala oceny ryzyka jest dwustopniowa:

• ryzyko duże występuje w przypadku przekroczenia dozwolonych prawem warunków ekspozycji kobiet w ciąży lub pracowników młodocianych, niezależnie od czasu trwania ekspozycji;

• ryzyko małe występuje wtedy, gdy stanowisko pracy znajduje się w polach, w których dozwolone jest przebywanie wszystkich grup pracowniczych, łącznie z kobietami w ciąży oraz pracownikami młodocianymi.

4.6.6. Ograniczanie zagrożeń elektromagnetycznych

W związku z tym, że pola elektromagnetyczne występujące w środowisku pracy mogą być źródłem różnorodnych zagrożeń, niezbędne jest przeciwdziałanie:

• skutkom bezpośredniego oddziaływania pól elektromagnetycznych na organizm człowieka,

• zakłóceniom działania elektrycznych i elektronicznych urządzeń eksponowanych na pola elektromagnetyczne,

• zagrożeniom wybuchowym i pożarowym.

Ekspozycja zawodowa na pola elektromagnetyczne jest w kraju regulowana postanowieniami rozporządzenia Ministra Pracy i Polskiej Normy PN-T-06580:2002.

4.6.6. Ograniczanie zagrożeń elektromagnetycznych cd.

Zmniejszenie narażenia na ryzyko zawodowe związane z polami elektromagnetycznymi można osiągnąć metodami:

• organizacyjnymi - obejmującymi kształtowanie istniejącego środowiska pracy i świadomości pracowników poprzez zarządzanie procesem pracy,

• technicznymi - obejmującymi kształtowanie środowiska pracy poprzez właściwe projektowanie urządzeń, zmianę istniejących lub wprowadzanie dodatkowych rozwiązań konstrukcyjnych oraz wyposażenia.

4.6.7. Podsumowanie

Promieniowanie elektromagnetyczne tworzą wzajemnie powiązane zmienne pola elektryczne i magnetyczne wielkiej częstotliwości.

W tej lekcji poznałeś skutki oddziaływania pól elektromagnetycznych na organizm ludzki, związane m.in. z indukowaniem przepływu prądów wewnątrz organizmu.

Dowiedziałeś się także, że pola elektromagnetyczne mogą:

• zakłócać pracę automatycznych urządzeń sterujących i implantów medycznych,

• powodować detonację urządzeń elektrowybuchowych,

• gwałtownie przyciągać przedmioty wykonane z materiałów ferromagnetycznych do źródła pola magnetostatycznego itp.

Poznałeś system oceny ryzyka zawodowego, który w przypadku ekspozycji na pola elektromagnetyczne opiera się na dwóch parametrach:

• natężeniu pól występujących na stanowisku pracownika

• oraz wskaźniku ekspozycji pracownika.

Podstawowe metody organizacyjne i techniczne ograniczania narażenia na pola elektromagnetyczne i związanego z nim ryzyka zawodowego, to np.:

• szkolenie i informowanie pracowników o zagrożeniach,

• odsunięcie pracowników od źródeł pól,

• stosowanie osłon ekranujących itp.

4.7. Promieniowanie optyczne (podczerwone, widzialne, nadfioletowe)

4.7.1. Czy wiesz, że...

Najważniejszym z punktu widzenia życia na Ziemi naturalnym źródłem promieniowania optycznego jest Słońce. Przy niezachmurzonym niebie promieniowanie słoneczne mierzone przy powierzchni Ziemi zawiera około:

• 7% promieniowania nadfioletowego,

• 43% promieniowania widzialnego

oraz

• 50% promieniowania podczerwonego.

Światło nadfioletowe ma najmniejszą długość fali , a światło podczerwone - największą . Światło widzialne leży pomiędzy nimi . Ze względu na długość fali nadfiolet jest bardzo łatwo rozpraszany przy przechodzeniu przez atmosferę Ziemi i tylko małe jego ilości docierają do nas. Inaczej jest z podczerwienią, której fale są długie i przechodzą przez atmosferę, ulegając rozproszeniu w mniejszym stopniu.

Zjawisko rozpraszania światła ze względu na długość fali możemy zaobserwować również na przykładzie światła widzialnego. Jego pasmo niebieskie ma długość fali najbardziej zbliżoną do nadfioletu, a pasmo czerwone - do podczerwieni.

