Jan Gancewski

KRÓTKI ZARYS DZIEJÓW MRĄGOWA

Mrągowo powstało na obszarze, które było zamieszkiwane przez pruskie plemię

Galindów. Z racji swojego położenia geograficznego, Galindowie, jako jedni z

ostatnich, zetknęli się z rycerzami krzyżackimi. Było to pod koniec XIII wieku.

Już wtedy tereny te były, około pół wieku, opóźnione pod względem rozwoju

lokacji, do innych obszarów powstającego państwa krzyżackiego. Takie

opóźnienie było również widoczne później, co znalazło swój wyraz także w dacie

powstania miasta, czyli jego lokacji. Odbyła się ona najprawdopodobniej

pomiędzy 1404 a 1407 rokiem. Odnowienie jej nastąpiło w 1444 r. Jednakże już

wcześniej, bo około połowy XIV stulecia, rozpoczęła się wzmożona akcja

osadnicza na obszarze później lokowanego miasta. Trwała ona przez cały XV

wiek.

Mrągowo, od samego początku swojego powstania było podporządkowane

ośrodkowi administracji krzyżackiej w Szestnie, i z tym to ośrodkiem pozostawało

w ścisłym związku w okresie istnienia państwa zakonnego w Prusach. Nie

miało jednak dużego znaczenia, ani militarnego ani też politycznego, było natomiast

dość dobrze prosperującym w Prusach południowych ośrodkiem

gospodarczym, przede wszystkim o charakterze przetwórstwa zbożowego,

ponieważ w mieście, jak i w jego okolicach istniało wiele młynów. Położone w

środku między jeziorami oraz w okolicach Wielkiej Puszczy, było naturalnym

zapleczem połowu ryb i zwierząt. Dowodem takiej pozycji miasta, może być

fakt, że Mrągowo rozwijało się również terytorialnie; np. po drugiej lokacji jego

posiadłości zostały znacznie poszerzone.

Rozwój gospodarczy został przerwany zniszczeniami wojny trzynastoletniej.

Późniejszy upadek znaczenia niektórych ośrodków administracyjnych, w tym

również zamku w Szestnie oraz innych pobliskich, spowodował załamanie

pozycji Krzyżaków w Prusach południowych, a co za tym idzie także miasta. Z

początku XVI wieku pochodzą wzmianki o utracie znaczenia miasta jako

ośrodka gospodarczego.

Pewne znaczeni miał fakt, że Mrągowo leżało w pobliżu rozwijającego się

szlaku handlowego z Warszawy do Królewca, a co za tym idzie mogło brać

udział w wymianie handlowej i w zyskach z niej płynących. Tak miasto i

okolice wkroczyły w czasy nowożytne. To co pozwoliło miastu z początkiem

XVI w. otrząsnąć się ze zniszczeń spowodowanych wojnami, poczynając od

wojny trzynastoletniej po ostatnią wojnę z Zakonem Krzyżackim w Prusach w

latach 1519-1521 i wejść ponownie w okres rozwoju gospodarczego, to prawo

składu otrzymane od księcia Albrechta Hohenzollerna w 1527 r.

Przygotowania do powszechnej obrony przed najazdem tureckim, które

uwidoczniły się w Mrągowie zbiórką pieniędzy na ten cel w tzw. „podatku tu-

reckim", zarządzonej przez cesarza niemieckiego oraz

księcia w 1539 roku i włożeniem do wspólnej antytureckiej kasy ponad 28

grzywien. Miasto przeżywało wówczas ponownie okres dekoniunktury, a raczej

klęsk spowodowanych m.in. przez pożary, które dotknęły je m.in. w 1569 r.

kiedy to został spalony kościół z dzwonnicą.

W 1578 r. wysłannicy z Mrągowa, złożyli przysięgę na wierność nowemu

księciu w Prusach Albrechtowi Fryderykowi. Trzy lata później Mrągowo zostało

poddane wizytacji biskupa ewangelickiego Jana Wiganda. Między innymi dzięki

takim wizytacjom, a przede wszystkim zachowanym z nich list wizytacyjnych

lub też rachunków kościelnych, dowiadujemy się o strukturze mrągowskiego

społeczeństwa pod koniec XVI w. Tak np. w 1585 r.

70 posiadaczy nieruchomości oraz 53 tzw. Büdner, rozumianych tutaj raczej

jako drobnych posiadaczy niż małorolnych. Od końca okresu krzyżackiego

nastąpił prawie dwukrotny wzrost osadnictwa na terenie miasta. Rozwijały się

także miejscowości w okolicach Mrągowa, o czym świadczy szereg lokacji wsi

czynszowych, chociażby około połowy XVI w., takich jak: Grabowo, Kosewo,

Czerwonki, Karwie czy też wreszcie Bagienice. Dla zaistnienia takiego szybkiego

procesu osadniczego, byli potrzebni osadnicy, którzy właśnie wtedy zaczęli

masowo przybywać z pogranicznych terenów Mazowsza.

