PIOTR NOWAK

Zakład Komunikacji Społecznej

Instytutu Językoznawstwa UAM,

[e-mail]

“Zdolność przyciągania” (attraction power) polskich współczesnych czasopism naukowych z dyscyplin humanistycznych

ABSTRACT: W opracowaniu dokonano analizy udziału publikacji autorów zagranicznych w polskich czasopismach naukowych z sześciu dyscyplin humanistycznych: bibliotekoznawstwa i nauki o informacji, filologii, filozofii, nauk o sztuce, religioznawstwa oraz historii. Wskaźnik ten został nazwany "zdolnością przyciągania czasopisma naukowego". Następnie poszukiwano korelacji pomiędzy uzyskanymi wynikami a innymi parametrami hipotetycznie kształtującymi wartość merytoryczną czasopism – czasem istnienia czasopisma, wybranymi wskaźnikami obiegu, topografią wydania oraz wskaźnikiem peer review. Jeśli wyeliminujemy czasopisma reprezentujące bibliotekoznawstwo oraz religioznawstwo (prasy z tego zakresu, z uwagi na pewne jej atrybuty, nie można podobnie sklasyfikować), to okaże się, że istnieje ścisła korelacja pomiędzy wartością merytoryczną opartą na wspomnianych wyżej kryteriach a zdolnością przyciągania. Utworzona w oparciu o zdolność przyciągania lista rangowa czasopism w ramach analizowanych dyscyplin będzie miała następującą postać: 1/ czasopisma reprezentujące nauki filologiczne, 2/ czasopisma reprezentujące nauki historyczne, 3/ czasopisma reprezentujące filozofię oraz 4/ czasopisma reprezentujące nauki o sztuce.

Badanie struktury autorskiej naukowych wydawnictw ciągłych ma długą tradycję. W literaturze odnaleźć można przykłady analiz dotyczących zarówno konkretnych tytułów, jak i całych grup prasy naukowej¹.

Niektóre z proponowanych kryteriów śledzenia struktury autorskiej mają istotne znaczenie naukometryczne. Zaliczyć można do nich choćby afiliację akademicką autorów lub interesujące z wielu powodów zjawisko współautorstwa. Inne charakteryzują się odmiennymi walorami w interpretacjach nauko- czy bibliometrycznych. Na przykład struktura płci autorów może stanowić znakomity materiał do badań z zakresu socjologii nauki. A zatem, z pewnością waga poszczególnych cech struktury autorskiej czasopism naukowych jest różna, niemniej trudno odmówić im, co najmniej, walorów kognitywnych.

Do cech autorstwa, które być może stanowią przesłankę wnioskowania istotnych atrybutów czasopism należy także tzw. zdolność przyciągania czasopisma (attraction power of a journal)². Termin ten powstał stosunkowo niedawno, bowiem w pierwszej połowie lat 90. Do siatki haseł swego Słownika bibliometrii – zainspirowany wcześniejszymi badaniami na temat udziału autorów zagranicznych w różnych systemach czasopism³ – wprowadził go Virgil Diodato⁴. Pojęcie to zostało zdefiniowane jako: the portion of articles that the journal publishes by authors outside the country, language or organisation usually associated with the journal ⁵.

Interesować nas będzie tylko jeden aspekt tej, skądinąd dość szerokiej, definicji. Przedmiotem analizy stanie się ogólny udział autorów zagranicznych w polskich czasopismach naukowych z dziedzin humanistycznych w latach 1990 – 2000. Obliczenie tak definiowanego wskaźnika przyciągania dla polskich czasopism naukowych powinno umożliwić porównanie jego wielkości w poszczególnych grupach czasopism.