4.7.2. Promieniowanie optyczne

Z promieniowaniem masz do czynienia każdego dnia. Promieniowanie optyczne, które jest częścią widma promieniowania elektromagnetycznego, występuje jako naturalny składnik promieniowania słonecznego. Jest też wytwarzane sztucznie przez człowieka w różnych procesach technologicznych, często jako produkt uboczny, np. przy spawaniu.

Promieniowanie optyczne dzieli się na:

• promieniowanie widzialne (VIS ),

• promieniowanie nadfioletowe (UV )

oraz

• promieniowanie podczerwone (IR ).

Obszar promieniowania nadfioletowego i podczerwonego dzieli się na pasma A (bliskie), B (średnie) i C (dalekie). Obaszar promieniowania widzialnego natomiast nie dzieli się na pasma, ale określa się długości fal dla rożnych kolorów promieniowania, od fiołkowej do czerwonej.

4.7.3. Źródła promieniowania optycznego

Źródła promieniowania optycznego dzieli się na:

1. Źródła naturalne: najważniejszym z nich jest Słońce, poza tym także nieboskłon, Księżyc, gwiazdy i inne ciała niebieskie.

2. Źródła elektryczne: najczęściej są to świetlówki i żarówki oświetlające miejsce pracy, ale w niektórych gałęziach przemysłu także różnego typu lampy specjalistyczne .

3. Źródła (procesy) technologiczne: jest to promieniowanie wydzielane przez łuki spawalnicze, palniki gazowe i plazmowe, otwory i ściany pieców hutniczych, roztopiony metal i masę szklarską, paleniska, grzejniki, elektrodrążenie, natryskiwanie cieplne itd.

4.7.4. Wpływ promieniowania optycznego

Długotrwałe i intensywne promieniowanie optyczne może skutkować biologicznymi przemianami w tkankach organizmów żywych.

Skutki ekspozycji na promieniowanie zależą od parametrów fizycznych promieniowania, wielkości pochłoniętej dawki oraz właściwości optycznych i biologicznych eksponowanej tkanki.
Wyróżniamy dwa podstawowe rodzaje oddziaływań promieniowania:

• fotochemiczne

oraz

• termiczne.

Oddziaływanie fotochemiczne jest charakterystyczne przede wszystkim dla nadfioletu, zwłaszcza o długości fali poniżej 320 nm. Wraz ze wzrostem długości fali prawdopodobieństwo wzbudzenia reakcji fotochemicznej maleje , wzrasta natomiast prawdopodobieństwo reakcji termicznej. Dlatego promieniowanie podczerwone wywiera już tylko efekty termiczne, a promieniowanie widzialne zarówno termiczne, jak i fotochemiczne.

4.7.5. Działanie nadfioletu na organizm człowieka

Promieniowanie nadfioletowe (UV) jest zapewne tą częścią promieniowania optycznego, o której słyszysz najczęściej. Coraz częściej ostrzega się przed szkodliwością tego zakresu promieniowania. Powinieneś jednak wiedzieć, że naświetlanie promieniami UV ma też swoje zalety. Po prostu, jak głosi przysłowie, "co za dużo, to niezdrowo". Niekorzystne skutki promieniowania UV są przede wszystkim wynikiem narażenia skóry i oczu na nadmierną i zbyt długą ekspozycję. Dlatego nie musisz obawiać się Słońca, kiedy wracasz piechotą do domu. Powinieneś natomiast zadbać o ochronę skóry i oczu przed światłem, jeśli np. w lecie pracujesz na budowie.

4.7.5. Działanie nadfioletu na organizm człowieka cd.

Dla zdrowia szczególnie niebezpieczny jest średni nadfiolet, czyli promienie UV-B. To właśnie promieniowanie tego zakresu może być przyczyną nowotworów skóry.

Ponadto długotrwałe narażenie na promieniowanie UV-B wywołuje poważne zmiany w oczach:

• prowadzi do powstania zaćmy (fotochemicznej), czyli trwałego zmętnienia soczewki,

• dociera do soczewki oka, gdzie jest silnie pochłaniane, co może doprowadzić do powstawania zjawiska fluorescencji, przeszkadzającego w procesie widzenia,

• powoduje stany zapalne rogówki, objawiające się światłowstrętem, wzmożonym łzawieniem, uczuciem obcego ciała ("piasku") w oku, spazmem powiek, niekiedy upośledzeniem widzenia.

4.7.6. Działanie promieniowania widzialnego na organizm człowieka

Zazwyczaj uznaje się, że promieniowanie widzialne nie jest szkodliwe - w końcu umożliwia człowiekowi obserwację otaczającego świata.