Wraz z rowojem osadnictwa. W połowie XVI stulecia oraz sytuacji politycznej,

wynikającej z podporządkowania się lennego Prus Polsce, Mrągowo wkroczyło

w burzliwy okres XVII w, i wojen, przede wszystkim szwedzkich. Podobnie jak

tereny pobliskiego Królestwa Polskiego, tak również Prusy, a co za tym idzie też

miasto Mrągowo i jego okolice, zostało poddane ciągłym przemarszom wojsk,

plądrowaniom, kradzieżom oraz rekwirowaniom zwierząt gospodarskich na

potrzeby wojska. Takich ciężarów nie były w stanie ponieść i bardziej zasobne

tereny, niż pojezierze mrągowskie. W skutek wojen, szczególnie tych z połowy

XVII w. prawie 2/3 wszystkich łanów gospodarskich stało się pustkami i nie

było użytkowane. Duże straty poniosła też ludność, tępiona przez Szwedów oraz

inne wojska.

Do klęsk oraz zniszczeń spowodowanych wspomnianymi wojnami doszły te,

które były następstwem wielkiego pożaru w 1698 r. Przyniósł on ogromne

zniszczenia, ale stał się też przyczyną do zmian w zabudowie miasta. Zaczęto w

większym stopniu odchodzić od drewna jako wyłącznego budulca, pogłębiono

przepływy między jeziorami, co miało zapewne poprawić funkcje

przeciwpożarowe w mieście. Przeniesiono również warsztaty rzemieślnicze, w

których musiano wykorzystywać do produkcji otwartego ognia, takie jak kuźnie,

czy też piece garncarskie, na obrzeża miasta w pobliżu wody. W coraz

większym stopniu rezygnowano z pokryć strzechą na rzecz dachówki. To miało

jeszcze bardziej zwiększyć bezpieczeństwo odbudowywanego miasta. Gdy

wydawało się, że miasto może z powodzeniem powrócić do rozwoju, w 1708 r.

Mrągowo znalazło się w strefie oddziaływania zarazy, która poczyniła ogromne

straty w ludności miasta.

Po wstąpieniu na tron pruski Fryderyk Wilhelm I zaczął prowadzić nową

politykę osadniczą polegająca na zasiedlaniu pustek, co w pewien sposób poprawiło

po 1714 r. stan zasiedlenia posiadłości należących do miasta. Podobna

polityka była prowadzona prawie przez cały XVIII w. W tym samym stuleciu

nastąpił rozwój szkolnictwa, co jest szczególnie widoczne w drugiej połowie

XVIII w. Poza szkołami krajowymi podległymi kościołowi ewangelickiemu (w

Mrągowie i w okolicach było ich 8 w 1765/ 1766 r.), działała także szkoła

miejska, kierowana przez teologicznie wykształconego dyrektora.

W tym czasie, podobnie zresztą jak i w wiekach ubiegłych, Mrągowo było

administracyjnie podporządkowane ośrodkowi w Szestnie, najpierw będącego

we władaniu krzyżackim, następnie podporządkowane władcy pruskiemu. Po

zmianach administracyjnych z 1751 r. Mrągowo podlegało powiatowi w

Szestnie. Sytuacja społeczno — gospodarcza miasta nie była wówczas korzystna

na tle innych ośrodków, chociażby takich jak pobliskie Mikołajki, czy też dalej

położone Węgorzewo, które było dla Mrągowa siedzibą zwierzchnich władz

finansowych. Zarówno liczba mieszkańców jak i ich zamożność, nie

predystynowała miasta do odegrania w przyszłości bardziej doniosłej roli. Taki

stan rzeczy przetrwał do 1818 r. kiedy to 3 lipca został utworzony w rejencji

gumbińskiej powiat w Mrągowie, a pierwszym jego burmistrzem,

prawdopodobnie od 7 października 1819 r., był niejaki Liśniewski. Mimo tej

niewątpliwej nobilitacji, miasto nadal nie uchodziło za bogate. Powiat

mrągowski liczył wówczas około 43 kilometrów kwadratowych i prawie 21 tys.

mieszkańców, z czego w samym mieście żyło około 1,5 tys. Wkrótce po

usamodzielnieniu się administracji mrągowskiej od ośrodka szestneńskiego,

zmalało znaczenie tego ostatniego. Ale i Mrągowo jako samodzielne odtąd

miasto nie miało łatwej drogi rozwoju. W 1822 r. w mieście wybuchł pożar,

który zniszczył wiele domów mieszkalnych i jeszcze więcej budynków

gospodarczych. Łącznie spłonęło wówczas ponad 110 zabudowań, z czego

większość stanowiły budowle gospodarcze i warsztaty rzemieślnicze.