Pewne problemy mogą pojawić się przy próbie zdefiniowania ram analizy. W literaturze przedmiotu odnajdujemy różne stanowiska na temat zakresu humanistyki, niemniej z punktu widzenia studiów, których rezultaty zawarte zostały w tym krótkim szkicu, nie powinny one mieć większego znaczenia, bowiem nie zakładamy tu badań nad strukturalnymi zależnościami pomiędzy poszczególnymi dyscyplinami przez pryzmat struktury autorskiej.

Analizie poddane zostały prawie wszystkie czasopisma (nie wzięto pod uwagę serii wydawniczych) figurujące na aktualnej KBN-owskiej Liście wyróżnionych czasopism naukowych z następujących dyscyplin (w nawiasach podano liczby analizowanych tytułów⁶) :

1/ religioznawstwa [12],

2/ bibliotekoznawstwa i nauki o informacji [2],

3/ historii [25],

4/ filologii [32],

5/ nauk o sztuce [14],

6/ filozofii [15].

Ewentualne wątpliwości, jakie pojawiają się w tym miejscu, dotyczą traktowania nauki o informacji jako dyscypliny humanistycznej. Powody traktowania jej łącznie z bibliotekoznawstwem szczegółowo rozstrzygam w jednym ze swych wcześniejszych opracowań i stanowisko to podtrzymuję⁷.

Spośród wszystkich możliwych metod prezentacji wyników badań, każda – niestety –ma pewne mankamenty. Problem sprowadza się do ustalenia sposobu uzyskania w pełni porównywalnych danych dla różnych czasopism. Aby to osiągnąć:

1/ Odrzucono czasopisma dedykowane konkretnej osobie (zwykle były to jubileuszowe wydania poświęcone wybitnym postaciom z danych dyscyplin). W takich przypadkach mieliśmy do czynienia z ewidentną nadreprezentatywnością autorów zagranicznych, najczęściej przyjaciół i znajomych osób honorowanych.

2/ Wyłączono z analizy teksty nieżyjących autorów uznawanych za klasyków w danej dziedzinie (pewne typy czasopism prymarnych mają działy przekładów; Kwartalnik Filozoficzny publikował np. dzieła św. Tomasza z Akwinu).

3/ W dyscyplinach humanistycznych wieloautorstwo występuje rzadziej niż w naukach ścisłych, niemniej może także deformować wyniki badań (artykuł napisany przez największą liczbę autorów odnaleziono w Kwartalniku Historii Kultury Materialnej – przygotowało go 6 osób). Z tego też powodu za jednostkę analizy statystycznej przyjęto artykuł, a nie autora.

4/ Edycje źródeł historycznych potraktowano analogicznie do innych materiałów, ujmując je w statystyce.

Po zastosowaniu selekcji, zgodnie z powyższymi zasadami, obliczony został procentowy stosunek artykułów napisanych przez autorów polskich do autorów zagranicznych (odrębnie dla każdego czasopisma oraz łącznie w dyscyplinach). Wyniki zawiera tabela stanowiąca aneks do niniejszego komunikatu.

Nie ulega wątpliwości, że należy ostrożnie podchodzić do wykorzystania wskaźnika przyciągania w procesie oceny czasopism naukowych, niemniej dane te prowokują do pewnych interpretacji. Spróbujmy przede wszystkim szukać korelacji pomiędzy wskaźnikiem przyciągania a wartością merytoryczną czasopisma. Autor wcześniej przeprowadził badania wartości merytorycznej polskiego humanistycznego czasopiśmiennictwa naukowego, biorąc pod uwagę nieco szerszy obiekt badań (zanalizowano wówczas kilkaset tytułów, w ramach jednak tych samych dyscyplin), według następujących kryteriów – czasu istnienia, wybranych wskaźników obiegu, topografii wydania oraz wskaźnika peer review. Siłą rzeczy, z uwagi na brak polskich narzędzi bibliometrycznych, niemożliwe okazało się obliczenie, choćby fragmentaryczne, wskaźnika wpływu (impact factor)⁸. Wydaje się, że pomimo tych ograniczeń uzyskano wiarygodne wyniki. Spróbujmy zatem poszukać korelacji pomiędzy wskaźnikiem siły przyciągania a uzyskaną wcześniej oceną wartości merytorycznej. Jeśli uda się ją wykryć, uzyskamy rozstrzygnięcie jednej co najmniej kwestii: odsetek publikujących autorów zagranicznych w polskim czasopiśmiennictwie humanistycznym jest czynnikiem kształtującym ich wartość merytoryczną, bez względu na kraj pochodzenia autorów⁹.