Jednak bardzo intensywne, jaskrawe światło również może być szkodliwe. Szczególnie niebezpieczne jest niebieskie pasmo promieniowania widzialnego. Może powodować termiczne lub fotochemiczne uszkodzenia i schorzenia siatkówki oka.

Termiczne uszkodzenie siatkówki, wywoływane światłem o dużej jaskrawości, zdarza się rzadko, ponieważ chroni przed nim odruch obronny oka - mruganie i zamykanie powiek. Dlatego w praktyce najczęściej dochodzi do uszkodzenia fotochemicznego, powodowanego przez narażenie oka na światło mniej intensywne, ale działające przez cały dzień.

4.7.7. Działanie promieniowania podczerwonego na organizm człowieka

Promieniowanie podczerwone jest promieniowaniem cieplnym, co oznacza, że zbyt długie wystawienie na jego działanie może prowadzić do poparzeń. Tak jak w przypadku innych rodzajów promieniowania szkodliwa jest tylko zbyt długa ekspozycja na to promieniowanie. Na ilustracji możesz zobaczyć, jakie negatywne skutki wywołuje taka nadmierna ekspozycja.

Promieniowanie to może jednak wywoływać także korzystne skutki dla organizmu człowieka. Jest np. wykorzystywane w lecznictwie. Dzięki napromieniowaniu tkanek podczerwienią uzyskuje się miejscową poprawę ukrwienia, a przez to pobudzenie procesów metabolicznych. Ma to znaczenie szczególnie w leczeniu przewlekłych procesów zapalnych tkanek miękkich kończyn, stawów oraz niektórych części głowy, jak zatoki przynosowe, jama nosowa, ucho zewnętrzne itp.
Głęboko wnikające promieniowanie IR-A przyspiesza proces gojenia następstw urazów stawów i części miękkich kończyn.

4.7.8. Kryteria oceny zagrożenia promieniowaniem

Różne rodzaje promieniowania w różny sposób oddziałują na człowieka:

1. Promieniowanie nadfioletowe ma charakter fotochemiczny, a jego skutki biologiczne zależne są od:

   • ilości pochłoniętego promieniowania,

   • długości fali,

   • rodzaju eksponowanej tkanki (oko, skóra).

2. Promieniowanie widzialne może mieć charakter fotochemiczny lub termiczny w odniesieniu do siatkówki oka.

3. Promieniowanie podczerwone ma przede wszystkim charakter termiczny, co objawia się wzrostem temperatury zależnym od:

   • natężenia jej napromienienia,

   • szybkości chłodzenia,

   • czasu ekspozycji.

Czynniki te muszą zostać uwzględnione w ocenie zagrożenie danym typem promieniowania.

4.7.9. Ocena ryzyka zawodowego związanego z promieniowaniem optycznym

Jeżeli na stanowisku pracy występuje narażenie pracownika na promieniowanie nadfioletowe, podczerwone lub widzialne o dużym natężeniu, należy wykonać ocenę ryzyka zawodowego związanego z promieniowaniem optycznym.

Procedurę oceny ryzyka widzisz na ilustracji.

Ocenę taką wykonuje się na podstawie przyjętych wcześniej kryteriów, np.:

• duże ryzyko zawodowe, gdy wartość odpowiedniego do oceny zagrożenia parametru przekracza wartość NDN,

• średnie ryzyko zawodowe, gdy wartość odpowiedniego do oceny zagrożenia parametru zawiera się w przedziale między 0,8 NDN a NDN,

• małe ryzyko zawodowe, gdy wartość odpowiedniego do oceny zagrożenia parametru wynosi poniżej 0,8 NDN.

4.7.10. Sposoby ograniczania ryzyka zawodowego

Zagrożenie promieniowaniem optycznym należy uwzględniać już na etapie projektowania i urządzania stanowisk pracy. Jeśli nie jest możliwe ograniczenie promieniowania na stanowisku pracy, wówczas należy podjąć działania profilaktyczne:

• wprowadzić odpowiednią organizację pracy (wprowadzić procedury postępowania na stanowiskach pracy i nadzór nad ich przestrzeganiem),

• zapewnić odpowiednie środki ochrony indywidualnej i zbiorowej i zalecić ich stosowanie,

• monitorować zagrożenia promieniowaniem optycznym na stanowiskach pracy, np. poprzez pomiary odpowiednich parametrów tego promieniowania,

• prowadzić szkolenia pracowników w zakresie możliwych zagrożeń i ochrony przed promieniowaniem optycznym.