Skutki pożaru były również pozytywne. Poraź pierwszy w dziejach miasta

zdecydowano się na wyjście poza stare schematy zabudowy, które wielokrotnie

były przyczyną wielu zniszczeń w czasie pożaru. Zaczęto myśleć o wyjściu poza

dotychczasowy obszar miasta i rozpocząć nowoczesną odbudowę. Przejawem

tego miała być luźniejsza zabudowa. Jako miasto powiatowe Mrągowo postarało

się wkrótce, bo w 1825 r., o ratusz. Centrum miasta było już nowoczesne.

Jednocześnie starano się skupić działalność gospodarczą na obrzeżach miasta,

gdzie przenoszono szczególnie uciążliwe dla centrum zabudowania

gospodarcze, w tym przede wszystkim magazynowe.

Mimo tego, że Mrągowo stało się miastem powiatowymi , nastąpiły znaczne

przeobrażenia architektoniczne, to jednak dzieje miasta w dalszych

dziesięcioleciach XIX w. nie należą do szczególnie barwnych i

optymistycznych, przede wszystkim z powodu ciągłych niedostatków

finansowych. XIX w. był dla miasta okresem, w którym zaczęło kształtować się

jego nowoczesne oblicze społeczne. Po erygowaniu gminy żydowskiej i

budowie synagogi w 1869 r. oraz po sprowadzeniu się na teren powiatu

Filiponów (Staroobrzędowców), a także po licznych ruchach ludnościowych, na

terenie miasta i powiatu żyło wiele nacji, skupionych w różnych obrządkach

religijnych i wyznaniach. To dawało swoisty konglomerat społeczny, który nie

zawsze był spójny.

Tak miasto i okolice wkroczyły w XX w. Struktura narodowościowa i religijna

wielokrotnie wpływały na dzieje ludności zamieszkującej Mrągowo i okolice w

tym stuleciu, czego dowodem są lata wojenne oraz okresu dwudziestolecia

międzywojennego. Dochodziło wówczas do wielu napięć i konfliktów na tle

narodowościowym. Przykładem mogą być lata 1919 - 1921, i okres plebiscytu

na Warmii, Mazurach i Powiślu, ustalonego podczas konferencji wersalskiej. W

powiecie mrągowskim 34064 głosy były za Niemcami, 25 za przynależnością

spornych ziem do Polski. Społeczność obu nacji nie ułatwiała sobie wzajemnie

życia i wielokrotnie okazywała sobie wrogość, zarówno przed plebiscytem jak i

po nim.

Lecz w XX w. miasto wkraczało również pozytywnie, a mianowicie z nowymi

inwestycjami i dalszymi planami rozbudowy. Na dwa lata przed końcem XIX

stulecia oddano do użytku kolej wąskotorową, która kursowała do Kętrzyna.

Rok później na obecnej ulicy Królewieckiej został oddany do użytku budynek

sądu, a na początku XX w. również szpital powiatowy. Od początku stulecia

przybywało również budynków wzdłuż głównych ulic w mieście, tj. obecnej

Królewieckiej i Warszawskiej. Powstawały zarówno budynki mieszkalne jak i

przeznaczone na prowadzenie działalności gospodarczej. Tuż przed

rozpoczęciem I wojny światowej, po drugiej stronie gmachu sądu, został

wzniesiony budynek starostwa. Te inwestycje podniosły znacznie prestiż miasta

i spowodowały, że jego znaczenie

w Prusach nie tylko południowych, wzrosło znacznie, w porównaniu nawet do

połowy XIX stulecia.

Jeszcze w XIX w. oraz w latach poprzedzających I wojnę światowe, jak i też po

jej zakończeniu, zaczęły się rozwijać te części miasta, które dotychczas były

zupełnie lub prawie zupełnie pozbawione budownictwa miejskiego. Tak było z

zabudową bezpośrednio nad jeziorem Czos oraz z zabudowaniami równolegle

do ulicy Warszawskiej, czy też na ulicy Wojska Polskiego w kierunku

Mikołajek. Większość budynków mieszkalnych w tych rejonach powstało pod

koniec XIX i na początku XX w.

I wojna światowa była w dziejach Mrągowa szczególnym okresem. Na terenie

powiatu mrągowskiego miały miejsce tylko niewielkie potyczki, nie mające

większego znaczenia militarnego dla przebiegu całości działań wojennych.