Z sygnalizowanych powyżej badań nad wartością merytoryczną czasopism (w których, jak powiedzieliśmy, analizowano czas istnienia czasopisma, wskaźnik obiegu, topografię wydania oraz wskaźnik peer review) wynika następująca lista rangowa:

1/ czasopisma reprezentujące nauki filologiczne,

2/ czasopisma reprezentujące historię i religioznawstwo,

3/ czasopisma reprezentujące bibliotekoznawstwo i naukę o informacji,

4/ czasopisma reprezentujące nauki o sztuce i filozofię¹⁰.

Zestawmy teraz podobną listę rangową czasopism (w ramach poszczególnych dyscyplin) opartą o kryterium zdolności przyciągania. Przyjmie ona następującą postać (w nawiasach podano wartość wskaźnika przyciągania dla wszystkich czasopism w ramach kolejnych dyscyplin):

1/ czasopisma reprezentujące nauki filologiczne [17,297],

2/ czasopisma reprezentujące historię [10,781],

3/ czasopisma reprezentujące filozofię [10,08],

4/ czasopisma reprezentujące religioznawstwo [5,773],

5/ czasopisma reprezentujące nauki o sztuce [5,566],

6/ czasopisma reprezentujące bibliotekoznawstwo i naukę o informacji [3,545].

Wyeliminujmy teraz z niej bibliotekoznawstwo oraz religioznawstwo. Pominięcie tych czasopism wydaje się uzasadnione, bowiem w pierwszym przypadku analizowane były tylko dwa tytuły (tylko dwa figurują na liście KBN – wielkość ta jest absolutnie niereprezentatywna dla całego korpusu), w przypadku natomiast czasopism religioznawczych istnieje pewna grupa tytułów, które nie mają charakteru stricte naukowego.

Spójrzmy zatem jeszcze raz na tak skorygowana listę rangową czasopism (bez bibliotekoznawstwa i nauki o informacji oraz religioznawstwa):

1/ nauki filologiczne,

2/ nauki historyczne,

3/ filozofia,

4/ nauki o sztuce.

Okazuje się, że istnieje ścisła korelacja pomiędzy wartością merytoryczną opartą o wcześniej analizowane kryteria a wskaźnikiem zdolności przyciągania. Zatem można zakładać, że odsetek publikujących autorów zagranicznych w polskiej prasie naukowej z dziedziny humanistyki, wyrażany wskaźnikiem zdolności przyciągania, jest czynnikiem kształtującym ich wartość merytoryczną.

ANEKS

“Zdolność przyciągania” (attraction power) polskich współczesnych czasopism naukowych z dyscyplin humanistycznych.