4.7.11. Podsumowanie

W każdej branży pracownicy narażeni są na pewną ekspozycję na promieniowanie optyczne. Oczywiście inne ryzyko występuje w biurze, inne na budowie, a inne w hucie. W każdym z tych miejsc pracownik wystawiony jest także na działanie nieco innego zakresu promieniowania.
Promieniowanie optyczne dzielimy na 3 zakresy, a każdy z nich inaczej wpływa na organizm człowieka:

1. Promieniowanie nadfioletowe (UV) wywołuje głównie zmiany fotochemiczne.

2. Promieniowanie widzialne (VIS) wywołuje zmiany termiczne, ale także fotochemiczne (np. gdy przez dłuższy czas patrzymy nieosłoniętymi oczami na Słońce).

3. Promieniowanie podczerwone (IR) wywołuje głównie zmiany termiczne.

Podstawowymi środkami bezpieczeństwa, jakie należy zastosować, są:

• ocena ryzyka ekspozycji na promieniowania na stanowisku pracy,

• próba ograniczenia lub wyeliminowania tego promieniowania,

• wprowadzenie odpowiedniej organizacji pracy,

• zapewnienie pracownikom środków ochrony indywidualnej i zbiorowej,

• szkolenie pracowników w zakresie możliwych zagrożeń i sposobów przeciwdziałania im,

• monitorowanie zagrożeń.

4.8. Substancje chemiczne

4.8.1. Czy wiesz, że...

Według danych GUS w 2008 r. niebezpieczne substancje chemiczne były przyczyną ok. 1% wypadków przy pracy.

Substancje chemiczne w powietrzu na stanowiskach pracy występują w postaci gazów, par, cieczy lub ciał stałych. Przedostawanie się szkodliwych substancji i preparatów chemicznych do organizmu może następować poprzez:

• drogi oddechowe,

• skórę,

• przewód pokarmowy..

4.8.2. Substancje i preparaty chemiczne

Substancje chemiczne to pierwiastki lub ich związki w stanie, w jakim występują naturalnie w przyrodzie lub w jakim uzyskiwane są w procesie produkcyjnym. 
Zalicza się do nich także: 

• wszystkie dodatki wymagane do zachowania ich trwałości, oprócz rozpuszczalników, które można oddzielić bez wpływu na stabilność i skład substancji,

• zanieczyszczenia powstające w wyniku zastosowanego procesu produkcyjnego. 

Substancjami chemicznymi nie są natomiast związki mieszanin lub roztworów - są to preparaty chemiczne. Substancje i preparaty chemiczne mogą stanowić istotne zagrożenie dla człowieka i środowiska. W zależności od rodzaju i natężenia tego zagrożenia są one odpowiednio oznaczane.

4.8.3. Działanie szkodliwych substancji chemicznych

Z substancjami i preparatami chemicznymi można się spotkać na różnych stanowiskach pracy: w magazynach, w warsztatach produkcyjnych, w laboratoriach, w warsztatach remontowych, oczyszczalniach ścieków itd. Osoby zatrudnione w tych miejscach mogą być wystawione na szkodliwe działanie stosowanych w zakładzie środków chemicznych.

Skutki narażenia na szkodliwe substancje chemiczne mogą być miejscowe lub układowe, a ich nasilenie może mieć charakter ostry lub przewlekły.

Następstwa działania szkodliwych substancji chemicznych mogą występować również po dłuższym czasie od zetknięcia z substancją. Do przypadków takich należy przede wszystkim wystąpienie nowotworów, które mogą być powodowane przez długotrwałe wystawienie na działanie szkodliwych chemikaliów.

Działania odległe mogą rozwijać się u osoby, która pracowała ze szkodliwymi substancjami, lub dopiero w kolejnych pokoleniach .

4.8.4. Stosowanie szkodliwych substancji chemicznych

Ze względu na szkodliwość niektórych substancji chemicznych przy ich stosowaniu należy zachować szczególne środki ostrożności. Dlatego dla wielu substancji ustalono wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń:

• najwyższego dopuszczalnego stężenia - NDS,

• najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego - NDSCh

i/lub

• najwyższego dopuszczalnego stężenia pułapowego - NDSP.