Mimo to dość duże straty poniosła ludność cywilna zamieszkująca miasto,

przede wszystkim z powodu wywożenia przez armię rosyjską do Rosji. W

dalszych walkach, szczególnie wtedy gdy linia frontu biegła nad jeziorami

mazurskimi, ofiary wśród ludności cywilnej oraz w tzw. regimencie

mrągowskim były duże.

W okresie międzywojennym rozwijała się szczególnie gospodarka, tu przede

wszystkim rzemiosło, powstawało wiele zakładów, w tym przeważnie kuźnie i

młyny. Istniały dobrze prosperujące rybaczówki. Pomimo trudnej sytuacji

ekonomicznej, tzw. galopująca inflacja w pierwszym okresie powojennym i fali

strajków, które paraliżowały działalność produkcyjną, gospodarka rozwijała się,

szczególnie dzięki kredytom zagranicznym oraz stosowaniu w przemyśle

nowych technologii produkcyjnych i maszyn. Rozwijało się szkolnictwo

niemieckie. W 1920 r. istniała szkoła policyjna, która mieściła się w

opustoszałych po wojnie koszarach byłego garnizonu mrągowskiego.

Egzystowało gimnazjum. W drugiej połowie lat dwudziestych powstał stadion

miejski oraz hala sportowa, częściowo wykorzystywana przez szkolę oraz przez

ludność miasta. Rozwijało się osadnictwo. Powstawały nowe ulice i były

zasiedlane nowe regiony miasta. Rozwijało się również osadnictwo wiejskie w

powiecie.

Ostatnie dziesięciolecie przed wybuchem drugiej wojny światowej, to przede

wszystkim odzwierciedlenie sytuacji ekonomicznej, gospodarczej oraz

społecznej istniejącej w Europie, a przede wszystkim na obszarze III Rzeszy

Niemieckiej, wraz z rosnącym bezrobociem oraz szybko rosnącymi wpływami

NSDAP po dojściu A. Hitlera do władzy.

Rok 1939, tuż przed wojną, przyniósł następujące dane statystyczne dla całego

powiatu mrągowskiego. W powiecie istniały wówczas dwa miasta. Oprócz

Mrągowa były też nim Mikołajki. W Mrągowie mieszkało niespełna 10 tysięcy,

a w Mikołajkach nieco ponad 2, 5 tysiąca ludności. Poza tym w powiecie istniało

121 wsi. Wszystkie wsie zamieszkiwało około 41 tysięcy ludności. Tak

więc całość powiatu mrągowskiego, to szacunkowo niespełna 55 tysięcy

ludności. Po II wojnie światowej, od czerwca 1945 r zaczęły zarządzać miastem

i podległym jemu obszarem władze polskie. Rozpoczął się niechlubny okres

wysiedleń ludności niemieckiej do Niemiec oraz szykan administracyjnych w

stosunku do ludności autochtonicznej. Pewne odprężenie przyniósł 1970 r. i

podpisanie umowy między PRL a RFN. Rozpoczął się okres „powrotów" i

rozwój stosunków, trwający do dziś, chociażby w postaci kontaktów między

miastami partnerskimi Mrągowo - Grunberg (Hesja) szczególnie rozwijanych w

latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, a przed tym w okresie stanu

wojennego w postaci licznych darów z Niemiec, od byłych „ziomków" oraz

organizacji charytatywnych. Następuje rozwój kontaktów turystycznych,

gospodarczych i handlowych, co przynosi nową jakość we wzajemnych

relacjach między mieszkańcami dawnego Sensburga oraz obecnego Mrągowa.

Ważniejsza literatura historyczna

Kreis Sensburg, Aus dem Nachlass von P. Glass, hrsg. u. erg. von F.

Bredenberg, Würzburg 1960.

Mrągowo. Z dziejów miasta i powiatu, pod red. A. Wakara, Olsztyn 1975.

Mrągowskie Studia Humanistyczne, t. 1, 1999, t. 2, 2000, t. 3, 2001.

E. Scheu, Ostpreussen. Eine wirtschaftsgeographische Landeskunde,

Königsberg 1936.

Unsere masurische Heimat, hrsg. v. K. Templin, Sensburg 1918.

O. Wank, Chronik masurischer Bauernhöfe vom 16. bis 19. Jahrhundert, w:

Altpreussische Geschlechterkunde, 26, 1996.

O. Wank, Die Stadt Sensburg und ihr Umfeld im Spiegel staatlicher und

kommunaler Archive- ein Beitrag zur wechselvollen. Geschichte der

Grenzregion Masuren, w: Einzelschriften der Historischen Kommision für ostund

westpreußische Landesforschung, Bd. 22, Preußische Landesgeschichte

Festschrift für Bernhart Jähnig zum 60 Geburtstag, hrsg. v. U. Arnold, M.

Glauert, J. Sarnowsky, Marburg 2001.