Lp.	Tytuł czasopisma			% artykułów autorów polskich	% artykułów autorów zagranicznych		Ogółem dla całej dyscypliny
							% autorów polskich		% autorów zagranicznych
R E L I G I O Z N A W S T W O
1.	Analecta Cracoviensia		88,75		11,23	94,218		5,773
2.	Collectanea Theologica (Przegląd Teologiczny)		95,41		4,58
3.	Ethos		84,65		15,34
4.	Liturgia Sacra (Opole)		100		–
5.	Poznańskie Studia Teologiczne		94,28		5,71
6.	Rocznik Teologiczny CHAT		93,75		6,25
7.	Roczniki Teologiczne (Lublin)		96,48		3,51
8.	Ruch Biblijny i Liturgiczny		95,98		4,01
9.	Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego		94,95		5,04
10.	Studia Theologica Varsaviensia		96,20		3,79
11.	Vox Patrum		98,92		1,07
12.	Zeszyty Naukowe KUL		91,25		8,75
B I B L I O T E K O Z N A W S T W O I N A U K A O I N F O R M A C J I
13.	Przegląd Biblioteczny		97,02		2,97	96,445		3,545
14.	Roczniki Biblioteczne		95,87		4,12
N A U K I H I S T O R Y C Z N E
15.	Acta Archeologica Carphatica		75,00		25,00	89,206		10,781
16.	Archeologia Polski		80,90		19,09
17.	Archeologia		73,56		26,43
18.	Przegląd Archeologiczny		82,08		17,91
19.	Slavia Antiqua		71,66		28,33
20.	Sprawozdania Archeologiczne		95,23		4,76
21.	Wiadomości Archeologiczne		96,66		3,33
22.	Materiały Archeologiczne		64,28		35,71
23.	Światowit		100		–
24.	Folia Praehistorica Posnaniensia		88,23		11,76
25.	Fontes Archeologici Posnanienses		92,30		7,69
26.	Acta Poloniae Historica		93,26		6,73
27.	Dzieje Najnowsze		88,46		11,53
28.	Kwartalnik Historii Kultury Materialnej		84,79		15,20
29.	Kwartalnik Historyczny		97,88		2,02
30.	Odrodzenie i Reformacja w Polsce		88,00		12,00
31.	Przegląd Historyczny		96,41		3,58
32.	Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych		80,95		19,04
33.	Studia Źródłoznawcze		97,22		2,77
34.	Kwartalni Historii Nauki i Techniki		95,95		4,04
35	Roczniki Historyczne		99,82		0,18
36.	Zapiski Historyczne		93,29		6,70
37.	Śląski Kwartalnik Historyczny “Sobótka”		96,32		3,67
38.	Studia Historyczne		98,34		1,65
39.	Analecta		94,00		6,00
FILOLOGIA
40.	Pamiętnik Literacki		80,83		19,16	82,260		17,297
41.	Pamiętnik Teatralny		91,28		8,71
42.	EOS		82,73		17,26
43.	Ruch Literacki		95,40		4,59
44.	Teksty Drugie		93,12		6,87
45.	Wiek XVIII		93,75		6,25
46.	Meander		100,00		–
47.	Studia Norwidiana		93,33		4,35
48.	Przegląd Humanistyczny		92,30		7,69
49.	Barok		81,48		18,51
50.	Classica Wratislaviensa		95,29		4,70
51.	Symbolae Philologorum Posnansiensum		100,00		–
52.	Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego		98,88		1,11
53.	Język Polski		99,14		0,85
54.	Kwartalnik Neofilologiczny		75,86		24,13
55.	Etnolingwistyka		90,02		6,97
56.	Stylistyka		20,91		70,08
57.	Onomastica		86,27		13,72
58.	Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej		82,50		17,50
59.	Rocznik Orientalistyczny		60,00		40,00
60.	Polonica		97,14		2,85
61.	Poradnik Językowy		100,00		–
62.	Prace Filologiczne		81,25		18,75
63.	Socjolingwistyka		75,92		24,07
64.	Linguistica Batalica		20,54		79,45
65.	Przegląd Rusycystyczny		88,88		11,11
66.	Slavia Occidentalis		93,65		6,34
67.	Slavia Orientalis		64,52		35,47
68.	Lingua Posnaniensis		57,69		42,30
69.	Folia Orientalia		67,61		32,38
70.	Zeszyty Prasoznawcze		83,18		17,24
71.	Przegląd Orientalistyczny		88,88		11,11
NAUKI O SZTUCE
72.	Biuletyn Historii Sztuki		78,28		21,71	94,423		5,566
73.	Folia Historiae Artium		97,50		2,50
74.	Kwartalnik Architektury i Urbanistyki		94,56		5,43
75.	Kwartalnik Filmowy		74,89		25,10
76.	Muzyka		85,34		17,17
77.	Res Facta Nova		76,66		23,33
78.	Roczniki Historii Sztuki		98,24		1,75
79.	Ruch Muzyczny		95,88		4,10
80.	Studia Filmoznawcze		72,72		27,27
81.	Teka Komisji Architektury i Urbanistyki		96,29		3,70
82.	Studia Waweliana		98,41		1,58
83.	Notatnik Teatralny		89,56		10,43
84.	Teatr		95,81		4,18
85.	Ochrona Zabytków		97,90		2,09
FILOZOFIA/NAUKOZNAWSTWO
86.		Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej		83,60	16,39		89,542		10,083
87.		Etyka		82,55	17,44
88.		Filozofia Nauki		97,72	2,27
89.		Kwartalnik Filozoficzny		99,14	0,85
90.		Przegląd Filozoficzny		93,52	6,47
91.		Studia Mediewistyczne		90,54	9,45
92.		Studia Semiotyczne		88,23	11,76
93.		Ruch Filozoficzny		90,59	9,40
94.		Zagadnienia Naukoznawstwa		89,85	12,14
95.		Prakseologia		84,21	15,78
96.		Edukacja Filozoficzna		86,57	13,42
97.		Poznańskie Studia z Filozofii Humanistyki		82,00	18,00
98.		Roczniki Filozoficzne KUL		96,42	3,57
99.		Studia Philosophiae Christianae		98,09	3,43
100.		Sztuka i Filozofia		89,11	10,88