Pracodawca jest zobowiązany do takiego wyposażenia i utrzymania budynków, instalacji i maszyn, stanowisk pracy, organizacji procesu technologicznego, aby nie następowało zanieczyszczenie środowiska pracy lub było ono ograniczone do możliwie najniższego poziomu .

Ponadto zawsze przed użyciem lub wprowadzeniem do procesu danej substancji należy zapoznać się z jej kartą charakterystyki. Czym jest karta charakterystyki i jakie informacje zawiera, dowiesz się z ilustracji.

4.8.5. Ocena ryzyka zawodowego pracowników

W przedsiębiorstwach, w których pracownicy mają styczność ze szkodliwymi substancjami i preparatami chemicznymi, niezwykle istotne jest przeprowadzanie oceny ryzyka związanego ze stosowaniem tych chemikaliów . Ryzykiem tym nazywamy prawdopodobieństwo wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych.

Ocenę ryzyka powinno poprzedzić zebranie i dokładna analiza informacji na temat stosowanych substancji lub preparatów chemicznych (przede wszystkim z karty charakterystyki i etykiety).

Podstawowym kryterium oceny ryzyka zawodowego są wartości normatywów higienicznych dla środowiska pracy - w przypadku substancji chemicznych wskaźniki NDS, NDSP, NDSCh.

4.8.5. Ocena ryzyka zawodowego pracowników cd.

Ocenę ryzyka zawodowego związanego z występowaniem substancji chemicznych w środowisku pracy wykonuje się zgodnie z indywidualnym harmonogramem. Jednak sama częstotliwość wykonywania oceny uzależniona jest od wyników uzyskanych w poprzedniej ocenie.

Wyniki oceny narażenia są podstawą szacowania ryzyka zawodowego. Spójrz teraz na ilustrację, gdzie przedstawiono schemat przeprowadzania oceny ryzyka. Zwróć uwagę, że pracodawca jest zobowiązany do badania stężeń substancji chemicznych występujących w środowisku pracy.

Przeprowadzenie oceny prowadzi do określenia ryzyka na jednym z trzech poziomów:

• ryzyko małe - NDS oraz NDSCh lub NDSP poniżej 0,5 ich wartości,

• ryzyko średnie - NDS oraz NDSCh lub NDSP powyżej 0,5 ich wartości, ale nie przekracza jej,

• ryzyko duże - NDS oraz NDSCh lub NDSP wyższe od ustalonej dla nich wartości.

4.8.6. Ograniczenie ryzyka zawodowego

Uzyskane wyniki oceny ryzyka zawodowego stanowią podstawę do planowania przez pracodawcę działań korygujących i zapobiegawczych na stanowisku pracy.

W razie stwierdzenia dużego ryzyka pracodawca musi podjąć natychmiastowe działania, których celem jest zmniejszenie stężeń szkodliwych substancji chemicznych w powietrzu na stanowiskach pracy do bezpiecznego poziomu.

Do czasu zmniejszenia ryzyka zawodowego do poziomu średniego, pracownicy powinni stosować właściwie dobrane środki ochrony indywidualnej. Zobaczysz je na ilustracji.

4.8.7. Podsumowanie

Na stanowiskach, na których stosuje się szkodliwe substancje chemiczne, konieczna jest ocena ryzyka ich używania. Każdy pracodawca zobowiązany jest do przeprowadzania takiej oceny ryzyka raz na pewien czas, przy czym odstępy między kolejnymi ocenami może ustalić samodzielnie.

Powtórzenie oceny jest konieczne , gdy do procesu wprowadzane są zmiany, nowa substancja lub preparat chemiczny albo gdy pracownicy zgłoszą pogorszenie stanu zdrowia.

Ważne jest także, aby zarówno pracodawca, jak i pracownicy stosujący niebezpieczne chemikalia, zapoznali się szczegółowo z ich specyfiką:

• opisem na etykiecie

oraz

• kartą charakterystyki.

Pracodawca, który stwierdzi u siebie w zakładzie duże ryzyko wystawienia na działanie szkodliwych substancji chemicznych powinien w pierwszym kroku zapewnić pracownikom środki ochrony. Następnie strać się wyeliminować zagrożenie (zmniejszyć ryzyko), a na końcu ponownie przeprowadzić ocenę ryzyka.

Wszystkie te środki ostrożności są konieczne, gdyż substancje i preparaty chemiczne mogą powodować przykre miejscowe lub układowe skutki, których nasilenie może być ostre lub przewlekłe. Niektóre z nich są również rakotwórcze i mutagenne.