1 Olsgaard, J., Olsgaard, J. 1980. "Authorship in five library periodicals". College & Research Libraries. Nr 41, s. 49 – 53; Budd, J., Seavey, C.A. 1990. "Characteristics of journal authorship by academic librarians". College & Research Libraries. Nr 51, s. 463 – 470; Terry, J. L. 1996. "Authorship in College and Research Libraries revisited: Gender, institutional affiliation, collaboration." College & Research Libraries. Nr 57, s. 377 – 383; Al.-Ghamdi i in. Authorship in JASIS: A Quantitative Analysis [On-line] Scieżka dostępu: http://edfu.lis.uiuc.edu/review/6/6al._ghamdi.html. [Winter 1998].

2 Autor nie zetknął się z tym terminem w piśmiennictwie polskim i nie rości sobie pretensji do ostatecznego rozstrzygnięcia jego przetłumaczenia; w grę mogłyby oczywiście wchodzić także inne warianty przekładu.

3 Przede wszystkim pracą Arvanitis, R., Chatelin, Y. 1988. “National scientific strategies in topical soil sciences”. Social Studies of Science. Nr 18, s. 113–146.

4 1994. Dictionary of Bibliometrics. New York: The Haworth Press.

5 Ibid, s. 4

6 Lista wyróżnionych czasopism naukowych (zarówno lista A, jak i B). [Online], ścieżka dostępu: http://www.kbn.gov.pl/finauki98/system/ost/ost_ho1.html [2001, may].

7 Nowak, P. 2000. Wybrane problemy efektywności polskich czasopism naukowych z dziedziny humanistyki. Poznań: Motivex, s. 17.

8 Ibid. s. 145 – 165.

9 Szkicowanie złożonych “atlasów” ewentualnych powiązań nauki polskiej z nauką zagraniczną wykracza poza wąskie ramy tego komunikatu. Po drugie natomiast, nawet gdyby udało się uchwycić tu pewne relacje, to stosowanie takiego wzorca w praktyce badawczej bibliometrii wydaje się bardzo utrudnione.

10 W przypadku pozycji 2. oraz 3. wartości parametrów różniących czasopisma z poszczególnych dyscyplin są tak niewielkie, że muszą być one klasyfikowane ex aequo.

8